Tefsir ekolleri I. Cİlt ilk Müfessirler, Rivayet Ekolü, Rivayet Tefsirleri

^{من کفر بالله فهو مغضوب علیهم و ضال عن سبیل الله}” Son cümleye dikkat edildiğinde zikredilen her bir rivayetin, Kur’an’daki bu iki kelimenin karşılığını açıkladığı ve bu rivayetlerin zâhirinden kaynaklanan tartışma ve ihtilafın böylelikle ortadan kalktığı söylenebilir.

1583Birinci hadisteki “^{تمام الشکر قول الرجل الحمد لله رب العالمین}” ve yirminci hadisteki

^{“مالک یوم الدین اقرار له بالبعث و الحساب و المجازات و ایجاب ملک الاخرة له کایجاب ملک الدنیا”}

cümlesini, ayetlerin maksadını açıklayan misaller olarak vermek mümkündür.

1584Bkz: A.g.e., s. 47, hadis 7; s. 51, hadisler 30-32; s. 52, hadis 35.

1585Bkz: A.g.e., s. 44, hadisler 1, 2, 6 ve s. 45, hadis 9.

1586Bkz: A.g.e., s. 51 ve 52, hadis 33; bu rivayette “^{إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ}” kelimesinden “Kaderiye” (tefviz) akidesinin yanlışlığı sonucu çıkarılmıştır.

1587s. 50, hadis 20’de “^{رَبِّ الْعَالَمِينَ}” ifadesinin tevhide delalet ettiği belirtilmiştir. Nitekim göründüğü kadarıyla tevhid, “^{رَبِّ الْعَالَمِينَ}”in işarete dayalı mecburiyet olarak delalet ettiği şeydir. Çünkü tüm âlemlerin mutlak rabbi olması ve ondan başka rab olmaması akli gerekliliktir.

1588A.g.e., s. 47, hadisler 5 ve 6.

1589Bakara 26

1590


^{فقیل للباقر علیه السلام: فان بعض من ینتحل موالاتکم یزعم ان البعوضة علی علیه السلام و ان ما فوقها و هو الذباب محمد رسول الله صلی الله علیه و آاله فقال الباقر علیه السلام سمع هؤلاء شیئا لم یضعوه علی وجهه. انما کان رسول الله صلی الله علیه و آله قاعدا ذات یوم هو و علی اذ سمع لقائل ما شاء الله و شاء محمد . سمع آخر یقول: ما شاء الله و شاء علی. فقال رسول الله صلی الله علیه و آله لا تقرنوا محمدا و علیا بالله عز و جل و لکن قولوا ان شاء الله ثم شاء محمد ثم شاء علی. ان مشیة الله هی القاهرة التی لا تساوی و لا تکافی و لا تدانی و ما محمد رسول الله فی الله و فی قدرته الا کذباة تطیر فی هذه المسالک الواسعة و ما علی فی الله و فی قدرته الا کبعوضة فی جماة هذه المسالک مع ان فضل الله علی محمد و علی هو الفضل الذی لا یفی به فضله علی جمیع خلقه من اول الدهر الی آخر. هذا ما قال رسول الله صلی الله علیه و آله فی ذکر الذباب و البعوضة فی هذا المکان. فلا یدخل فی قوله: إِنَّ اللَّهَ لاَ يَسْتَحْيِي أَن يَضْرِبَ مَثَلًا مَّا بَعُوضَةً}

(el-Burhan fi Tefsiri’l-Kur’an, c. 1, s. 71 ve 72).

1591Yusuf 110

1592el-Burhan fi Tefsiri’l-Kur’an, c. 2, s. 276.

1593Bkz: Dürrü’l-Mensur, Menşur Mektebeti Ayetillahi’l-Mer’aşi, c. 5, s. 300-302, Camiu’l-Beyan, c. 23, s. 93, Meybedi, Ebu’l-Fazl Reşiduddin, Keşfu’l-Esrar, c. 8, s. 334 ve 335.

1594el-Burhan fi Tefsiri’l-Kur’an, c. 3, s. 44, hadis 2.

1595A.g.e., c. 4, s. 45, satır 16.

1596Bu otuz kitap şunlardır: 1. Besairu’d-Derecat, Saad b. Abdullah Kummi, 2. Kitabu’l-Gaybe, Nu’mani, 3. el-Emali, Müfid, 4. el-İhtisas, Müfid’e ait, 5 ve 6. el-Zühd ve el-Temhis kitabı, Hüseyin Ehvazi, 7. Kitabu Süleym b. Kays Hilali, 8. Kitabu İbn Şazan (el-Fedail), 9. Kitabu Ali b. Cafer, 10 ve 11. Saduk’un Beşaretu’ş-Şia ve Sıfatu’ş-Şia’sı, 12. Şeyh Tusi’nin Mecalis’i (Emali), 13 ve 14. Seyyid Rıza’nın Hasais ve Menakıb’ı, 15. Tefsiru Nehci’l-Beyan, Şeybani, 16. Kitab-ı İbn Mahyar (ma enzele mine’l-Kur’an fi Ehli’l-Beyt, aleyhisselam), 17. el-Taraif, Seyyid b. Tavus, 18. Tuhfetu’l-Ebrar, Seyyid Hüseyin Necefi, 19. Kamilu’z-Ziyaret, 20. Tefsir-i Mensub be İmam Hasan Askeri, aleyhisselam, 21. Te’vilu’l-Ayati’l-Bahire, Şerefuddin Necefi, 22. Minhacu’l-Hak ve’l-Yakin, Veli b. Nimetullah Hüseyni, 23. Camiu’l-Ahbar, 24. Tuhfetu’l-İhvan, 25. Memua-i Verram kitabı (Nühzetu’n-Nazır), 26. Kitab-ı İbrahim b. Ömer Evsi, 27. Kitab-ı Şeyh Receb Bursi (Meşariku’l-Envar), 28 ve 29. Zemahşeri’nin Rebiu’l-Ebrar ve Keşşaf’ı, 30. Kitab-ı Muvaffak b. Ahmed. (Bkz: el-Burhan fi Tefsiri’l-Kur’an, c. 1, s. 30 ve 31)

1597Şeyh Ağa Bozorg Tehrani, el-Zeria’da (c. 5, s. 33, madde 151) bu kitabın müellifi hakkında şöyle demiştir:

^{“المشهور انتسابه الی الشیخ الصدوق لکنه مما لا اصل له اصلا و قد اختلفت اقوال الاصحاب فی تعیین مؤافه. نعم هو غیر الصدوق جزما کما ذکره شیخنا فی »نفس الرحمان« ثم فصله فی خاتمة المستدرک ص 366 و انهی اطراف التردید فی المؤلف الی سبعة”}

Allame Meclisi Biharu’l-Envar’da (c. 1, s. 13) şöyle buyurmuştur:

^{“اخطا من نسبه الی الصدوق بل یروی عن الصدوق بخمس وسائط و قد یظن کونه تألیف مؤلف مکارم الاخلاق و یحتما کونه لعلی بن سعد الخیاط... و یظهر من بعض مواضع الکتاب ان اسم مؤلف محمد بن محمد الشعیری ”}

1598Bkz: el-Zeria, c. 1, s. 358, madde 1890.

1599Bkz: A.g.e., c. 21, s. 110, madde 4168.

1600Bkz: A.g.e., c. 15, s. 17, madde 92.

1601Bkz: Aynı kitap, s. 80-97.

1602Kummi, Abbas, Hediyyetu’l-Ehbab, s. 138.

1603Biharu’l-Envar, c. 1, s. 10, el-Zeria, c. 21, s. 34, madde 3826.

1604Bkz: el-Burhan fi Tefsiri’l-Kur’an, c. 1, s. 52, hadis 40, s. 56, hadis 11, s. 58, hadis 2, s. 59, hadis 1, s. 61, hadis 1. Hatırlatmak gerekir ki bazıları, bu tefsirin kaynaklarından olan Tefsir-i Kummi’yi ve Tabersi’nin el-İhticac’ını da muteber olmayan kitaplar arasında saymıştır. (Bkz: el-Tefsir ve’l-Müfessirun fi Sevbihi’l-Kaşib, c. 2, s. 331) Fakat bu yanlıştır. Çünkü el-İhticac müellifi Ahmed b. Ali b. Ebi Talib Tabersi’nin Şia’nın ünlü ve güvenilir âlimi olduğu konusunda Şii âlimler nezdinde hiçbir tereddüt ve ihtilaf yoktur. Meşhur kitabiyatçı Şeyh Ağa Bozorg Tehrani bu kitabı tanıtırken şöyle buyurmuştur: “^{الاحتجاج علی اهل اللجاج} kitabı, 588’de vefat etmiş Reşiduddin Muhammed b. Ali b. Şehraşub Serevi’nin üstadı Şeyh Ebu Mansur Ahmed b. Ali b. Ebi Talib Tabersi’nin telifidir.” Kitap hakkında başka hiçbir ihtimal veya görüşü dile getirmemiştir. Bilakis onun özelliklerini zikrettikten sonra sözünün sonunda şöyle buyurmuştur: “O halde bu kitap, Allame Meclisi, Muhaddis Hürr ve benzeri büyük ulemanın itimat ettiği muteber kitaplardandır. Kitap İran’da 1889, 1921 ve 1975 yıllarında tekrar basılmıştır.” (el-Zeria, c. 1, s. 281 ve 282, madde 1472).

Elbette ki kitabın çoğu rivayeti mürseldir. Fakat rivayetlerin irsali kitabın aslının muteber olup olmamasının dışında bir şeydir. Nitekim bizzat müellif kitabın mukaddimesinde şöyle buyurmuştur: “İhticac’ta yer verdiğim rivayetlerin ekseriyeti, üzerlerinde icma bulunması veya akli delile muvafık olması ya da muhalif ve muvafık (Sünni ve Şii) siretlerde ve kitaplarda meşhur olmaları nedeniyle onların senedlerini zikretmeyeceğim. Ebu Muhammed Hasan Askeri’den (aleyhisselam) rivayet ettiğim [tefsir] bunun dışındadır. Çünkü her ne kadar bu kitap da sözkonusu özellikleri taşıyorsa bile, şöhreti ondan başka bir seviyede olmadığından, senedine, naklettiğim ilk rivayette yer verdim. (Tabersi, Ahmed, el-İhticac, s. 4) Kısacası bu kitabın ve müellifinin itibarı konusunda şüphe ve ihtilaf yoktur. Ama Tefsir-i Kummi’ye gelince; onun Ali b. İbrahim’e isnadında şüphe ve tartışma bulunsa da, kitabı incelerken sunacağımız tahkikte bu şüphe bertaraf edilip isnadı güçlendirildiğinde bu tefsirin, bazılarının tasavvur ettiği gibi Abbas b. Muhammed’in telifi olmadığı ortaya çıkmış olacaktır. Dolayısıyla onun güvenilir olduğu ispatlanamadığı için bu kitabın muteber olup olmadığında tereddüt bulunduğu iddiası geçersizleşecektir. Seyyid b. Tavus, Feyz Kaşani, Allame Meclisi ve Şeyh Hürr Amuli gibi büyük âlimler ona itimat etmiş ve ondan rivayet nakletmişlerdir. Şeyh Ensari gibi büyük bir fakih de bu tefsirden naklettiği rivayetten “Ali b. İbrahim’in tefsirinde rivayet edilmiş İbn Sinan sahihi” şeklinde bahsetmiştir. (Bkz: Bu kitap, c. 2, Tefsir-i Kummi incelemesi)

1605Şeyh Müfid’in İrşad, Emali ve İhtisas kitaplarından; İbn Babeveyh’in on kitabından; Şeyh Tusi’nin Tehzib, İstibsar, Emali kitaplarından; Seyyid Rıza’nın Hasais ve Menakıb kitaplarından; Tabersi’nin Mecmeu’l-Beyan ve Cevami kitaplarından; Muhammed b. Yakub Kuleyni’nin Usül, Füru ve Ravza-i Kafi kitaplarından rivayet nakletmiştir. (Bkz: el-Burhan fi Tefsiri’l-Kur’an, c. 1, s. 30)

1606Bkz: A.g.e., İkinci sütun.

1607Bkz: A.g.e., s. 49, hadis 18, s. 52, hadis 2, s. 53-55, hadisler 3-9, s. 58, hadis 1, s. 60, hadis 2 vs.

1608Bu on yedi kitap şunlardır: 1. Saduk’un İ’tikadatu’l-İmamiyye’si (Bkz: Huveyzi, Abduali, Nuru’s-Sakaleyn, c. 3, s. 190 ve c. 4, s. 71), 2. Ali b. Ahmed el-Kufi el-Alevi’nin Kitabu’l-İstiğase’si (Bkz: A.g.e., c. 4, s. 169), 3. İmam Sadık’a (aleyhisselam) nispet edilen el-Ehlilece kitabı (Bkz: A.g.e., c. 1, s. 14 ve c. 4, s. 195), 4. Tefsiru’s-Sa’lebi (Bkz: A.g.e., c. 2, s. 157), 5. Ebi Muhannef’in Maktelu’l-Huseyn’i (aleyhisselam) (Bkz: A.g.e., c. 2, s. 160), 6. Telhisu’l-Akval fi Ahvali’r-Rical (Bkz: A.g.e., c. 4, s. 71), 7. Keşşi’nin Kitabu’r-Rical’i (Bkz: A.g.e., c. 4, s. 33), 10. Tıbbu’l-Eimme (Bkz: A.g.e., c. 4, s. 128), 11. Gevali e-Leali (Bkz: A.g.e., c. 2, s. 97), 12. Şeyh Tusi’nin Kitabu’l-Gaybe’si (Bkz: A.g.e., c. 1, s. 80), 13. İbn Tavus’un Keşfu’l-Mehacce’si (Bkz: A.g.e., c. 1, s. 378), 14. Misbah-i Kef’ami (Bkz: A.g.e., c. 2, s. 2), 15. Nehcu’l-Belaga (Bkz: A.g.e., c. 1, s. 13, 42, 46, 48, 62, 119 ve 2, s. 3 ve 10), 16. Mehcu’d-Deavat (A.g.e., c. 1, s. 8), 17. İbn Tavus, Misbahu’z-Zair (Bkz: A.g.e., c. 4, s. 421).

1609Bkz: Tefsiri-i Furat el-Kufi, s. 53, hadis 12, s. 54, hadis 13.

1610Yedinci rivayet “^{صِرَاطَ الَّذِينَ أَنعَمتَ عَلَيهِمْ} ... ^{وَلاَ الضَّالِّينَ}”in kıraatını beyan etmektedir. 30, 31 ve 32. rivayetler “^{مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ}”in kıraatını beyan etmektedir. 35 numaralı rivayet “^{اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ}”in kıraatı hakkındadır.

1611“^{الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ}” ayetiyle irtibatlı 3, 4, 22 ve 34 numaralı rivayetler Emirülmüminin’e (aleyhisselam) uygulanmış; 21. rivayette “sırat”, dünyada sırat ve ahirette sırat olarak ikiye ayrılmış ve dünyada sırat, itaatin farz olduğu İmam’la tefsir edilmiştir. 23. rivayette “^{الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ}” dünyada sırat ve ahirette sırat olarak ikiye ayrılmış ve dünyada sırata, aşırılık ve eksiklik arasında bulunanlar manası verilmiştir. 25. rivayette “^{الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ}” cümlesi “^{نحن الصراط المستقیم}” ifadesiyle bütün İmamlar olarak tevil edilmiştir. 38. rivayet Muhammed ve Ehl-i Beyt’ine muhabbet, 39 numaralı rivayet de bu büyük şahsiyetlerin sıratı olarak tefsir edilmiştir.

1612Yedinci rivayet “^{المَغضُوبِ عَلَيهِمْ}” nasibilere, “^{الضَّالِّينَ}” ise Yahudilere ve Hıristiyanlara uygulanmıştır. 27. rivayette “^{الَّذِينَ أَنعَمتَ عَلَيهِمْ}” İmam Ali’nin (aleyhisselam) Şiisi olarak tefsir edilmiştir. 28. rivayette Kur’an’dan bir ayete istinaden peygamberler, sâdıklar, şehitler ve salihler olarak tefsir edilmiştir. 36. rivayette “^{المَغضُوبِ عَلَيهِمْ}” ve “^{الضَّالِّينَ}” topluca Yahudiler ve Hıristiyanlar olarak; 37. rivayette “^{المَغضُوبِ عَلَيهِمْ}”
filan, filan ve filan kişi, “^{الضَّالِّينَ}” ise İmam’ı tanımayan kuşkucular olarak tevil edilmiştir. Kırkıncı rivayette de “^{الَّذِينَ أَنعَمتَ عَلَيهِمْ}” sâdıklar, şehidler ve salihler,
“^{المَغضُوبِ عَلَيهِمْ}” Yahudiler ve “^{الضَّالِّينَ}” de Hıristiyanlar olarak tefsir edilmiştir. Sonunda Allah’a kafir olan herkes “^{المَغضُوبِ عَلَيهِمْ}” ve “^{الضَّالِّينَ}” içinde sayılmıştır.

1613Bkz: el-Burhan fi Tefsiri’l-Kur’an, c. 2, s. 276, Yusuf suresi 110. ayetin zeyli, hadisler 1 ve 3; c. 4, s. 43 ve 44, Sad suresi 20. ayetin zeyli, hadis 2; c., s. 252, hadis 39; s. 246, hadis 5.

1614Bkz: A.g.e., c. 1, s. 70, Bakara 26 ve 27. ayetlerin zeyli, hadis 1.

1615Bkz: A.g.e., c. 1, s. 47, hadis 7.

1616Bkz: A.g.e., c. 1, s. 140, Bakara 106 ve 107. ayetlerin zeyli, hadis 1.

1617Bkz: A.g.e., c. 1, s. 140, Bakara 107. ayetin zeyli, hadis 4.

1618Bkz: A.g.e., hadis 3, c. 3, s. 177, Furkan suresi 74. ayetin zeyli, hadis 1.

1619Bkz: A.g.e., c. 1, s. 47, hadis 4 ve s. 53, Bakara suresi 2. ayetin zeyli, hadis 1.

1620Şu farkla ki, bu tefsirde, Peygamber’in Ehl-i Beyt’inden ulaşmış rivayetleri içermesi ve kapsayıcı olması nedeniyle bahsi geçen rivayetleri reddeden veya izah eden rivayetler de zikredilmiştir. Bkz: A.g.e., c. 1, s. 70 ve 71, Bakara suresi 26 ve 27. ayetlerin zeyli; c. 2, s. 276, Yusuf suresi 110. ayetin zeyli, hadis 2; c. 3, s. 177, Furkan suresi 74. ayetin zeyli, hadisler 2 ve 5; c. 4, s. 44 ve 45, Sad suresi 24. ayetin zeyli, hadis 2.

1621Saduk’un İ’tikadat’ı, Şeyh Tusi’nin Emali’si, Müfid’in İrşad’ı, Tabersi’nin İhticac’ı, el-İstiğase (Ali b. Ahmed el-Kufi el-Alevi), el-Ehlilece (İmam Sadık, aleyhisselama nispet edilen), Besairu’d-Derecat, Tefsir-i Ayyaşi, Tefsir-i Kummi, Tefsir-i Sa’lebi, Tehzibu’l-Ahkam, Saduk’un Tevhid’i, Telhisu’l-Akval fi Ahvali’r-Rical (Muhammed b. Ali b. İbrahim Hüseyni Esterabadi), Cevamiu’l-Cami, el-Haraic, Saduk’un Hisal’i, Ravdatu’l-Vaizin, Sa’du’s-Saud, Sahife-i Seccadiye, Sahifetu’r-Rıza (aleyhisselam), Tıbbu’l-Eimme, İlelu’ş-Şerayi, Uyunu’l-Ahbari’r-Rıza (aleyhisselam), Gevali el-Leali, Şeyh Tusi’nin Gaybet’i, Kurbu’l-İsnad, Kemaluddin, Kafi, Keşfu’l-Mehacce, Keşşi’nin Kitabu’r-Rical, Misbah-ı Kef’ami, Meani’l-Ahbar, Misbahu’ş-Şeria, Men La Yahduruhu’l-Fakih, İbn Şehraşub’un Menakıb’ı, Maktelu’l-Huseyn (aleyhisselam), Mehasin-i Berki, Mehcu’d-Deavat, Misbahu’z-Zair ve Nehcu’l-Belaga. Bazen bu kitapta bazı tefsirlerden nakledilmiş bir rivayet o tefsirde sözkonusu ayetin zeylinde bulunamayabilir, ama bu durumda o rivayetin, alındığı kaynakta olmadığı düşünülmemelidir. Çünkü müellif kitabın mukaddimesinde şöyle buyurmuştur: