Tasdiqlayman

MAVZU: QO'SHMA VA JUFT SOZLAR IMLOSI, ULARNI AJRATIB, QO'SHIB VA CHIZIQCH BILAN YOZISH.

REJA:

1. Qo'shma so'zlar haqida ma’lumot.

2. Ularning imlosi, ajratib yozish, qo'shib va chiziqcha bilan yozish.

3. Juft so'zlar haqida tushuncha.

4. Juft so'zlarnining imlosi, ularni ajratib, qo’shib va chiziqcha bilan yozish.
Tayanch so'z va iboralar: sodda so’z, qo’shma soz, juft soz, takror so’z, chiziqcha bilan yozish, ajratib yozish, qo'shib yozish, so'z birikmasi, izohli birikma, sifat, fe'l, ko'makchi, yuklama, son, olmosh, ot, yo’akchi fe'l, ko'makchi fe'l, qaratuvchili birikma, qisqartmalar, qo'shimoha, taqlid so'zlar.
Ikki yoki undan ortiq mustaqil ma'no bildiruvchi o'zak, morfemalardan iborat so'zlar qo'shma so'z deyiladi. Qo'shma so'zlar so'z yasalishining kompozitsion usuluga kiradi. Qo'shma so'z birdan ortiq mustaqil ma'noli morfemadan tashkil topgan bir so’zdir. U shu xususiyati bilan sodda so’z va so’z birikmasidan farq qiladi.
Qoshma so'zning sodda so'zdan farqi shundaki, sodda so'zda mustaqil ma'noli morfema bitta, qo'shma so'zda esa birdan orliq bo'ladi. Misol uchun bir necha so'zlarni olib ko'raylik. ‘Erksevar’ so’zi ikkila mustaqil so'zdan tuzilgan. Biri erk, ikkinchisi sevar, belbog', tomorqa, boshpana, asalari, tuyaqush, oybolta, ertapishar, osmono’por kabi so'zlar tarkibida ikkita mustaqil so'z asosi mavjud.

Sodda so'zlarda esa o'zak bitta bo'ladi. Lekin va’zi qo'shma so’zlar o'z xususiyatini yo'qotib soda so'z o'rinini oladi. Masalan: kechqurun qadimda kech va qurun degan mustaqil sozlardan iborat edi. Ijtimoiy taraqqiyot natijasida qurun so'zining asosiy ma'nosi yoqoldi va u faqat sodda so’z tarkida qoldi. Yomg'ir so'zi yog’ va amir so'zidan yasalgan bo'lib qo'shma so'z sanalar edi, lekin hozir uning tarkida tovush o'zgarishi yuz bergani uchun soda so'zga aylanib qolgan. Zararkunanda, dardisar, astoydil santimo’r, odamshinavanda, aeroport kabi so'zlar ham o'zlashgan bo'lib ular aslida ikkita so'zdan iborat bo'lsa-da, o'zbek tiliga o'tgach, soda so'zga aylangan.

Qo'shma so'zning so’z birikmasidan farqi shundaki, qo'shma so’zning qismlari morfema, so’z birikmasining qismlari esa mustaqil so’z bo'ladi. Shu savabli qo'shma so'zlarning qismlari yaxlitligicha yangi mustaqil ma'noni bildiradi. Masalan: tuya va qush, oy va bolta so'zlari mustaqil ma'no bildiradi, ularni o'zaro biriktirsak, tuyaqush, oybolta kabi yangi so'z yasaydi. So'z birikmasida esa so'zlar o'z mustaqil ma'nosini saqlaydi va ular o'rtasida sintaktik aloqa bo'ladi. Masalan: qora sumka, kumush qoshiq, oltin yaroq, oltin qala, atlas ko'ylakli qiz, hesh qavatli kabi.

Qoshma so’z tarkibida birdan ortiq morfema bo'lishi shart. Mustaqil ma'noli so'z bilan yordaMchi so'zning birikishidan hosil bo'lgan qo'shma fe'llar qo'shma so'z bo’la olmaydi. Masalan: o'qib bermoq, yoza boshlamoq, uxlab qolmoq kabi. Chunki, ularning birinchisi mustaqil ma'nosini saqlayapti, ikkinchisi esa unga qo’shimcha ma'no bermoqda. Mana qo'shma so'zlar haqida ma'lumotga ega bo'ldik. Endi ularning imlosi haqida to'xtalamiz. Qo'shma so'zlar qo'shib yozilishi, ajratib yozilishi va chiziqcha bilan yozilishi mumkin.

Quyidagicha tuzilishdagi qo'shma so'zlar qoshib yoziladi:

A. Bir tushunchani bildiradigan va birbosh urg'u bilan aytiladigan qo'shma so'zlar: belbog', asalari, oshqozon, sheryurak, qshqargul kabi.

B.Xush, kam, ham, umum, bop, noma, xoma, sifat, rang, vaxsh, poya, mijoz. talab, katn kabi so'zlar yordamida yasalgan qo'shma so'zlar: xushxavar, kamhosil, hamfikr, umumxalq, hammabop, tavsiyznoma, taklifitoma, bedapoya, qabulxona, sovuqmijoz, devsifat, suvtalab kabi.

D. Ikkinchi qismi -(a)r, -mas qo’shimchalari bilan tugayqigan qo'shma so'zlar: o'rinbosar, otboqar, CHO’Lquvar, ishyoqmas, qushqo 'nmas.

E. Takror taqlid so'zlarga qo’shimchalar qo'shish bilan tugaydigan qo'shma ot va fe'llar qo'shib yoziladi: pirpirak (pir+pir+ak), hayhayla (hay+hay+la), gijgijla (gij+gij+la).

F. Narsani uning rangi, mazasi, o'zidagi biror narsasi va shu kabi belgilari asosida bildiruvchi qo'shma otlar: olaqarg'a, qisilishton, achchiqtosh, mingoyoq kabi

G. Narsani boshqa biror narsaga nisvatlash(qiyoslash), o'zshalish yo'li bilan bildiruvchi qo'shma ot va qo'shma sifatlar qo’shib yoziladi: karnaygul, oybolta, devqomat, sheryurak, bodomqovoq, qirg'iyko’z kabi.

H. Narsani biror maqsad, ish uchun mo'ljallanganligini bildiruvchi qo'shma otlar: kirsovun, qiymataxta, tokqaychi, oshrayhon, molqora, nosqovoq, ko’zoynak kabi.

I. lkkinchi qismi turdosh ot yoki ovod so’zi bilan ifodalangan geografik nomlar: Amudaryo, Yangiyol, Kosonsoy, Yunusobod, Mirsaobod, Husanko'l kabi, ammo ikkinchi qismi atoqli ot bo'lgan joy nomlari ajratib yoziladi: o'rta Chirchiq, Eski Arab, Yngi Arab, o'rta Osiyo kabi.

2. Quyidagi qoshma sozlar ajratib yoziladi:

A. Qo'shma fe'lning qismlari ajratib yoziladi: sarfqil, ta'sir o’moq, tamom bo’lmoq, sotib olmoq, shifo topmoq, olib chiqmoq, yoza boshlamoq, ko'rgan edi kabi.

B. Ko'makchi fe’l to'liqsiz fe’ldan ajratib yoziladi: aytib ber, olib ko’r, so'rab qo’y, ko'ra qol, bera boshla, ketgan edi, ketgan emish kabi. Lekin bilan ko'makchisining -la shakli, ushun ko'makchisining –chun shakli chiziqcha bilan yoziladi.

D.Qo'shma ravishlar ajiratib yoziladi: har kim, hech bir, hamma vaqt, qay kuni kabi. Biroz, birpas, birto'la, birmuncha so'zlar bundati mustasno;

E.Murakkab son qismlari ajratib yoziladi: o'n bir, besh yuz, qirq ming oltiyuz, bir ming to'qqiz yuz sakson sakkiz kabi.

F. o'zaro dan qoshiMchasi bilan bo'g'langan takror so'zli birikmalar: kundan kunga, tomdan tomga, ochiqdan ochiq, ko'pdan ko'p kabi.

G.Sifat oldidan kelib, belgining ortiq yoki kamligini bildiradigan to'q, jiqqajim, liq, lang, och kabi sozlar ajratib yoziladi: to’q sariq, jiqqa ho'l tim qora, liq to’la, lan gochiq, och qizil kabi.

3. Quyidagi so'zlar chiziqcha bilan ajratib yoziladi:

A. Jift va takror so'zlarning qismlari chiziqcha bilan yoziladi: el-yurt, mehr-shafqat, qovun-tarvuz, kecha-kunduz, yozin-qishin, asta-sekin, uch-to’rt o'n-o'nbeshta, bilinar-bilinmas, bordi-keldi, kuydi-pishdi, don-dun, oz-moz, mayday-chuyda, aldab-suldab, oylab-no’ib, so'ramay-no’may, kiyim-kechak, adi-vadi, taq-tuq, qop-qop, ming-mirtg, bitlu-bitta, ishluy-ishlay, valand-valand, humma-hammusi, ich-ichidan kabi.

B. juft so'zIar orasida -u(-yu) bog'lovchisi qo'IIansa, bog'lovchidan oldin chiziqcha ishlatiladi: oq-u qora, kecha-yu kunduz, do’st-u dushman,

D. -ma, -va yordamida birikkan so'z qismlari chiziqcha bilan yoziladi: yuzma-yuz, rang-varang, qadam-vaqadam kabi.

E. arab raqamlari bilan yozilgan tartib sonlari chiziqcha bilan yoziladi: 5-sinf, 1991-yil, 3-sentabr kabi.

F. Yo’akchi va ko'makchi fe'l bir xil shaklda bo’lsa, chiziqcha bilan yoziladi: yozdi-oldi, borasan-qo'yasan, uxlabman-qolibman kabi

G. -chi, -a (ya), - ku, -u (yu), -da, -e, -ey, -yey yuklamalari chiziqcha bilan yoziladi: sen-chi, sen-a, kutaman-a, bola-ya, mingta-ya, keldi-ku, kelgan-u, yaxhi-yu, qo 'y-e, yashang-e, o 'g'lim-ey, keldi-eye kabi.

Sinonimlar yoki antonimlari yonma-yon qo'llanishi natijasida juft so'zlar hosil bo'ldi. Mehr-oqivat, aka-uka, katta-kichik, unda-bunda, urf-odat, vaxt-saodat, o'g'ilu qiz, qarindosh-urug', tevarak-atrof, kuch-qudrat, yo l-yo’lakay, kirim-chiqim.

Juft so'zlar bir so'zning takroridan ham hosil bo'ladi: yosh-yosh, katta-katta.

Bunday so'zlar chiziqcha bilan yoziladi. Agar juft so'zlar orasiga -u, -yu yuklamasi qo'llansa yuklama birinchi so'zga qo'shib yoziladi, ikkinchi so'z ajratilib yoziladi: yeru osmon, yoru-do'sf, qishlog'u shahar, kattayu kichik.

Juft so'zlar bir so’zning takroridan hosil bo’lganda, ikkinchisining bosh bo'g'ni da tovush o'zgarishi yuz berishi mumkin: non-pon, gap-map kabi

Qo'shma sozlar ham juft so’zlar ham o'zbek tili lug'at boyligini ko'paytiradigan usullardan bo'lib u turli so'z turkumlariga kiruvchu so'zlardan yangi so’zlar yashash imkoniyatini beradi. Bu tilimizning cheksiz imkoniyatlaridan biri uni bilish va puxta o'zlashtirish so'zlashish imkoniyatingizni ko'paytiradi.

Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar:

1. Qo'shma so'zlar haqida majlumot bering.

2. Qoshma so'zlarning imJosini so'zlab bering.

3. Ajratib yozishga misollar keltirin.

4. Qoshib va chiziqcha bilan yozishga misollar ayting.

5. Juft so'z deganda nimani tushunasiz?

6. Juft so'zlar imiosini aytib bering.

7. 34-mashqni ko'chiring va ularning ma'nosini tushuntiring.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxat

1. A.Rafiyev. N.G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. ‘SHARQ’ DMAK. 2002 yil.

2. G.Abdurahmonov va boshqalar. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Oliy o'quv yurtlari studentlari uchun qo'llanma. Toshkent. «O’qituvchi» 1981 yil.

3. O'zbektili va adabiyoti jurnali 2005 yil. 3-son. 121-bo’.

4. Imlo lug'ati. Maktab o’quvchilari uchun qollanma. Toshkent-1976 yil.

5. O'zbek tilining imlo lug'ati. Toshkent - «O’qituvchi» - 1995.

6. O'zbek tilining asosiy imlo qoidalari. 1995 yil. 24 avgust.

5. Yangi mavzuni mustahkamlash:

Bu bosqichda o’qituvchi o’quvchilarning bilim doirasini kengaytirib, yangi mavzuni mustahkamlash uchun quyidagi savollardan foydalanadi:

Frontal savollar:

1. Qo'shma so'zlar imlosi, ularni ajratib, qo'shib va chiziqch bilan yozishni bilasizmi?

2. Juft so'zlar imlosi, ularni ajratib, qo'shib va chtziqch bilan yozishni tushuntirib bering.

Darsning yakuni: o’qituvchi yangi mavzu boyicha o'quvchilaming tushunmagan savollariga javob beradi. Darsni mustahkamlashdagi o’quvchilar javobini muhokama qilib, o’quvchilar bilimini vaholaydi, vaholarni izohlaydi hamda darsni yakunlaydi.

6. Uyga vazifa:

A. Rafiyev. N. G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. ‘SHARQ’ NMAK. 2002 yil. 47-51 bo’.

1. mavzu: Qisqartma so'zlar va bosh harflar imlosida qoidadan cho’ga chiqish savablari va unga munosavat. Bo'g'in ko'chirish qoidalari

2. Dars turi: ____________________________

3. Dars vaqti: ____ daqiqa

4. Dars tipi: o’quvchilarning oldingi bilimlarini aniqlash, yangi mavzuni o'zlashtirish.

5. Darsda qo'llaniladigan usullar: Innovatsiyon texnoligoyalari asosida ‘Muz yorar’, ‘B.B.B.’ usullari,

6. Darsda qo'llaniladigan nazorat turlari:

1. Frontal savollar. 2. Test savolliklari. 3. Mustaqil ish turi.

7. Dasr maqsadlari:

A.Ta'limiy maqsad:

• 
  Nazariy bilimlarni egallash va mustahkamlash;
  
• 
  Iralo qodalarini o'rganish;
  
• 
  Qisqartraa so'zlar imlosining puxta o'rganish;
  
• 
  Bosh harflar imlosini o'rganish;
  
• 
  Bo'g'in ko'chirish qoidalarini bilish.
  

B.Tarbiyaviy maqsadi:

• 
  o’quvchilarda namunali savodxonlik ko'nikmalarini shakllantirish.
  
• 
  Amaliy faoliyatda imlo qoidalarini to'g'ri qollay bilish.
  
• 
  o'quvchidagi axloqiy va estetik tushunchalar asosida sozlash ko'nikmasini yanada rivojlandrish.
  
• 
  Ona tiliga muhabvat hissini kuchaytirish;
  

V. Rivojlantiruvchi maqsad:

• 
  Hozirgi o'zbek adabiy tilning asosiy tamoiylarini kengroq bilish;
  
• 
  Til birliklarini amalda bexato qo’llay olish ko'nikmasini rivojlantirish;
  
• 
  O'quvchining namunali yozma va og’zaki nutqini shakllanishini o'stirish;
  
• 
  Nutqiy faoliyat chog'ida mavzuga ijodiy yondoshish malakasini rivojlantirish.
  
• 
  Mustaqil flkrlash va o'z fikrini aniq, to'liq vayon qilish ko'nikmasini rivojlantirish.
  
• 
  O’quvchilarning mantiqiy fikrlashini rivojlanlirish.
  

8. Darsni otish joyi: ____________________

9. Darsning didaktikasi(integratsiya):

A.Fandagi mavzulararo bog'lanish:

Mavzu: 1.Imlo qoidalarining asosiy bo'limlarini sharhlash. So'zlarda unli va undoshlarning qo'shaloq qo'llanishi

Mavzu: 2.So'z o'zagiga qoshiMchalar qo'shganda yuz beradigan tovush o'zgarishlari asosida to'g'ri yozish. -ning va -ni qo’shimchalarini belgili va belgisiz qo'llanishi.

B.Fanlararo bog'lanish:

1. Nutq madaniyati va davlat tilida ish yuritish:

Mavzu.1. Til birliklarining vazifasi va ularni amalda qo'llanishi.

V. Hayotbilan bog'lash:

• 
  Mavzuni meditsina tarixidan olgan bilimlar asosida tushuntirish.
  
• 
  Tibbiyot xodimi va bemor o'rtasidagi muloqot jarayonida adabiy tildan foydalish zaruriyatini tushuntirish;
  
• 
  Kundalik hayotimizdagi nutqiy faoliyat bilan bog'lanish.
  
• 
  Ichki kechinma, fikr-mulohaza, dunyoqarashni tushuntirish.
  

10. Kerakli bilimlar doirasi:

• 
  Qisqartma so'zlar imlosining puxta o'rganish;
  
• 
  Bosh harflar imlosini o'rganish;
  
• 
  Bo'g'in ko'chirish qoidalarini bilish.
  

11. Darsni jihozlash:

Mavzuga oid ko'rgazmali qurollar, tarqatma maleriallar, test savolliklari. Slayd, kodoskop, ekran, o'zbek tilining asosiy imlo qoidalarining to'liq matni. Imlo lug'ati.

DARSNING XRONOLOGIK XARITASI.

№	DARSNING XRONOLOGIK XARITASI	VAQTI
1	Tashqiliy qism	daqiqa
2	o’qituvchining kirish so’zi	daqiqa
3	o’quvchilarning bilimini tekshirish	_ daqiqa
4	Yangi mavzuning bayoni	daqiqa
5	Yangi mavzuni mustahkamlash	daqiqa
6	Darsning yakuni	daqiqa
7	Uyga vazifa	daqiqa
	Jami	daqiqa

12. DARSNING TEXNOLOGIK XARITASI.

№	Dars Bosqich-lari	Ta’lim beruvchining Faoliyati	Ta’lim oluvchining faoliyati	Texnologiya
				Metod	Shakl	Vosita
1	Tayyor-lov __ daqiqa	Maqsad va natijalarni belgilash, mantiqiy struktura va texnologik xarita tuzish. Kichik guruhlarni shakllantirish va ularga topshiriqlar berish. Maqsad: o’quvchilar bilimlarini tekshirish yangi mavzuni o’zlashtirish	O’quvchilar darsga kirmasdan oldin maxsus belgili qog’ozlarni olib, o’sha qog’ozchada ko’rsatilgan guruhga borib o’tiradi.	Noan’anaviy	Guruh-larni shakl-lantirish	Taqsimlash qog’ozchalari
2	Mavzuga kirish __ daqiqa	Darsni boshlanishidan oldin o’quvchilar bilan tanishadi. Mavzu nomi, maqsad,natija va baholash mezonlarini e’lon qiladi.Tanishuvda “_____________________________” usulini qo’llash.	Mavzu nomi, maqsad, natija va baholash mezonlarini daftariga belgilab oladi. O’quvchilar o’zining fikrlarini yozadi.	Mavzu _____________________________________________________________________________	Guruh-lar	Ko’rgazma doska, bo’r
3	O’quvchi-larning oldingi bilimlarini tekshirish _____ daqiqa	O’quvchilarning oldingi bilimlarini tekshirish maqsadida boshlang’ich nazorat olinadi (savollar ilova qilinadi)	O’quvchilar javoblarni belgilashadi. Odob axloq bo’yicha qo’shimcha malumotlar olishadi.	An’anaviy nazorat usuli	Guruh	Savollar Doska va bo’r, o’quv daftarlari
4	Yangi mavzu-ning bayoni _____ daqiqa	Yangi mavzu bayon qilinadi. Ko’rgazma yordamida mavzuni tushunturadi. ___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________	Mavzuga oid ma’lumotlarni yozib olishadi. Ko’rgazmadagi, tarqatma materialdagi ma’Iumotlarni kuzatishadi.	Ma’ruza yangi mavzu bayon qilish davomi-da slayd ko’rgaz- madan foydala niladi. Hayotdan misollar keltiriladi.	Guruh-lar	Slayd, mavzu bo’yicha yozilgan materiallar doska va bo’r
5	Taqdimot ______ daqiqa	Savollar beradi. Kichik guruhlarda bajariladigan ishlarni eshitadi, kamchiliklarni tuzatadi.G’olib guruxni e’lon qiladi.O’quvchilar baholanadi.	Frontal savollarga javob berishadi.Qo’ shimcha savollarga javob beradilar. Guruh sardorlari mustaqil ishni taqdim qiladi.	Muhokama va mustaqil ishlash	Guruh-chalar	Daftar, doska va boqa. Baholash mezonini varag’i.
6	Baholash ____ daqiqa	Kichik guruhlarga berilgan topshiriqlar va savollar natijalarini umumlashtiradi. Qaysi guruh g’olib ekanligini e’lon qiladi.	Guruhchalar bir-birlarini Baholaydilar. Javoblarning to’grisini yozib oladi	Munozara	Guruh-chalar	Doska, bo’r, ko’rgazmali qurollar, tarqatmalar
7	Umum-lashtirish _____ daqiqa	Guruhlarning faoliyatlari umumlashtiriladi. Faol o’quvchilar alohida ko’rsatiladi. O’quvchilar baholanadi va baholar izohlanadi.	Tinglaydilar. Umumlashtirish bo’yicha, fikrlarini bildiradilar.	Sunbat-mulohaza	Guruh-chalar	Baholash mezonlari varaqasi.
8	Darsga yakun yasash ____ daqiqa	Darsni yakunlaydi. Uyga vazifa beradi o’quv adabiyoti ________________________________________________________________________________________	Tinglaydilar. Topshiriqlar o’quv adabiyotlar nomini yozib oladilar.	Ma’ruza	Umumiy	Ma’ruza matni o’quv adabiyotlar, daftarlar, doska va bo’r

13. O’qituvchi uchun adabiyotlar:

A. ASOSIY:

1. 
   A.Raflyev. N. G'ulomova. ‘Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. ‘SHARQ’ NMAK.2002 yil.
   
2. 
   G'.Abdurahmonov. H.Rustamov. ‘Ona tili’ 10-11 sinflar uchun darslik. Toshkent. ‘O’qituvchi’. 1995 yi
   

3. O'zbek tilining imlo lug'ati. Toshkent. «O’qituvchi» - 1995 yil.