Shaxs va jamiyat

uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar – ijtimoiy-madaniy jarayon
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

145
stixiyali tarzda norozilik bildirib, kurashga chiqa boshladi. ilgari 
siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy-ruhiy hukmron bo‘lganlarning nisbatan 
oz qismi mustamlakachilar olib borgan bosqinchilik, nasoralashtirish 
va ruslashtirishga qarshi milliy davlat istiqlolini tiklash yo‘lida amaliy 
va g‘oyaviy kurash olib bordi. bunga yaqqol misol Madali eshon 
boshchilik qilgan xalq qo‘zg‘olonidir.
turkiston xalqlarining an’anaviy, shar-
qona ma’rifatparvarlik mafkuralari, 
jum la dan, jadidchilik doirasida ham mus-
tamlakachilikka munosabat bildirildi. ma’lumki, sharq an’anaviy 
jamiyatlari sharoitida takrorlanib turadigan ijtimoiy turg‘unlikdan 
chiqish uchun taraqqiyparvar kuchlar aql-idrokning o‘rni va 
ahamiyatiga katta e’tibor berganlar. Odatda, har bir monistik din 
payg‘ambarining targ‘ibotidan keyingi davrlar qator mamlakatlarni 
qamrab olgan umumiy jarayonning ifodasi bo‘lgan.
ma’rifatparvarlik o‘zini namoyon etishi, mavjud bo‘lishi va 
o‘zgarishida umumiy qonuniyatlarga bo‘ysunsa-da, qaysi zaminda 
qaror topganligiga va qaysi davrda mavjudligiga ko‘ra o‘ziga 
xosliklarga ega bo‘lmasligi mumkin emas. ta’kidlash joizki, 
ma’rifatparvarlikning umumiy va xususiy namoyon bo‘lishi doimo 
o‘zaro bog‘liq.
turkiston ma’rifatparvarligi agar mafkura tarzida olinsa, uning 
ijtimoiy zaminini aholining keng qatlami – mehnatkashlar tabaqalari 
va mulkdorlarning millatparvar qismi tashkil etgan. albatta, aholining 
keng qatlami o‘z-o‘zicha ma’rifatparvarlik tashuvchisi bo‘la olmaydi. 
Aholi bu qismining fikr-o‘yi, xohish-istagi va intilishlari ilg‘or 
ziyolilar – shoirlar, yozuvchilar, jurnalistlar, huquqshunoslar va 
boshqalar tomonidan ifodalanadi. ma’rifatparvarlik shu ma’noda 
ijtimoiy tus va keng ma’no kasb etgan.
ma’rifatparvarlikning ijtimoiy qoloqlik va istiqlolni tiklash 
ehtiyojlari kuchaygan davrini qator bosqichlarga bo‘lish mumkin: 
birinchi bosqich xix asr ikkinchi yarmida, hozirgi O‘zbekiston 
hududi tarkiblariga kirgan xonliklarda va turkiston guberniyasida 
yashagan ziyolilarning ma’rifatparvarligini o‘z ichiga oladi. 
ikkinchi bosqich ma’rifatparvarlik jadid chilikdan iborat bo‘ldi. 
Jadidlik muayyan ma’noda keng hududdagi o‘zining asoslariga ega