Tefsir ekolleri I. Cİlt ilk Müfessirler, Rivayet Ekolü, Rivayet Tefsirleri

C) Tefsirlerin Tasnifi

Mevcut tefsir kitaplarını muhtelif yönlerden kategorilere ayırmak mümkündür. Müellifin akaid mezhebi gözönünde bulundurularak Şii tefsirler, Mutezili tefsirler, Eş’ari tefsirler, Zeydi tefsirler ve benzerleri olarak tasnif edilebilirler. Müfessirlerin ilmi uzmanlıkları ve eğilimleri itibariyle ağırlıklı olarak yoğunlaştıkları ve tefsir sırasında ayetleri değerlendirirken öne çıkardıkları konular yönünden bakıldığında da fıkhi tefsirler, kelami tefsirler, toplumsal tefsirler, ilmi tefsirler ve diğerleri zikredilebilir. Bunun yanısıra tefsirler, müellifin ayetleri tefsir sırasında daha çok istifade ettiği öğeler ve tefsirin dayanağı yönünden şöyle tasnif edilebilir: Mutlak rivayet tefsirleri (ayetlerin altında rivayetlerin zikredilmesiyle yetinilmiş tefsirler), içtihadi rivayet tefsirleri (müelliflerin ayetlerin manasını anlamak için içtihad ettiği, ama herşeyden çok rivayetlerden yardım aldığı tefsirler), Kur’anî içtihadi tefsirler (yazarlarının ayetlerin manasını anlamak ve tefsir etmek için en çok Kur’an’ın kendisinden yardım aldığı tefsirler) vs.⁵⁴

Mevzusu tefsir ekollerini incelemek olan bu kitabın genel yapısına uygun düşen, üçüncü tür kategorilendirmedir. Müellifin mezhebi, itikadıyla doğrudan irtibatlı bazı ayetlerin tefsirinde etkili olsa ve ayetlerden inancına göre anlam çıkarmasına yolaçsa -ve bu yüzden müellifin mezhebi de tefsirlerin birbirinden farklılaşmasının etkeni olsa- bile bu etki ve farklılık müfessirin tefsir ekolünden kaynaklanmamaktadır ve kitabın konuyla ilgisi bulunmamaktadır. Bu, her müfessirin farkında olmaksızın maruz kalmış olabileceği bir etkidir ve tabii ki kendisini bundan uzak tutmaya çalışmalı; boş bir zihinle, kendi inanç ve düşüncelerine saplanıp kalmaksızın ayet-i kerimeler üzerinde düşünmeli; Arap dili ve edebiyatı ile diyalogun akılcı ilkeleri temelinde ayetlerin anlamını açıklayıp tefsir etmeli; itikat ve fikirlerini ona tabi kılmalıdır. Elbette bir müfessir eğer akaid ve fikirlerin ayetlerin anlamını kavramada ve onları tefsir etmede etkili olmasının engel çıkarmak bir yana, zaten öyle olması gerektiğine ve ayetten müfessirin inancının aksine anlam çıkarılmaması gerektiğine; tefsir metodunun da, heryerde ayetleri inanç ve düşüncelerine göre tevil etmesi demek olduğuna inanıyorsa bu da bir tür tefsir ekolüdür ve müfessirin akaid mezhebinin dışında bir şeydir. Bu varsayıma göre müfessirin inanç mezhebi, kendi tefsir ekolü temelinde ayetleri tefsir ederken tesirde bulunmuş şeylerdendir ve buna göre telif edilmiş tefsirler de, reyle tefsir olarak adlandırılabilecek üçüncü kategoride yeralmaktadır ve müellifin akaid mezhebi yönünden tefsirler kategorisiyle irtibatı yoktur.

Aynı şekilde mevcut tefsirlerin, müellifin ilmi eğilimine göre daha fazla odaklandığı ve öteki müfessirlerden daha fazla üzerinde durduğu muhteva ve konular yönünden taksimi de, tefsir ekollerini inceleyecek olan bu kitabın konusuyla bağlantılı değildir. Bu girişte mevcut tefsirleri müellifin tefsir ekolü yönünden tasnif edeceğiz. Bu açıdan bakıldığında bütün tefsir kitapları üç grupta toplanabilir: