T. Bekjäýew Köne türKmen ýazuwy ﻯﻭﺯﺎﻴ

2. Gadymy Horezm ýazuwy.
Miladydan öňki IV asyryň ikinji 
ýarymynda Horezm Ahemeni döwletiniň düzüminden çy kyp öz baş‑

---

16
dak döwlet hökmünde kemala gelýär. Şol döwürden baş lap arameý 
elipbiýiniň esasynda gadymy horezm ýazuwy döredilipdir. Belli ta‑
ryhçy alym A. Ýazberdiýewiň «Türkmenistan dünýä medeniýetiniň 
gadymy ojagydyr» atly kitabynda belleýşi ýaly, miladydan öňki IV 
asyrdan tä miladynyň XII asyryna çenli bolan aralykda, ýagny bir 
ýarym müň ýyldan hem gowrak wagtyň dowamynda gadymy horezm 
dili we horezm haty döwletiň esasy resmi aragatnaşyk serişdeleri 
hökmünde ulanylypdyr. Diýmek, gadymy horezm ýazuwy XII asyra 
çenli peýdalanylypdyr. 
3. Oguz-runa ýazuwy.
Miladynyň VI asyrynyň orta synda 
(552‑nji ýylda) Merkezi Aziýada Oguz soltanlygynyň döremegi ne
-
tijesinde oguz‑runa ýazuwy döredilipdir. Oguz‑runa ýa zuwynyň elip
-
biýinde 38 sany harp bolup, olaryň 8 sanysy çekimli sesleri aňladyp‑
dyr. Bu ýazuwda sogdy we arameý ýazuwlarynyň käbir alamatlary 
gabat gelipdir. XVII asyrdan başlap dünýä alymlary runa ýazgy
-
laryny okamagyň usullaryny agtaryp başlapdyrlar. Bu möhüm açyş 
1893‑nji ýylda daniýaly meşhur dilçi Wilgelm Tomsen tarapyndan 
amala aşy rylypdyr. Runa ýazgylaryny oguzlaryň gadym we irki orta 
asyrlar döwürlerinde ýaşan sebitlerinde döredilen ýazuw ýadygärlik‑
leri hasap lamak bolar. Oguz‑türkmen medeni mirasynyň aýrylmaz 
bölegi bolan runa ýazgylaryny türkmen edebiýatynyň ilkinji eserleri 
hökmünde öwrenmek maksadalaýykdyr.
4. Awesta ýazuwy.
Aleksandr Makedonskiniň imperiýasy ýyky
-
landan soň Orta Aziýada Parfiýa, Horezm döwletleri öz häkimlikleri
-
ni gaýtadan dikeldipdirler. Eýranda sasanlylar nesilşalygy häkimiýet 
başyna gelip, özleriniň gadymy mukaddes kitaby bolan «Awestany» 
dikeltmäge girişipdir.
Mälim bolşy ýaly, on iki müň sany öküziň hamyna ýazylan bu 
kitaby Aleksandr Makedonskiň öz ýurduna alyp gidipdir. Onuň belli 
bir bölegi bilen öz filosoflaryny tanyşdyryp, galanlaryny bolsa ýok 
edipdir.
«Awestanyň» ýazylan hatyny hiç kimiň okap bilmeýändigi, ony 
bilýänleriň hem eýýäm dünýäden ötenligi sebäpli, kitaby gaýtadan 
dikeltmek mümkin bolmandyr. Şeýlelikde, IV asyryň 40‑njy ýylla‑

---

17
rynda «Awestany» gaýtadan dikeltmek maksady bilen, täze ýazuw 
döredilipdir, ol ýazuw taryha «Awesta ýazuwy» ady bilen giripdir. 
Soň bu ýazuw pählewi ýazuwy bilen bilelikde ýerli halk tarapyndan 
ulanylyp başlanylypdyr. Awesta ýazuwynda uzyn we gysga çekimliler 
grek ýazuwyndaka meňzeş ulanylypdyr. Bu ýazuwy ýörite öwrenen 
alymlaryň pikirine görä, awesta elipbiýi ortapars elipbiýiniň esasynda 
döredilip, ondaky 20 harpyň sany 46 harpa çenli artdyrylypdyr, ola‑
ryň 14‑si çekimli sesleri aňlatmak üçin niýetlenilipdir. Ol VII asyra 
– araplar gelýänçä peýdalanylypdyr.