T. Bekjäýew Köne türKmen ýazuwy ﻯﻭﺯﺎﻴ

1. Parfiýa ýazuwy.
Miladydan öňki IV–III asyrlarda Parfiýa 
döwletiniň çäklerinde 
parfiýa ýazuwy
ulanylypdyr. Parfiýa döwleti‑
niň paýtagty Nusaý şäheri häzirki Aşgabat şäheriniň golaýynda ýer‑
leşipdir. Bu döwlet Hazar deňziniň günorta‑gündogar tarapyny öz 
içine alypdyr. Ol ýerde ýaşaýan halk parfiýa dilinde gepleşipdir. Par
-
fiýa dili fonetikasynyň we grammatikasynyň özboluşlylygy bilen ta
-
pawutlanypdyr.
Parfiýa şalygynda ulanylan parfiýa dili we elipbiýi özboluşlyly‑
gy babatdan dilçi alymlaryň ünsüni özüne çekýär. 1948–1954‑nji ýyl‑
larda M. Ý. Massonyň ýolbaşçylygynda Parfiýanyň paýtagty Nusaý 

---

15
şäherinde geçirilen gazuw‑agtaryşda tapylan toýun plitalaryň ýüzüne 
ýazylan 2000‑den gowrak hojalyk resminamasy – parfiýa dili, elip
-
biýi barada dürli pikirleriň döremegine getirdi. 
Parfiýa dili barada W. S. Rastorguýewa we Ý. K. Molçanowa «Eý‑
ran dil biliminiň esaslary» atly işde ýerleşdirilen «Parfiýa dili» atly 
uly göwrümli, 85 sahypadan ybarat bolan ylmy derňewlerinde bu di liň 
fo netikasy, morfologiýasy barada düýpli pikirleri öňe sürýärler. Yl my 
edebiýatlarda parfiýa dili eýran dilleriniň biri hökmünde de mir ga‑
zyk‑günbatar toparynyň orta eýran dillerine degişli hasap edilýär. 
Alymlaryň tassyklamagyna görä, parfiýa diliniň ösüşini iki döw‑
re bölmek mümkin: 1) irki, ýagny Nusaýdan tapylan ýadygärlikleriň 
dili, 2) giçki, maniheý ýadygärlikleriň dili.
Parfiýa dili, takmynan, V–VI asyrlarda ulanylyşdan galypdyr 
diý lip çaklanylýar. Parfiýa elipbiýi barada gürrüň edilende onuň 22 
harp dan ybarat bolandygy bellenilip geçilmelidir. Parfiýa ýazuwynda 
çekimliler 3 jübüt görnüşinde ulanylypdyr, şol jübütdäki 6 harpyň 3‑si 
uzyn, 3‑si gysga aýdylypdyr, olar 
a-a:, i-i:, u-u:,
mundan başga‑da, 
diňe uzyn ýagdaýda ulanylýan 
e: , o:
fonemalary bolupdyr. 
Parfiýa ýazuwy arameý ýazuwyndan gelip çykypdyr. Arameý 
ýazuwyndan palmir, pars‑arameý, nabateý, dörtburç ýehudy ýazuw‑
lary döreýär. Pars‑arameý ýazuwyndan horezm, pählewi, parfiýa 
ýa zuwla ry emele gelýär. Nusaýdan tapylan hojalyk resminamalary 
miladydan öňki III–IV asyrlarda ideogrammalary goşmak bilen par
-
fiýa elipbiýinde ýazylan bolsa, miladynyň III asyryndan soňra ýa
-
zylan maniheý dini akymynyň resminamalarynyň ýazuwy fonetik 
ýazuwdadyr. 
Nusaýdan tapylan ýazgylardaky harplaryň görnüşleri miladydan
öňki VI–III asyrlardaky «imperiýa» arameý hatyna meňzeş hasap la‑
nylsa‑da, parfiýa elipbiýiniň özboluşly aýratynlyklary bolupdyr. Par‑
fiýa elipbiýi düýpli öwrenilmegini talap edýän ylmy meseleleriň biri
-
dir. Hut şol elipbiýiň üsti bilen Ärsak döwrüniň ýazuw ýadygärlikleri, 
soňra bolsa sasanly ýazgylarynyň parfiýa görnüşleri döredilipdir.