Shaxs va jamiyat

uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar – ijtimoiy-madaniy jarayon
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

117
intilishlarni va ehtiyojlarni aql-idrokka muvofiq deb hisobladilar. 
tabiat tomonidan berilgan haq-huquqlari uchun kurashayotgan insonni 
«tabiiy inson» deb tushunganlar. «erkinlik», «tenglik», «birodarlik» 
shiorlari «tabiiy inson huquqlari» o‘rtasidagi belbog‘ bo‘lishi lozim 
deb hisoblangan.
Angliyada ma’rifatparvarlik xvii asrda boshlanib, asosan
diniy va siyosiy xarakterda bo‘lgan. uning yirik vakili ingliz
fayla sufi, ruhshunosi va pedagogi Jon Lokk (1632–1704) xalq 
suvereniteti asosida tuzilgan konstitutsiyaviy hukumat tarafdori 
bo‘lib, davlat faoliyatini zaruriy cheklanish deb yoqlagan. xudo 
haqida cherkovga emas, balki aql-idrokka quloq tutish zarurligini 
ta’kidlagan lokk tabiiy huquqni insonning mohiyatida namoyon 
bo‘ladi, deb hisoblagan.
Fransiyada ma’rifatchilik qat’iy ma’noda mumtoz va barkamol 
tarzda namoyon bo‘ldi. u xviii asr boshlarida vujudga kelib,
absolyut siyosiy hokimiyatning inqirozi sharoitida rivojlandi. 1789-
yil gi inqilob, qirollikning yiqilishi va yakobinchilar diktaturasi dav-
ri gacha davom etdi. uning yirik vakillari faylasuf va yozuvchilar 
F. Volter (1694–1778), J. Russo (1712–1778), faylasuf, tarixchi va 
hu quq shunos Sh. Monteskye  (1689–1755) va boshqalar bo‘lgan. 
Russo ning «Ijtimoiy shartnoma to‘g‘risida» (1762) asari «inson 
erkin bo‘lib tug‘ilsa-da, u hamma joyda arosatdadir», degan so‘zlar 
bilan boshlanadi. bu so‘zlar keyingi yuz yilliklar davomida aks
sado berdi.
germaniyada G. Lessing (1729–1791), L. Gyote (1749–1832), 
F. Shiller (1759–1805), L. Gerder (1744–1803) va boshqalarning 
yozuvchilik va faylasuflik ijodida namoyon bo‘lgan ma’rifatchilik 
bu mamlakatda Immanuel Kant (1724–1804)dan boshlab rivoj-
langan, mumtoz falsafa ravnaqiga jiddiy turtki bo‘lgan edi. 
nemis ma’rifatchiligida radikal siymolardan tortib, eng mo‘tadil 
siymolargacha bo‘lishgan. ularga xoslik dastavval shunda ko‘ringanki, 
bu ma’rifatchilarning barchasi uchun nemis xalqining milliy birligi 
g‘oyasi, uning o‘z madaniyati erkin rivojlanishi huquqi masalalari 
edi. bular keyinroq yagona german davlatlarining tashkil topishiga 
ko‘mak berdi.
ma’rifatchilikning alohida iz qoldirgan ko‘rinishlaridan biri – 
bu shimoliy amerikalik olim va davlat arbobi, AQSH mustaqilligi 
deklaratsiyasi va konstitutsiyasi mualliflaridan biri B. Franklin