Tefsir ekolleri I. Cİlt ilk Müfessirler, Rivayet Ekolü, Rivayet Tefsirleri

B) Müfessirlerin Tasnifi

Kur’an-ı Kerim’in nüzul zamanından bugüne kadar Kur’an’ı tefsire koyulmuş, onun anlamı ve öğretileri üzerine söz söylemiş kimseler genel olarak iki gruba ayrılabilir:

1. Kur’an-ı Kerim’in bütün anlam ve öğretilerine, zâhir ve bâtınına vakıf; ayetlerin tüm mana ve maarifini tefsir gücüne sahip; Kur’an’ın manalarını anlamada ve tefsirde hata ve günahtan korunmuş fertler. Nitekim onları bu kitapta Kur’an’ın bütün anlamlarına vakıf veya hatadan korunmuş müfessirler olarak adlandıracağız.

Kesin olan şu ki tefsirde bu grup müfessirler eleştiri ve incelemenin dışındadır. Çünkü hatadan korunmuş olmaları nedeniyle ayet-i kerimelerin anlamlarına dair beyan ettikleri herşey Allah Teala’nın kasdettiği anlamın ta kendisidir; ister ayetlerin o manaya delaleti bizim için aşikar olsun ya da olmasın.⁵³

Fakat müfessirlerden bir kesimin bu grubun ilmi makamından habersiz olması sonucunda onların tefsir mevzuunda rivayetine kayıtsız kalmış ve hatta bazı sahabelerden rivayet seviyesinde bile önem vermemişlerdir. Bununla da kalmamış, ayetleri tefsir ederken bu rivayetleri zikredenleri kınamışlardır. Burada sözkonusu büyük şahsiyetleri tanımak ve onların tefsirdeki ilmi konumlarını açıklamak için bir şeyler söylememiz lazımdır. Zira onların tefsirdeki rivayetleri, Kur’an’ı anlamada yardım alınabilecek en iyi tefsir kaynaklarındandır ve onların ilmi makamlarından habersiz olup tefsire ilişkin rivayetlerini ihmal etmek tefsir ilmi için büyük bir kayıp olacaktır.

2. Kur’an’ın bütün anlamlarına ve öğretilerine, zâhir ve bâtınına vakıf olmayan, fakat birinci grubun bilgilerinden yararlanarak ve Kur’an’ın anlamını kavramak için çaba göstererek başkalarından daha fazla Kur’an’ın bilgilerine aşina olan, ayetlerin bir bölümünü tefsire güç yetiren ve Kur’an’ı tefsir etmeyi amaç edinen müfessirler. Biz bu kitapta bu grubu, Kur’an’ın bir kısmının anlamına vakıf veya hata edebilir müfessirler olarak isimlendireceğiz.

Müfessirlerin bu grubu -sayıları birinci gruptan hayli fazladır- kendi içinde iki gruba ayrılır:

- Kendilerinden geriye derli toplu bir tefsir kalmamış veya elimize ulaşmamış (veya tefsir telif etmemiş ya da telif etmiş ama elimize geçmemiş) olan, fakat tefsirde kendilerinden görüş nakledilmiş veya kitabiyat kaynaklarında tefsirlerinden bahsedilmiş olması bakımından müfessirler arasında sayılanlar.

- Kendilerinden geriye kitaplaşmış bir tefsir kalmış olanlar. Bu gruptan, tefsir sahibi müfessirler olarak sözedilecektir.

Gerçi iki grubun tefsir ekolü de masum olmamaları nedeniyle eleştiri ve incelemeye açıktır. Fakat elimizde birinci gruba ait bilinen bir tefsir kitabı bulunmaması ve başkalarının tefsir kitaplarında da onlardan yapılan naklin genellikle mürsel veya güvenilir olmayan senetle, hatta çelişkili iki tefsir görüşü biçiminde aktarılması nedeniyle birinci grubun tefsir ekolüne vakıf olamamak bir yana, o tefsir görüşlerinin onlara ait olduğuna bile güvenilemez. Bu nedenle müfessirlerin bu grubunun tefsir ekolünü eleştirmeye mahal kalmamaktadır. Yine de bir grup müfessir, sahabe ve tabiinin tefsirdeki görüşlerine özel bir değer verdiğinden ve onlardan birçok rivayet ve görüş naklettiğinden hem sahabe ve tabiinin yaptığı tefsirin değerini tartışmak, hem de onların güvenilirlik ve mezhebini tanımak ve tefsirlerinde nakledilmiş rivayet ve görüşlerin değeri için bir kriter belirleyebilmek bakımından tefsirlerindeki rivayetleri ve görüşleri ispatlama yolunu somutlaştırmak lazımdır. Çünkü onlardan nakledilen rivayet ve görüşlerin de tefsir kaynaklarından olduğuna tereddüt yoktur ve tefsirde ondan yardım almak için değer ve itibarının sınırlarını belirlemek gerekir.

Müfessirlerin kategorilendirilmesine dair söylenenlerden çıkan sonuç şudur ki, tefsir ekollerini ve her ekolün ünlü tefsir kitaplarını inceleme ve tanımaya ilaveten, Kur’an’ın gerçek müfessirlerini tanımak, onların ilmi konumlarını izah etmek, sahabe ve tabiinden müfessirleri bilmek, onların rivayet ve görüşlerine itibar etmenin kriterini belirlemek de lazımdır. Bu sebeple kitabın konuları iki bölüm halinde düzenlenecektir. Birinci bölümde “İlk Müfessirler” başlığı altında gerçek müfessirler, sahabe ve tabiin çağının müfessirleri ve onların tefsirinin değeri ele alınacaktır. İkinci bölümde tefsir ekolleri ve her ekolün ünlü tefsirleri tanıtılıp incelenecektir.