Subwencja ogólna składa się z 3 części

3. Typy procesów industrializacji

a. zachodnioeuropejski: Anglia, Francja, Stany Zjednoczone (i inne),

b. wschodnioeuropejski: Niemcy, Japonia, Włochy, Rosja, ziemie polskie,

c. krajów rozwijających się (kolonialny),

d. socjalistyczny: ZSRR, Polska i inne kraje demokracji ludowej.

4. Charakterystyka warunków uprzemysłowienia w zachodnioeuropejskim typie industrializacji

a. przekształcenie struktury społecznej

- zniesienie poddaństwa osobistego i odpływ ludności ze wsi. Proces grodzeń i jego skutki społeczne.

- zniesienie monopolu cechu i przywilejów handlowych, wolny wybór zawodu,

- powstanie klasy robotniczej i wzrost jej mobilności,

- kształtowanie się burżuazji

b. przemiany w rolnictwie

- towarowy charakter gospodarki rolnej: specjalizacja,

- zmiany struktury agrarnej, grodzenia,

- system dzierżaw nową formą użytkowania ziemi,

- intensywność rolnictwa: spadek pracujących w rolnictwie i wzrost technicznego uzbrojenia pracy,

c. proces akumulacji pierwotnej (patrz R. VI, p.2b)

d. rozwój rynku wewnętrznego i zewnętrznego,

- rozszerzenie wpływów na rynkach kolonialnych,

- wzrost zapotrzebowania na towary przemysłowe na rynku wewnętrznym.

5. Charakterystyka warunków do uprzemysłowienia we wschodnioeuropejskim typie

a. przemiana struktury społecznej ograniczona,

- poddaństwo osobista, słaby rozwój miast i mieszczaństwa, symbioza burżuazji z panującym ustrojem,

b. powolny rozwój rolnictwa (patrz R. IV p.3-4),

c. krótki okres akumulacji pierwotnej koniec XVIII do poł. XIX w.

- dominacja wewnętrznych źródeł,

d. wielosektorowość rynku

- rynek drobnotowarowy chłopski,

- rynek towarów przemysłowych,

- rynek zewnętrzny: dominacja eksportu towarów surowcowych i zboża,

e. wpływ państwa na tworzenie warunków do uprzemysłowienia w zakresie przemiany struktury społecznej, zmiany w rolnictwie, wzrost akumulacji, rozszerzenie rynków zbytu i rozwój infrastruktury.

6. Cechy industrializacji w poszczególnych krajach

a. typu zachodnioeuropejskiego

- dominacja innowacji technicznych własnych. Częściowo sprowadzanych, jak np. Francja, USA,

- rozwojowi przemysłu towarzyszy rozwój infrastruktury,

- w okresie rewolucji przemysłowej wystąpiło względne zubożenie klasy robotniczej,

- kolejność przewrotu technicznego; najpierw w przemyśle lekkim, a następnie w ciężkim,

b. typu wschodnioeuropejskiego

- dominacja techniki naśladowanej - sprawdzanej,

- rozwojowi przemysłu towarzyszy rozwój infrastruktury,

- podniesienie się poziomu życia,

- kolejność przewrotu technicznego; najpierw przewrót w przemyśle ciężkim, a następnie w lekkim bądź równocześnie.

IX. ROZWÓJ KAPITALISTYCZNEGO ROLNICTWA.

REWOLUCJA AGRARNA XVIII-POŁ. XIX

1. Istota rewolucji agrarnej

a. przewrót techniczny

- przejście od trójpolówki do płodozmianu (likwidacja ugorów),

- zastosowanie nowych narzędzi i maszyn (mechanizacja),

- intensywne nawożenie i zabiegi melioracyjne,

- doskonalenie gospodarki roślinnej (nowe uprawy, wydajniejsze odmiany roślin),

- doskonalenie hodowli, nowe odmiany i rasy, poprawa techniki żywienia zwierząt, system oborowy hodowli,

- uprzemysłowienie rolnictwa

b. przeobrażenia społeczne rolnictwa

- ostateczny rozkład stosunków feudalnych (usamodzielnienie się drobnych wytwórców),

- spadek ludności utrzymującej się z rolnictwa.

2. Dwie drogi rozwoju stosunków kapitalistycznych w rolnictwie

a. droga pruska (kraje Europy Wschodniej)

- stopniowe przekształcenie się folwarków w gospodarstwa kapitalistyczne,

- zmiany w rolnictwie pod wpływem zarządzeń odgórnych,

połowiczność zmian,

b. droga amerykańska (Stany Zjednoczone, Francja)

- rozwój gospodarki farmerskiej i chłopskiej podstawą przejścia do gospodarki kapitalistycznej,

- rewolucyjny charakter przemian,

3. Typy rolnictwa kapitalistycznego

a. intensywne rolnictwo mieszane roślinno-hodowlane (Holandia, Anglia)

- duże nakłady pracy i kapitału na jednostkę ziemi,

- duża wydajność z 1 ha ziemi,

- wysoka wartość ziemi,

b. ekstensywne rolnictwo towarowe (Stany Zjednoczone, Kanada, Rosja)

- dominacja jednej uprawy lub hodowli,

- mała wydajność ziemi i wysoka wydajność pracy,

- wysoki stopień mechanizacji wobec małej liczebności siły roboczej,

- niskie nakłady na 1 ha,

- niska cena ziemi,

- taniość produkcji.

c. rolnictwo plantacyjne (Ameryka Środkowa i Południowa, niektóre azjatyckie i afrykańskie kraje podzwrotnikowe),

- dominacja upraw przeznaczonych na eksport,

- rolnictwo wyspecjalizowane, monokulturowe,

- oparcie się o pracę przymusową lub nisko opłacaną.

X. KSZTAŁTOWANIE SIĘ GOSPODARKI KAPITALISTY- CZNEJ NA ZIEMIACH POLSKICH II POŁ. XVIII DO POŁ. XIX

1. Wpływ rozbiorów na rozwój gospodarczy

a. rozbicie jedności gospodarczej ziem polskich,

b. ograniczenie przepływu towarów, kapitału i siły roboczej między zaborami,

c. podporządkowanie rozwoju gospodarczego poszczególnych ziem polskich celom polityki gospodarczej państw zaborczych

- zmiana funkcji poszczególnych ziem polskich,

- odmienna polityka celna i inwestycyjna,

- zahamowanie rozwoju rynku narodowego,

- odrębność systemu transportowego, prawnego, walutowego, itp.,

- dysproporcje w rozwoju gospodarczym ziem polskich.

2. Wzrost zaludnienia ziem polskich.

3. Zmiany w strukturze społecznej

a. wzrost znaczenia mieszczaństwa i wyodrębnienie się burżuazji,

b. przełamanie szlacheckiego monopolu władania ziemią,

c. wzrost mobilności zawodowej ludności

- zniesienie poddaństwa osobistego w 1807 r.

- migracja ludności.

4. Proces akumulacji pierwotnej

a. wpływ państwa na tworzenie warunków do akumulacji,

b. krótki okres akumulacji,

c. dominacja wewnętrznych źródeł akumulacji

- kształtowanie się rynku światowego,

- rozwój rynku wewnętrznego: Rosja, Niemcy, Włochy, Szwajcaria, Austro-Węgry,

c. nawrót do protekcjonizmu w warunkach liberalizmu ekonomicznego. Neoprotekcjonizm ostatnich 25 lat XIX w.: Stany Zjednoczone, Rosja, Niemcy, Japonia.

3. Koncentracja i centralizacja kapitału i produkcji

a. koncentracja pionowa i pozioma,

b. spółki akcyjne,

c. porozumienia monopolowe; kartel, syndykat, koncern, trust,

4. Postęp techniczny w tzw. nowych gałęziach przemysłu. Wzrost produkcji

a. w hutnictwie system wytopu surówki żelaza Martina-Siemensa,

b. w przemyśle chemicznym: rozpoczęcie produkcji celulozy, nitrogliceryny, nawozów sztucznych, związków syntetycznych - soda, kauczuk syntetyczny, barwniki,

c. w dziedzinie energii: silnik elektryczny, silnik benzynowy,

d. w procesie organizacji produkcji: system Fredricka Taylora, Henry Forda.

5. Kryzys jako organiczna część gospodarki kapitalistycznej

a. przyczyny ekonomiczne kryzysów,

b. cykliczność rozwoju gospodarczego. Od lat dwudziestych w Anglii, następnie 1837, 1846, 1857, 1866, 1873, 1882, 1890, 1900, 1907,

c. kryzys światowy 1873 r i jego skutki. Monopolizacja.

6. Eksport kapitałów krajów wysoko rozwiniętych do krajów słabo rozwiniętych

a. przyczyny: monopolizacja gospodarki, sprzeczność w akumulacji kapitału, tzn. nadmiar kapitału w stosunku do możliwości lokalizacji w gospodarce, nierównomierność rozwoju gospodarczego krajów,

b. formy eksportu kapitałów: w zależności od tego, kto jest właścicielem, w zależności od lokaty kapitału, w zależności od tego, czy forma rzeczowa, czy pieniężna.

7. Zmiany w systemie bankowym i powstanie kapitału finansowego

a. koncentracja banków i kapitału bankowego,

b. zmiany funkcji emisyjnej i rozliczeniowej na funkcje: udzielanie kredytu długoterminowego, finansowania inwestycji, kupowania i sprzedawania akcji wartościowych, gromadzenia kapitałów,

c. łączenie się kapitału bankowego z przemysłowym i powstanie kapitału finansowego,

d. zmiany systemu rozliczeń opartego na bimetalizmie na system walutowy oparty na monometalizmie złota, tzn. walucie wymienialnej na złoto.

8. Postęp techniczny i agrotechniczny w rolnictwie europejskim oraz kryzys agrarny 1873-1896.

XIV. GOSPODARKA KAPITALISTYCZNA NA ZIEMIACH

POLSKICH II POŁ. XIX DO 1918 R.

1. Koniec feudalizmu i dominacja formacji kapitalistycznej

a. uwłaszczenie i jego skutki

- dominacja prywatnej własności ziemi,

- rozwarstwienie wsi i powstanie rynku pracy najemnej,

- rozwój produkcji towarowej i pieniądza,

b. rewolucja przemysłowa (patrz R.VIII, p.6b; XII, p.2)

- Śląsk 1850-1870,

- Królestwo Polskie 1876-1890,

- przejawy rewolucji technicznej w Galicji 1890-1914,

- wykształcenie się okręgów przemysłowych,

c. rozwój rynku wewnętrznego,

d. rozwój rolnictwa kapitalistycznego (patrz R.XI, p.4)

- zmiany w strukturze agrarnej,

- wzrost produkcji roślinnej i hodowlanej,

- zmiany agrotechniczne.

2. Zmiany w strukturze gospodarczej ziem polskich.

Górny Śląsk

a. wzrost produkcji, postęp techniczny,

b. proces koncentracji i centralizacji produkcji i kapitału

- wzrost produkcji i zatrudnienia oraz spadek liczby przedsiębiorstw,

- zmiany w strukturze własności: ograniczenie własności państwowej i dominacja własności przemysłowców-magnatów,

- przekształcenie się magnackich przedsiębiorstw wielozakładowych w spółki akcyjne, kartele, koncerny,

- dominacja porozumień monopolowych: trust Śląska, Spółka Akcyjna dla Górnictwa i Hutnictwa cynku 1872 r., kartel Górnośląska Konwencja Węglowa 1898 r., koncern Zjednoczone Huty Królewska i Laura,

- dyskryminacyjna polityka Niemiec wobec przemysłu śląskiego i spadek pozycji Górnego Śląska w przemyśle niemieckim,

c. koncentracja banków i kapitału bankowego. Spółki akcyjne

- rozkwit kredytu długoterminowego, kupowanie i sprzedawanie akcji,

- łączenie się kapitału bankowego z przemysłowym i powstanie kapitału finansowego powiązanego z bankami berlińskimi,

d. dominacja przemysłu Górnego Śląska nad przemysłem pozostałych ziem zaboru pruskiego.

Królestwo Polskie

a. wzrost produkcji i postęp techniczny,

b. proces koncentracji i centralizacji produkcji i kapitału

- spółki akcyjne w górnictwie węgla, hutnictwie i przemyśle włókienniczym: ogółem w końcu XIX w. skupiały ok. połowę produkcji i zatrudnienia,

- porozumienia monopolowe: kartel cukrowniczy 1881, kartel przędzalniczy 1901, kartel węglowy 1890, ogólnorosyjski syndykat „Prodameta”. Koncern przędzalniczy Scheiblera, trust Towarzystwo Sosnowieckie Kopalń Węgla Hut i Żelaza,

c. koncentracja kapitału bankowego. Spółki akcyjne

- łączenie się kapitału bankowego z kapitałem przemysłowym. Bank Handlowy w Łodzi związany z kapitałem Scheiblera; Bank Dyskontowy w Warszawie związany z Towarzystwem Lilpopa, Rau i Löwenstein; Bank Handlowy w Warszawie z udziałem w przemyśle Rosji,

d. silny związek z kapitałem zachodnim oraz rynkiem rosyjskim.

3. Napływ kapitału obcego do przemysłu ziem polskich i Polski (patrz R.XIII, p.6).

a. etapy napływu

- od poł. XIX do ok. 1880 r.

- od 1880 do 1914 r.

- od 1918 do 1939 (patrz R.XVII),

b. struktura kapitałów obcych 1900 r.,

- w Królestwie Polskim ok. 40% kapitału przemysłowego: głównie w górnictwie i hutnictwie,

- w kapitale obcym dominował kapitał francusko-belgijski ok. 68% oraz niemiecki 25%,

c. znaczenie kapitału obcego

- finansowanie uprzemysłowienia ziem polskich,

- opanowanie przemysłu nowoczesnego i wysoce rentownego,

- opanowanie największych przedsiębiorstw.

4. Rozwój handlu i transportu na ziemiach polskich.

5. Nierównomierność rozwoju gospodarczego ziem polskich i jej skutki

a. odmienność struktury gospodarczej

- dominacja przemysłu ciężkiego Górnego Śląska nad pozostałymi przemysłami zaboru pruskiego,

- dominacja przemysłu lekkiego nad przemysłem ciężkim w Królestwie

b. dysproporcje w uprzemysłowieniu,

c. ekonomiczne przyczyny migracji ludności w poszczególnych zaborach i jej kierunki.

6. Gospodarka ziem polskich w czasie I wojny światowej.

XV. TENDENCJE ROZWOJU GOSPODARKI

ŚWIATOWEJ 1918-1939

1. Polityczne i społeczno-gospodarcze skutki I wojny światowej

a. powstanie nowych państw w Europie,

b. odbudowa gospodarcza,

c. spłaty zadłużenia i odszkodowań przez Niemcy oraz inne kraje Europy

- przejęcie zobowiązań po zaborach przez niektóre państwa środkowej Europy,

- spłata zadłużenia Rosji przez ZSRR. Konferencja W Hadze 1922 r.,

d. zmiana układu sił ekonomicznych na świecie

- spadek znaczenia Niemiec,

- spadek znaczenia Anglii: eksport Anglii zaledwie 50% wartości z 1913r.

- spadek znaczenia Francji: eksport Francji zmniejszył się do 24% wartości za 1913r.

- wzrost znaczenia Stanów Zjednoczonych i Japonii.

2. Gospodarka w okresie przezwyciężania skutków wojny 1918-1923

a. wahania koniunktury gospodarczej

okres sztucznego ożywienia gospodarczego wynikający z produkcji wojennej 1918-1919,

- recesja gospodarcza 1920-1921: Anglia, Stany Zjednoczone, Niemcy, Japonia,

- okres ożywienia gospodarczego 1922-1923,

b. zmiany w stosunkach walutowych

- spadek wartości pieniądza i odejście od waluty złotej,

- inflacja w krajach południowych i wschodnich Europy. Skutki zmniejszania kosztów produkcji wyrażonych w walucie stałej, aktywizacja eksportu poprzez premie eksportowe, spekulacja przy wykupywaniu przedsiębiorstw w kraju i za granicą, rozstrój systemów pieniężnych,

c. reformy rolne w krajach Europy południowej i wschodniej. Przyczyny:

- wadliwa struktura agrarna: koncentracja ziemi w gospodarstwach obszarniczych oraz wzrost liczby gospodarstw małorolnych,

- przeludnienie wsi i jej radykalizacja. Problem „ludzi zbędnych”,

- zainteresowanie burżuazji zwiększeniem siły nabywczej na rynku drobno- i

średniorolnego chłopstwa,

likwidacja obszarnictwa obcego narodowościowo w niektórych krajach

państwa bałtyckie, Rumunia, Częściowo Czechosłowacja, Jugosławia,

- zakres i skuteczność reform rolnych. Zróżnicowanie wysokości odszkodowań za rozparcelowane grunty.

3. Ożywienie i rozkwit gospodarki światowej 1924-1929

a. przejawy stabilizacji gospodarki

- stabilizacja waluty Anglii, Stanów Zjednoczonych, państw neutralnych oraz Francji i Włoch. Reformy walutowe i równowaga budżetowa: Austria, Polska, Niemcy,

- stabilizacja i rozwój gospodarczy Niemiec: plan Charlesa Dawesa 1924 i Owena Younga 1929 dotyczący rozwiązania problemu spłaty odszkodowań przez Niemcy oraz finansowania przez kapitał amerykański i angielski gospodarki niemieckiej,

b. wzrost produkcji i dochodu narodowego

- dynamiczny wzrost w krajach wysoko rozwiniętych i zmiany w strukturze Dn: wzrostu udziału przemysłu i usług oraz spadek udziału rolnictwa,

- umiarkowany wzrost w krajach rolniczych słabo rozwiniętych i ograniczone zmiany w strukturze Dn: dominacja udziału rolnictwa,

c. zmiany w strukturze przemysłu

- postęp techniczny w nowych gałęziach przemysłu samochodowego, lotniczego, radiowego, kinematograficznego, chemicznego, automatyzacja produkcji,

- postęp technologiczno-ekonomiczny: naukowa organizacja produkcji, standaryzacja elementów produkcji, system potokowy Forda,

- zmiany w strukturze produkcji: stabilizacja wydobycia węgla oraz kilkakrotny wzrost wydobycia ropy naftowej, szybki rozwój górnictwa i hutnictwa metali kolorowych, cementu, chemikaliów,

- dominujące znaczenie w postępie technicznym i ekonomicznym Stanów Zjednoczonych. W 1925 produkcja Stanów Zjednoczonych równała się łącznej produkcji Anglii, Francji i Niemiec,

- koncentracja i monopolizacja w nowych gałęziach przemysłu: powstanie monopoli ponadnarodowych w wydobyciu ropy naftowej, przemyśle elektronicznym i chemicznym,

d. wzrost produkcji i zmiany w strukturze produkcji rolnej

- szybki wzrost surowcowej produkcji rolnej dla przemysłu (kauczuk, jedwab, bawełna, wełna, cukier) oraz pszenicy i ryżu. Spadek dynamiki produkcji zbóż,

- spadek koniunktury na produkty rolne. Spadkowa tendencja cen pszenicy,

- przyczyny niskiej elastyczności produkcji rolnej: trudność zmiany struktury produkcji rolnej, sposób wykorzystania majątku trwałego rolnictwa, mała mobilność siły roboczej, uzależnienie od warunków przyrodniczych, reagowanie gospodarstw na spadek cen powiększaniem podaży,

e. zmiany w strukturze handlu zagranicznego (patrz R.XV, p.1d)

- wzrost obrotów handlowych. W 1929 wielkość obrotów światowych w stosunku do 1914 podwoiła się,

- zmniejszył się udział Europy w handlu światowym do ok. 47% w eksporcie i 54% w imporcie światowym. Wzrost udziałów Stanów Zjednoczonych i Japonii. Najwięksi eksporterzy w 1929: Stany Zjednoczone 16,1%, Anglia 10,7%,

- w strukturze handlu światowego utrwalił się podział na eksporterów towarów przemysłowych i eksporterów surowców i żywności: kraje eksporterów towarów przemysłowych to: Stany Zjednoczone, Anglia, Francja, Japonia, Austria, Czechosłowacja, Włochy; eksporterów żywności i surowców to: kraje Ameryki Południowej, Azji, Afryki, Europy Południowej,

- ograniczenia w rozwoju handlu światowego; większość krajów słabo rozwiniętych stosowało protekcję celną osłabiając własną gospodarkę oraz zmniejszało przywóz,

- ekspansja kapitałów Stanów Zjednoczonych, Anglii i innych krajów wyżej rozwiniętych: główne kierunki - Niemcy, Europa środkowa, Ameryka Południowa i domina brytyjskie.

4. Wielki kryzys w gospodarce światowej 1929-1933 (patrz R. XIII, p.5)

a. przyczyny kryzysu: dysproporcja między wzrostową tendencją produkcji a malejącą tendencją popytu konsumpcyjnego ludności (John Keynes). W konsekwencji nastąpił spadek produkcji, inwestycji, zatrudnienia, Dn oraz zubożenia szerokich warstw społecznych,

b. przejawy kryzysu: znaczne powiększenie się już w 1928 r. zapasów węgla, miedzi, bawełny, cukru itd. Nadprodukcja artykułów rolnych, rozwarcie się nożyc cen na artykuły rolne i przemysłowe 1925-1929 do proporcji 89:100, ograniczenia zakupu dóbr inwestycyjnych przez producentów rolnych i kraje eksporterów żywności, wstrzymanie inwestycji przemysłowych, wzrost bezrobocia i ograniczenie wydatków przez ludność. W X 1929 w Nowym Jorku gwałtowny spadek akcji i lawina bankructw. Wskutek wielostronnych powiązań gospodarczych w następnym roku kryzys ogarnął całą Europę,

c. cechy kryzysu: długotrwały, bo trwał w niektórych krajach do 1935, bardzo głęboki, szczególnie w 1932, spadek aktywności gospodarczej. Produkcja świata

kapitalistycznego spadła do poziomu z 1908-1909, zakres oddziaływania na wszystkie działy gospodarki objął wszystkie kraje kapitalistyczne,

d. kryzys przemysłowy: spadek produkcji światowej w stosunku do 1928 o 35%. W 1932 największy spadek wystąpił w Stanach Zjednoczonych, o 46%, Niemczech o 47%, w Polsce o 46%, w Kanadzie o 42%.

Najmniejszy spadek wystąpił w Japonii, o 8%. Spośród gałęzi przemysłowych największy spadek w tzw. nowych gałęziach, np. liczba wyprodukowanych samochodów w Stanach Zjednoczonych zmniejszyła się o 75%. Silniejszy spadek w produkcji dóbr inwestycyjnych niż w produkcji dóbr konsumpcyjnych

- tendencje do koncentracji produkcji przemysłowej oraz wzrost wpływów monopoli ponadnarodowych,

- mechanizm wychodzenia z kryzysu: wprowadzenie nowych technik i technologii obniżających koszty własne, modernizacja aparatu wytwórczego, szybszy wzrost dóbr inwestycyjnych, wysoki poziom cen monopolowych,

- chroniczne bezrobocie: w Stanach Zjednoczonych 25% zatrudnionych, w Niemczech 43% zatrudnionych,

e. kryzys rolny

- spadek dochodowości rolnictwa. Przyczyny: spadek popytu i cen na produkcję rolną ok. 64%, rozwieranie się nożyc cen na produkty rolne i przemysłowe - ceny na produkty rolne kształtowane na wolnym rynku, natomiast na produkty przemysłowe kształtowane przez politykę usztywniania cen monopolowych, reakcja rolnictwa kapitalistycznego na spadek popytu i cen wzrostem produkcji rolnej - „błędne koło”,

- peuperyzacja ludności wiejskiej: spadek konsumpcji, podaż głodowa,

- ograniczenie wydatków inwestycyjnych w rolnictwie i uwstecznienie w agrotechnice: zmniejszenie stosowania nawozów sztucznych, np. w 1929-1932 w rolnictwie światowym zmniejszono zużycie superfosfatu o 50%, we Francji o 70%, w Niemczech o 90%, Włoszech o 60%. Zmniejszono wydatki na zakup maszyn rolniczych. W efekcie produkcja tych maszyn spadła w okresie kryzysu o 50% w Danii, o 60% w Szwecji, w Australii o 60%, w Polsce nawet o 98%,

- zmiana w strukturze produkcji: zmniejszenie upraw przemysłowych, jak np. buraków, oraz zwiększenie upraw spożywczych, jak np. kartofli,

f. ograniczenie wymiany międzynarodowej

- spadek wartości obrotów handlowych o 2/3,

- dominacja protekcjonizmu celnego: aktywizacja eksportu za pomocą cen dumpingowych - niższych od cen światowych czy krajowych, tendencje autarkiczne i wprowadzanie wysokich ceł ochronnych, zerwanie z zasadą liberalizmu w handlu. Stany Zjednoczone 1930 i Anglia 1931 wprowadziły wysokie cła wwozowe dochodzące do 1/3 wartości sprowadzanego dobra,

- pogorszenie się relacji terms of trade dla państw rolniczych i surowcowych. Korzyści eksporterów artykułów przemysłowych,

g. załamanie systemów walutowych państw kapitalistycznych: zawieszenie wymienialności pieniądza krajowego na złoto bądź obniżenie pokrycia pieniądza złotem, np. Anglia 1931, Kanada 1931, Stany Zjednoczone 1933, Włochy 1935, Francja 1936.

5. Poprawa koniunktury i wzrost gospodarczej roli państwa 1934-1939

a. rozwój przemysłu:

- osiągnięcie w 1937 poziomu produkcji przemysłowej z 1928 szczególnie dynamiczny wzrost produkcji w Japonii, Szwecji, Danii, Norwegii oraz powolny i niższy od przedkryzysowego wzrost w Stanach Zjednoczonych, Francji, Belgii,

- kontynuacja zmian strukturalnych w przemyśle z okresu przedkryzysowego. Szybki wzrost tzw. nowych gałęzi - chemicznej, elektrotechnicznej, lotniczej, w Europie przemysłu samochodowego. Wzrost wydobycia ropy naftowej i produkcji energii elektrycznej w hydroelektrowniach,

- dalsza koncentracja i monopolizacja głównie w nowych gałęziach przemysłu związanych z postępem naukowym i technicznym,

b. rozwój rolnictwa

- stopniowa poprawa koniunktury produkcji rolnej: wzrost i utrzymanie się nożyc cen, przekroczenie poziomu produkcji przedkryzysowej podstawowych artykułów żywności i hodowli. Struktura produkcji rolnej wg kontynentów- Europa 30%, Ameryka 25%, Azja 27%, Afryka 4%, Australia i Oceania 3% ogólnej produkcji światowej,

- Europa importem żywności i surowców rolnych z Ameryki i dominiów brytyjskich,

c. ograniczony rozwój handlu międzynarodowego: wzrost obrotów nie osiągnął rozmiarów sprzed kryzysu, w 1938 40% obrotów w stosunku do 1929. Przyczyny: wzrost projekcjonizmu i spadek możliwości płatniczych krajów rolniczych

- supremacja w handlu światowym. Udział poszczególnych państw w obrocie światowym w 1938: Anglia 20%, drugie miejsce Stany Zjednoczone, a następne Niemcy, Francja, Japonia. Wśród państw-eksporterów utrzymała się struktura sprzed kryzysu. Największy udział miały Stany Zjednoczone, a następnie Anglia, Niemcy, Japonia i Kanada, Francja, Belgia,

- w strukturze handlu poszczególnych krajów kapitalistycznych utrzymała się następująca struktura: w Europie, Stanach Zjednoczonych i Japonii w eksporcie dominowały wyroby gotowe i półfabrykaty, a w imporcie surowce,

d. zmiany na rynku kapitałów