T. C. DİYanet iŞleri başkanliği eğİTİm hiZMETleri genel müDÜRLÜĞÜ Program Geliştirme Daire Başkanlığı

1. İbn Cerîr et-Taberî (v. 310/922), Câmiu'l-Beyân an Te'vîli'l-Kur’an. (Bu tefsir her ne kadar rivayet tefsirinin özelliklerini taşıdığı için söz konusu tefsirler arasında sayılıyorsa da, şunu kabul etmek lazım ki Câmi'u'l-Beyân ayrıca dirayet tarafı da ağır basan birkaç önemli tefsirden biridir.)

2. Ebu'I-Leys es-Semerkandî (v. 61.383/993), Tefsîru'l-Kur’ani'l-Azîm.

3 Ebû İshâk es-Sa'lebî (v. 427/1036), el-Keşf ve'l-Beyân.

4. el-Beğavî (v. 516/1122), Me'âlimu't-Tenzil

5. İbn Atiyye el-Endülüsî (v. 546/1151), el-Muharreru'1-Vectz fî Tefsîri'1-Kitâbi'l-Azîz.

6. İsmail İbn Kesîr (v. 774/1372), Tefsîru'l-Kur’ani'l-Azîm.

7. es-Se'âlibî (v. 875/1470), el-Cevâhiru'l-Hisân fi Tefsiri'l-Kur’an.

8. es-Suyûtî (v. 911/1505), ed-Dürrü'l-Mensûr fi't-Tefsîr bi'l-Me'sûr.

9. el-Kâsımî (v. 1332/1914), Mehasinu't-Te'vîl, (Tefsîru'l-Kâsımî)

3.2. Dirayet Tefsiri

Dirayet tefsiri, yalnızca rivayetlere bağlı kalmayıp dil, edebiyat ve çeşitli ilimlere dayanılarak yapılan tefsir demektir. Buna re'y ve aklî tefsir de denir.

Dirayet tefsiri bir ihtiyacın sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Bildiğimiz kadarıyla Kur’an'ın ilk muhatapları oldukça sade bir hayat yaşıyordu. Onların yaşayışları Kur’an'ın ana prensipleri istikametinde devam edip gittiği için, o dönemde Kur’an'ın anlaşılması noktasında pek problem ortaya çıkmıyordu. Aynca Müslümanlar herhangi bir mesele ile karşılaştıklarında Hz. Peygamber (sav)'e başvurup onu çözüme kavuşturabiliyorlardı. Ancak bir taraftan İslâm coğrafyasının genişlemesi neticesi yeni hadiselerin, felsefî fikirlerin ve mezheplerin ortaya çıkması, diğer taraftan da nübüvvet asrından uzaklaştıkça Müslümanların bilgi ve kültürlerinin zayıflaması, hem daha önce üzerinde durulmayan nasslann, hem de açıklanmış olmakla birlikte yeniden ele alınması gereken âyetlerin tefsirini zorunlu hale getirmişti. İşte böyle hassas bir dönemde söz konusu edilen tefsirin, rivayet kaynakları yanında içtihada da yer vermesi icap ediyordu. Böylece bahis konusu doğal süreç sonunda dirayet tefsirinin kaynakları da ortaya çıkmış oldu.

Dirayet tefsirini rivayetten ayıran en belirgin özellik, müfessirin herhangi bir meselede kendi görüşüne yer vermesidir. Ancak bu onun rivayet tefsir kaynaklarını hiç kullanmayacağı anlamına gelmez. Burada takip edilecek en sağlıklı yöntem öncelikle rivayet tefsiri için söz konusu edilen kaynaklara başvurmak ve o kaynaklardan elde edilen bilgileri akıl süzgecinden geçirmektir. İşte bu da içtihâtta bulunmak demektir. Ancak bu, müfessirin tefsir ettiği nass hakkında bahis konusu kaynaklarda bilgi bulamadığı, ya da kendisine ulaşan rivâyetlerdeki ihtilâf veya tutarsızlıkları ortadan kaldırmak istediği zaman müracaat edeceği bir yoldur. Bu da demektir ki, herhangi bir âyetin tefsiri esnasında yorum yapacak müfessirin bir taraftan rivayet tefsir kaynaklarını kullanabilecek bir alt yapıya, diğer taraftan da bu kaynaklardaki çelişki ve tutarsızlıkları Kur’an ve sahih sünnetin ruhuna uygun bir sonuca kavuşturma hususunda içtihâd edebilecek bir bilgi birikimine, sentez kabiliyetine ve yorum gücüne sahip olması gerekmektedir. Ancak böyle bir yeteneğe ve güce sahip olup, Kur’an'ı söz konusu tarzda tefsir edecek müfessirin yapacağı yorum da, bir taraftan lafızların zahiri manalarına, Kur’an ve sahih sünnete ters düşmemeli, diğer taraftan da yapılacak o yorumu destekleyici nitelikte bir nas bulunmalıdır. Aksi takdirde ortaya konulan görüş, mücerred re'ye dayanacağı için mezmum ve haram sayılmıştır.

Meşhur Dirayet Tefsirleri:

1. ez-Zemahşerî (v. 538/949), el-Keşşâf an Hakâiki't-Tenzîl.