Terminologiya məSƏLƏLƏRİ №2

Ədəbiyyat siyahısı
1. Məmmədquluzadə C. Əsərləri. 4 cilddə. s.1. Bakı: “Öndər Nəş­riyyat”, 2004.

2. Kazımov Q. Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları. “Maarif”, Bakı, 1987.

3. Axundov A.A. Dil və üslub məsələləri. Bakı: “Gənclik”, 1970.

4. Ha­cı­yev T. Satira di­li. ADU nəşri: Bakı, 1975.

5. Hacıyev T. “Molla Nəsrəd­di­n”in­” di­li və üslubu. “Ya­­zıçı”: Bakı, 1983.

6. Azərbaycan dilinin bö­­yük izahlı ono­­mas­tik lüğəti. “Nafta-Press”: Bakı, 2007.

7. Azə­r­bay­­can klassik ədə­biy­yatından seçmələr. 3 cilddə. c.2. XIII-XVI əsrlər Azər­baycan şeiri. “Şərq-Qərb”: Ba­kı, 2005.

8. M.Ə.Sabir. Hop­hop­na­mə. 2 cilddə. C.1. “Şərq-Qərb”: Bakı, 2004.

9. Ə.H.Bərki, O.Kəskioğlu. Xatəmül-ən­bi­ya Həz­­rət Məhəmməd və həyatı. Ankara, 1993.

10. İslam – qısa məlumat kitabı, Bakı, Azərnəşr, 1985.

11. Hacıyev T. İnamların adlarda izi. Azərbaycan onomastikası problemləri, II, 1988, Bakı, ADPU.

Зульфия Кулиева (Ибрагимова)

Стилистические особенности классических и религиозных оноединиц в ономастике литературного языка

( на основе художественных произведений Джалила Мамедкулизаде)
Резюме
Религиозная ономастика, употребительная в классической азербайджанской поэзии, сформированной, в основном, в контексте исламской культуры, как непосредственно, так и опосредованно перешла и в сатирическую литературу XIX-XX столетий, где исполь­зовалась в соответствующих стилистических целях. В художественных произведениях Джалила Мамедкулизаде имеется множество антропонимов, подчеркнутых из устной народной литературы, живого народного разговорного языка, истории и культуры ислама, классической азербайджанской и восточной литературы. Данные антропонимы в соответствии с требованиями сатирического стиля писателя проблеяли комическое содержание.
Zulfiyya Guliyeva (Ibrahimova)

The stylistic features of the classic and religious onounifs in the onomastics of literaru language

(on the basis of Jalil Mammedquluzade s literaru works)
Summary

The religious onomastics studied thoroughly in the classic Azerbaijan poetry formed mainly on the basis of the Islam culture passed both directly and indirectly to the satirical literature of their XIX-XX centuries and worked out in the appropriate stylistic shades. There are a large number of anthroponomy taken from folk-lore, living spoken language, the Islam history and culture, classic Azerbaijan literature and Oriental literature in Jalil Mammedguluzade’s works and they have acquired comical content by the demand of the writer's satiric style.

Çapa tövsiyə edən: AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu,

Müasir Azərbaycan dili şöbəsi
Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru, professor Q.Məşədiyev

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dos. E.Abışov


Xəyalə Mürsəliyeva

Sumqayıt Dövlət Universiteti

[e-mail]
CÜMLƏ ÜZVLƏRİNİN İNTENSİVLİK

YARATMADA ROLU
Açar sözlər: semantik-sintaktik funksiya, təyinin intensivliyi, zərfliyin intensivliyi.

Ключевые слова: семантическая- синтаксическая функция, интенсивность определения, интенсивность обстоятельства.

Key words: semantic-syntactic function, defining intensity, intensity of the adverbial modifier .
Qrammatikanın bir bölməsi olan sintaksis sözlərin söz birləşməsi və cümlə şəklində, cümlələrin mətn formasında əlaqələnməsi qaydalarından bəhs edən elmdir. Qrammatikanın bu bölməsi söz birləşmələrindən tutmuş mətnə (böyük sintaktik bütövlərə) qədər konstruksiyaların qurum qaydalarını tədqiq edir. Başqa sözlə, sintaksis fikir və düşüncənin maddi dil cildinə salınması qaydaları barədə təlimdir.

Sintaksisin tədqiqat obyektlərindən biri olan sadə cümlənin əsasına bir-biri ilə məna və qrammatik cəhətdən bağlı olan və müstəqil sintaktik vəzifə daşıyan sözlər və birləşmələr aid edilir. Sintaktik səviyyədə bu sözlər və birləşmələr cümlə üzvü adlanır. Cümlə üzvləri baş və ikinci dərəcəli üzvlərə ayrılır. Cümlənin baş üzvləri cümlədə mərkəzi mövqe tutur, ana xəttini təşkil edir, ikinci dərəcəli üzvlər isə baş üzvləri müxtəlif cəhətdən izah edir və aydınlaşdırır. Cümlə üzvlərini fərqləndirmək üçün, hər şeydən əvvəl, onların semantik-sintaktik funksiyasına diqqət yetirilməlidir [ 3,s.126].

Cümlə üzvlərinin semantik-sintaktik funksiyasına diqqət yetirən­də aydın olur ki, təyin əlamət, keyfiyyət, kəmiyyət və s. bildirən sözləri izah edir; tamamlıq əşya məzmununa malik olur; zərflik isə zaman, mə­kan, yer, kəmiyyət, səbəb, məqsəd , tərz, dərəcə, miqdar və s kimi bir çox məna­ları ifadə edir. Cümlə üzvlərinin bu çoxçalarlı mənalarda işlənmə xüsusiy­yəti bizə ekspressiv, emosional fikirlərin ifadəsi üçün geniş mey­dan açır. Cümlədə fikrin ifadəsində emosionallığın, ekspressivliyin artma­sı intensivliyin yaranmasına səbəb olur.

Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində "intensiv" sözünün latın mən­şə­li “intensio” sözündən yarandığı və gərgin, güclü, qızğın mənasında işlən­diyi qeydə alınıb. İntensivlik sözü isə səmərəlilik, məhsuldarlıq, gərginlik, qızğın fəaliyyət, əməyin intensivliyi kimi mənaları ifadə etdiyi göstərilib. [1, s. 559].

Qeyd olunan bu gərginlik sintaktik semantikada və aktual sintak­sis­də də öyrənilir. Dilin bütün səviyyələrində müşahidə olunan inten­siv­lik sintaktik səviyyədə özünü daha qabarıq göstərir. Sintaktik səviyyədə inten­siv­liyin ekspressivlik, emosionallıq, emosional qiymət­lən­­­dirmə dərə­cələri mövcuddur. Bu dərəcələr söz birləşməsi, cümlə və mətnlərdə özünü göstərir.

Ümumiyyətlə, sintaktik vahidlər səviyyəsində intensivlik aşağı­da­kı kimi özünü göstərir:

1.Söz birləşməsi səviyyəsində intensivlik

2.Cümlə üzvləri səviyyəsində intensivlik

3.Cümlə səviyyəsində intensivlik

4.Mətn səviyyəsində intensivlik

Yuxarıda da qeyd olunduğu kimi, dilimizdə cümlə üzvləri səviyyəsində də intensivlik əlaməti özünü göstərir. Cümlə üzvlərindən isə tə­yin və zərflik intensivlik yaratmada fəal iştirak edən üzvlərdir. Cümlə üzvləri səviyyəsində intensivlik özünü əsasən müqayisə təyinlərində göstərir, zərfliyin növlərindən isə müqayisə, miqdar, ölçü, dərəcə zərflik­ləri intensivləşməyə daha çox meyl edir. Bu cür zərflər hərəkət və əlamətin miqdarını, dərəcəsini, zaman, məkan, çəki miqdarını ifadə edir və intensivliyi mətn şəraitində artırır.

Təyin cümlədə atributiv əlaqənin yaranmasına səbəb olur. Təyin ikinci dərəcəli üzv olub, isimlə, isimləşmiş sözlərlə ifadə olunan üzvləri müxtəlif cəhətdən (keyfiyyət, əlamət, material və s.) izah edir və ya onlara işarə edir [3,s.129].

Q.Kazımov yazır: “Təyin qoşmaların artırıldığı sözlər və birləş­mə­lərlə də ifadə olunur, bu cür təyin müqayisə çalarına malik olub, obrazlı düşüncəyə xidmət edir. Təyinlər sadə ifadə vasitələrindən asılı olaraq, məna xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir: qoşmalı sözlər və birləşmələr müqayisə, bənzətmə təyinləri adlanır.”[3,s.133-134].

Y.Seyidov, Ə.Abdullayev və H.Həsənov isə, müqayisə təyinini təyi­nin məna növü kimi fərqləndirmişlər. Cümlə üzvlərindən müqayisə təyin­ləri təyinolunanı başqa bir əşya ilə müqayisə edilmə və ya bənzətmə yolu ilə hasil olan əlamətlə təyin etməklə, müqayisə bildirən kimi, tək, təki, qədər qoşmaları ilə işlənib, qeyri-müəyyənlik təyini kimi çıxış edir. Bu zaman müqayisə təyinləri necə və ya nə cür suallarına cavab olur [5,s.143].

Azərbaycan dilinin qrammatikası tarixinə də nəzər salsaq bənzətmə və müqayisə məqsədi ilə işlənən kibi/kimi, tək/təki qoşmalar vasitəsi ilə yazılı abidələrimizdə intensivlik yaradılmasını görə bilərik. məs: Bülbül təki dil fəğanə düşgil (Xətai); Məstanə gözlərin gibi məstanəyəm yenə (Nəsimi) [2.s,295].

Burada yenə Azərbaycan dili üçün səciyyəvi olmayan -ciləyin, -cılayın qoşmalarının intensivlik yaratmasını görə bilərik. Məs: Aləmdə bu gün sənciləyin yar kimi var (Nəsimi). Bu qoşma da kimi, təki mənalarını ifadə edir [2.s,295].

Müqayisə təyinləri müqayisə ifadə edir və intensivliyi cümlə və mətn şəraitində artırır. Nümunə olaraq: Dağ kimi divarları vurub dağıdan, təpələri düzə çevirən bu silahlı müşavirələrin, gurultulu maşınların qabağında Ədalət nədir ki, çəpər də çəkə! [4,s.109]. Ürək sevgilisini, dağ kimi kişisini itirən cavan gəlinin əlləri qoynunda qalmışdı [4,s.161]. Əvvəla, mən özümü xoşbəxt hesab eləyirəm ki, sizin kimi böyük bir alim ilə tanış oldum [4, s,137].

İntensivlik yaratmada fəal cümlə üzvü olan zərflik ikinci dərəcəli üzv olub, semantikasının zənginliyi ilə fərqlənir. Müqayisə və bənzətmə bildirən zərfliklər feili xəbərə, bəzən də sifət və zərflə ifadə olunan cümlə üzv­lərinə, xüsusən ismi xəbərə aid olub, necə, nə cür suallarından birinə cavab olur.

Q.Kazımov müqayisə məzmunlu zərflikdən bəhs açarkən o, müqayisə zərfliyini tərz zərfliyinin bir növü, ifadə vasitəsi olduğunu qeyd etmişdir.

Azərbaycan dilinin qrammatikası tarixinə nəzər salsaq müqayisə və ya bənzətmə zərfliklərinin yazılı abidələrdə çox əks edildiyini görə bilərik. Zərfliklərdəki bu müqayisə məzmunu mətn şəraitində inten­siv­li­yin yaranmasına səbəb olub. Yazılı abidələrdə bu növ zərfliklər əsas etibarilə kimi/kibi, tək/təki/təkin qoşmaları ilə ifadə edildiyini görə bilərik. Müqayisə zərfliklərinin məna və quruluş cəhətdən müasir dili­miz­­­dəki vəziyyətindən seçilmədiyini müşahidə edə bilərik. Məsələn, Ta yüzün şəmindən iraq düşmüşəm pərvanə tək (Nəsimi) [2, s.300].

Zərfliyin bu növü müqayisə, bənzətmə mənasına malik olduğundan obrazlılıq keyfiyyətləri ilə seçilir və mühüm bədiilik vasitə­lə­ri kimi çıxış edir. Bu zərfliklər kimi, tək, təki və ya qədər qoşmaları ilə işlə­nən a)sifətlərlə, b)feili sifət və ya feili sifət tərkibləri ilə, c)isim və əvəz­lik­lərlə, d)ınca (incə, unca, üncə) şəkilçili feili bağlama şəkilçiləri ilə ifadə olunur [5,s.152] .

Beləliklə, müqayisə zərflikləri cümlədə intensivliyin ifadəsinə xidmət etmiş olur. a) Vahidi görməmişdən, tanımamışdan əvvəlki kimi tox və toxtaq saxlasın, olmurdu [4, s.206].

b)XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında fəxri yerlərdən birini tutan Mir Cəlal qiymətli hekayə və romanlar müəllifi kimi tanınmışdır [4, s.3]. O, milli şifahi ədəbiyyatın, klassik və müasir bədii nəsrin ən yaxşı ənənələri əsasında yetişib, mahir hekayə ustası və romançı kimi yüksəlmişdir. [4, s.5]. Pilləkənlərdən çıxan bir ucaboy nabələd kişini görəndə anam kül kimi söndü [4, s.58]. Məni elə istərdi ki, indi istəməsin, can bir ciyər kimi; mənsiz addımını bayıra qoymazdı; mənsiz bir tikə yeməzdi, dinməzdi, bir danışmaq, bir qaqqıltı, bir şaqqıltı...[4, s.56].

c) Vergi tövcü kimi bir şeydir [4,s.106]. Alagöz, ağbəniz, qırmızıyanaq, qara şəvə saç, ucaboy, şəkilli-şəmayilli, ceyran kimi bir qızdır [4, s.140].

d) Qəlyanaltısını, dərmanlarını, borjom butulkasını sumkaya yığınca, geyinib çıxınca bir xeyli vaxt çəkdi [4, s.122].

Dərəcə zərflikləri də intensivliyin artırılmasında mühüm rol oynayır. Belə ki, dərəcə zərflikləri əlamətin meydana çıxmasının dərəcəsini bildirməklə, adətən, sifətlərlə ifadə olunan müxtəlif cümlə üzvünə, xüsusən xəbərə aid olub, nə dərəcədə, nə dərəcə suallarından birinə cavab olur. Bu zərfliklər a)tamamilə, tamam, tamamən, büsbütün, hədsiz dərəcədə vəs.dərəcə zərflikləri, b)II tərəfi dərəcə sözündən ibarət olan I növ təyini söz birləşməsi ilə (adlıq və yerlik halda) ifadə olunur.

a) Deyəsən bu səs o qədər qüvvətli idi ki, dəmir yol ilə şəhər arasında olan bütün həddi-səddi vurub dağıtdı. [4, s.290]. Qapı o qədər açıldı ki, bir adam içəri keçə bilərdi [4, s. 361]. Bu yerlər ona o qədər məhrəm gəldi ki... işığı keçirmədi, cəsarətlə pilləkənləri çıxdı, dayanıb qulaq asdı [4,s.366]. Səttarzadə istəkli arvadının, ömür yoldaşının dünyadan getdiyinə nə qədər qüssə çəkərdisə, onun bu həsrətinə beş o qədər qəhərlənərdi [4, s.333]. Baxış tamamilə haqlı idi [4,s.156]. O axşam Gəldiyevin əsəbiliyi, ovqat təlxliyi tamamilə təmin olunmuşdu [4, s.319]. Uşağın dodaqları tamam göyərıniş, gözləri sönmüşdü [4, s.328]. Ayrılandan sonra daha mən Mirzə Qulamı görmürdüm və tamamilə unutmuşdum [4, s.46]. Bəlkə bu tamam ayrı Zibadır, kağızı səhv gətiriblər? [4, s.81].

b) Qıvrımsaç oğlanın nəzərindəki bu məna uşağa da, böyüyə də eyni dərəcə aydın və mühüm idi [4, s.164]. O, qonağının, bəlkə də gələcək gəlininin gəlişinə son dərəcə şad idi [4, s.295].

Miqdar zərflikləri də intensivlik yaratmada iştirak edir: a) miqdar zərfləri, b) miqdar sayları, c) miqdar saylarının, neçə sual əvəzliyinin dəfə, kərə, yol tipli söz birləşməsi şəklində işlənməsi zamanı intensivliyin artmasını müşahidə edirik. Məsələn: Mürsəl gözləmədiyi bir söhbətə müntəzir, həm də xeyli maraq etdiyini gizlədə bilməyən bir tövrlə dayandı [4, s.115].Cuvarlı hal-əhval soruşandan sonra bənnanın şəklini əlinə alıb xeyli baxdı [4, s.162]. Gəldiyevin fikrincə, Zahid iş sarıdan bir az vasvası adamdır [4, s.275].

Beləliklə, dilin bütün səviyyələrində özünü göstərən intensivlik kateqo­riyasının araşdırılması və bu kateqoriyanın dilin bütün səviyyə­lə­ri­nə tətbiq olunması dilçiliyimiz üçün yeni maraqlı faktların üzə çıxarıl­ma­sına şərait yardacaq.

Ədəbiyyat siyahısı

1.Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Ə.Orucov redaktəsi ilə. Dörd cilddə. I cild. Bakı, "Şərq-Qərb" nəşriyyatı, 2006, 744 s.

2.Hadi Mirzəzadə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı. 2000. 375 səh.

3.Q.Kazımov. Müasir Azərbaycan dili (Sintaksis), Bakı, 2007. "Təhsil", 496 səh.

4.Mir Cəlal. Seçilmiş əsərləri. Bakı, "Şərq-Qərb", 2005, 384 səh.

5.Y.Seyidov, Ə.Abdullayev, H.Həsənov. Müasir Azərbaycan dili (Sintaksis). Bakı.

Мурсалиева Хаяла

Роль членов предложения в создании

интенсивности

Резюме

В этом статье, коснились определение категории интенсив­нос­ти во всех уровнях выражение членов предложения. Показано роль членов предложении определении и наречии в создании катего­рии интенсивности с примерами.

Mursalieva Xayala

The role of the Members of the Sentence in the

formation of intensivity

Summary

In this article, investigates a new concept in linguistics expression the category intensity by sentences members. From sentences members shown and explained role of the defining and creating intensity adverbial modifier with excamples.

Çapa tövsiyə edən: Sumqayıt Dövlət Universiteti
Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru,professor İ.Qasımov

filologiya elmləri doktoru,professor S.Mehdiyeva

Aygün İsgəndərova

Milli Aviasiya Akademiyası
TERMİNLƏRİN TƏRCÜMƏSİNDƏ EKVİVALENTLİK

MƏSƏLƏLƏRİ
Açar sözlər: termin, tərcümə, ekvivalentlik, qeyri-ekvivalentlik, adekvatlıq, uyğunluq

Ключевые слова: термин, перевод, эквивалентность, неэквивалентность, адекватность, соответствие,

Key words: equivalency, non-equivalency,
Tərcüməşünaslıq ümumfiloloji elmdir. Bu sahə uzun müddət ədəbiyyatşünaslıq çərçivəsində öyrənilsə də, tərcümə prosesində linqvistik amillərin rolu həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. Tərcümədə müxtəlif dil vahidlərinin qarşılaşdırılması və onlar arasında uyğunluqların axtarılması tədqiqatçıları daim düşündürmüşdür.

Tərcümənin dilçiliklə daha çox əlaqədar olduğunu qeyd edən V.N.Komissarovun fikrinə görə, tərcümənin əsas çətinlikləri dillərin xüsusiyyətləri, dil vasitələri və onların predmeti, həmçinin situasiyanı ifadə etmək üsullarını aydınlaşdırmaqda özünü göstərir. İnsanlar müxtəlif dillərdə danışdıqlarına görə tərcümə vacibdir. Dil amilləri tərcümə üçün maneələr yaratdığı kimi, bu maneələri dəf etmək vasitələrini də ortaya qoyur. Hər bir dil quruluşuna və tətbiqinə görə spesifikliyə malikdir. Bununla belə, onların formalaşma və funksionallığını əsasında eyni prinsiplər durur. Tərcümə prosesində dil vasitələrinin uyğunluq xüsusiyyətlərini tapmaq mümkündür (1, 20).

Tərcümədə eyni mənalı leksik vahidləri müəyyənləşdirmək qaydaları axtarılır. Bu zaman bir dilin vahidinə qarşı başqa bir dilin vahidi qoyulur. Bu iki vahid arasındakı uyğunluq, müvafiqlik ən vacib şərtdir. Tərcümə nəzəriyyəsində ekvivalentlik anlayışının formalaşması da bundan qaynaqlanmışdır.

Tərcümə nəzəriyyəsi ilə məşğul olan tədqiqatçıların bir qismi ekvivalentliyi eynimənalı vahidlər kimi qəbul edirlər və onları müəyyən leksik qatlarda axtarırlar. Sahə terminləri, təqvim anlayışları, qohumluq bildirən sözlər, şəxs əvəzlikləri, bədən üzvlərinin adları, bir sənət sahəsinə aid sözlər, heyvan adları, bitki adları və s. (3, 159; 4, 11).

Ekvivalent latın aequo “bərabər etmək” və valens (valentis) “əsaslı” sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib “Aequivalens” nəyinsə eynimənalı, bərabərqiymətli, bərabərdəyərli olmasını ifadə edir. Söz bu ümumi məna ilə yanaşı, «ekvivalent» termin olaraq insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində, o cümlədən də linqvistikada müəyyən anlayışı ifadə edir.

Tədqiqatçılar bu termini ona yanaşma üsulunun fərqliliyindən asılı olaraq müxtəlif şəkildə izah edirlər. Nəticədə tərcüməşünaslıqda da «ekvi­valent» termininin müxtəlif derivatları qeydə alınır: mütləq ekvivalentlik, nisbi ekvivalentlik, tam ekvivalentlik, qismən ekvivalentlik, birbaşa ekvivalentlik, şərti ekvivalentlik, daimi ekvivalentlik, seçmə ekvivalentlik, uzual ekvivalentlik, okkazional ekvivalentlik, psevdoekvivalentlik və s. Bəzən qeyd olunanlar arasından eyni bir terminin fərqli izahlarına da rast gəlinir. Ona görə də dillərarası tərcümə ekvivalentliyinin şərhi bir çox hallarda mübahisələr doğurur.

Uyğunluq nəzəriyyəsi tərcüməşünaslıqda Y.I.Retsker tərəfindən işlənmişdir. O göstərir ki, ekvivalentlər iki dilin sözləri arasında elə uyğunluqdur ki, bu, kontekstdən asılı olmur (4, 38). Məsələn, siyasi terminologiyada aggression - aqressiya, fascism - faşizm, summit - sammit; hüquq terminologiyasında deed - əməl, notarize - xəbərdarlıq etmək, plaintiff - iddiaçı ekvivalent terminlər sayılır.

Y.I.Retskerin fikrinə görə, ekvivalentlik anlayışı mətnin mikrovahidləri arasındakı münasibətə şamil oluna bilər. Bu anlayışın mətnlərarası münasibətdə istifadə olunması doğru deyildir ( 5, 87).

Termin və ya leksik vahidin mətn münasibətlərinin ortaya atılması bir daha təsdiq edir ki, terminlərin tərcümə xüsusiyyətlərini iki aspektdən öyrənmək olar: 1)sahə terminlərinin tərcüməsi; 2) elmi mətnin və ya elmi dildə olan mətnin tərcüməsi. Təbii ki, elmi mətnin tərcüməsi prosesində də bilavasitə terminin tərcüməsi ilə üzləşirik. Lakin burada fərqləndirici cəhət terminin mənbə dildəki qrammatik formasının, həmçinin sintaktik strukturunun obyekt dildə verilməsi ilə bağlıdır. İngilis dilindəki elmi mətndə sintaktik konstruksiyaların tərkibində önlüklər daha çox istifadə olunduğu halda Azərbaycan dilində bunlar terminə artırılacaq şəkilçilərə çevriləcəkdir. Rus dilində həm sözönü, həm prefikslər, həm də suffikslər elmi mətndə işlənəcəkdir. Onların Azərbaycan dilində verilməsi xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq lazım gəlir. Tədqiqatın üç dil materialı üzrə aparılması, zənnimizcə, aktualdır. İngilis, rus və Azərbaycan dillərini əsas götürmək olar. Azərbaycan dili daha çox obyekt dil mövqeyində olacaqdır. Eyni zamanda yeri gəldikcə həm ingilis, həm də rus dilinin obyekt dil olması nəzərdə tutulmalıdır.

Müasir dövrdə elmi-texniki mətnlərin leksik tərkibi intensiv təkamül prosesini yaşayır. Dilin həm terminoloji, həm də ümumi-elmi leksikasında artım müşahidə olunur. Elmi mətnlərin tərcüməsində başlıca tərcümə vahidi terminlərdir. Ona görə də, ilk növbədə terminin spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Qeyd olunan cəhətdən terminlərin tərcüməsinə həsr olunmuş işlərdə, hər şeydən əvvəl, «termin nədir?» sualı ön plana çəkilir. Terminologiyanın müasir inkişaf səviyyəsində bu suala yenidən cavab axtarmaq lazım gəlmir.

Tərcüməşünaslıqda elmi-texniki tərcümənin öz yeri vardır. Burada spesifik cəhətlər elmi dil, elmi üslub və terminologiya ilə bağlı meydana çıxır. Terminlərin tərcüməsi bu üç istiqamətin hər biri üzrə araşdırmalar aparmağı tələb edir. Aydındır ki, terminlərin tərcüməsindən bəhs edərkən, ilk növbədə, termin və terminoloji vahid anlayışlarına aydınlıq gətirmək, termini ümumişlək sözlərdən fərqləndirən cəhətləri təyin etmək vacibdir.

D.S.Lotte termin qarşısında beş tələbin qoyulmasını diqqət mərkəzinə çəkmişdir: 1)sistemlik; 2)kontekstdən asılı olmamaq; 3)birmənalılıq; 4)dəqiqlik; 5)qısalıq (6, 72-76). Onu da qeyd edək ki, müəllif terminin kontekstdən asılılıq tələbində müəyyən kənaraçıxmaları qəbul etmişdir. O, terminin birmənalılığını da mütləq və nisbi olmaqla iki yerə ayırmışdır. Bundan əlavə, D.S.Lotte terminin dəqiqliyi və qısalığından bəhs edərkən yeni terminin yaradılması prosesində bəzən bu tələblərdən birinin nəzərə alınmadığını göstərir (6, 76).

Terminin birmənalılığına münasibət bildirərkən bir sıra tədqiqatçılar məsələni ümumi şəkildə qoyurlar. Onların fikrinə görə, termin bir məna daşımalı, onun omonim və sinonimi olmamalıdır. Bununla belə, terminoloji tədqiqatlarda polisemantik, sinonim, omonim termin anlayışlarına kifayət qədər rast gəlinir.

Termində, bir tərəfdən, müəyyən bir anlayışa uyğunluğa, birmənalılığa meyil güclüdür. Digər tərəfdən, bir sıra terminlərin kontekstdən müəyyən asılılığı vardır. Çünki terminin tamamilə kontekstdən asılı olmadığını və eyni zamanda müəyyən kontekstlə təyin olunmasını söyləmək ziddiyyət təşkil edir.

Doğrudan da, termin-anlayış qarşılaşdırılması və anlayışın definisiyasının mütləqliyi müəyyən konteksti ortaya qoyur. Hər bir terminə əlahiddə duran, onu əhatə edən sözlərlə və kontekstlə heç bir əlaqəsi olmayan vahid kimi ən azı ona görə baxmaq olmur ki, onun definisiyası kontekst təşkil edir. Termin müəyyən texniki mənaya malik sözdür, istifadə olunduğu sahədən asılı olaraq dəyişə bilər. Təbii ki, burada terminin yalnız texniki məna daşımaq xüsusiyyəti qeyri-dəqiqdir. Termin ictimai-siyasi sahədə, ədəbiyyatda, dilçilikdə, iqtisadiyyatda və s. spesifik dil vahididir.

Terminin kontekstlə bağlılıq məsələsində üzə çıxan mübahisəli məqamların bir qismi də kontekstin təyinindəki ziddiyyətdən irəli gəlir. Terminlərin ekvivalentliyinin tədqiqi prosesində terminin kontekstlə əlaqəsi və terminə qoyulan digər tələblərin üzə çıxması ekvivalentliyi təyin etmək üçün vacibdir. Bu cəhətdən kontekstlə əlaqə daha qabarıq özünü göstərir. Çünki ekvivalentliyi təyin etmək üçün məzmun planında müqayisə tələb olunur.

«Tərcümə -dillər və mədəniyyətlərarası kommunikasiyanın bir istiqamətli və ikifazalı prosesidir. Bu proses zamanı məqsədyönlü («tərcümə») təhlil aparmaqla ilkin mətn əsasında başqa dil və mədəniyyət mühitində onu əvəz edəcək ikinci mətn (metamətn) yaradılır. Tərcümə iki dil, iki mədəniyyət və iki kommunikasiya şəraiti arasındakı fərqlərin qismən modifikasiyaya uğratdığı ilkin mətnin kommunikativ effektini ötürməyə köklənməsini səciyyələndirən prosesdir» (7, 75).

Terminlər müxtəlif strukturlara malik olur. Komponentlərin sayına görə terminlər bir sözdən ibarət ola bilər. Bu halda da terminin daxili komponent sayında fərqlilik müşahidə olunur. Terminin tərkibinə kök, şəkilçi, terminelement daxil ola bilər. Termin iki və daha artıq sözün birləşməsi nəticəsində (mürəkkəb söz konstruksiyası) də yaranır. Termin bitişik və defislə yazılır. Bundan başqa, termin-söz birləşməsi, tərkibi terminlərə, eləcə də çoxkomponentli terminlərə bölgülər aparılır. Qeyd edilən formaları terminin struktur modelləridir. Modellərin müxtəlifliyi terminlərin ekvivalentliyinin iki dildə eyni və ya fərqli model üzrə öyrənilməsinin mümkünlüyünü də öyrənməyi zəruriləşdirir.

Bədii tərcümənin vəzifəsi orijinalla tərcümə mətnində məzmun ümumiliyini saxlamaqla ekvivalentliyin təmin edilməsidir. Elmi mətnin tərcüməsində isə məzmun eyniliyini saxlamaqla adekvatlığı təmin etmək lazım gəlir. Deməli, «məzmun ümumiliyi» və «məzmun eyniliyi», «ekvivalentlik» və «adekvatlıq» fərqli anlayışlardır. Elmi mətnlərdə əsas informasiya yükü terminin üzərinə düşür. Termin xüsusi informasiyanı təşkil edir, onu elmi dildə kodlaşdırır. Buna görə də müxtəlif kodlaşdırma vasitələri olan halda da adekvatlığa nail olmaq üçün həmin vasitələrdən ən düzgün olanını seçmək lazım gəlir. Məsələn, rus dilinə tərcümədə «xüsusi törəmə» «специальная производная» kimi verilə bilməz. Adekvatlığın təmin olunması üçün mənbə dildəki terminin məzmun dəqiqliyi obyekt dildə ifadəsini tam tapmalıdır. Əgər termin obyekt və mənbə dildə müvafiq sahə anlayışını kodlaşdırırsa, onda adresantla adresat kodunun eyniliyi kommunikasiyanın uğurluluğunu təmin edir. Mənbə və obyekt dilin terminləri ilə ifadə olunan anlayışlar arasındakı fərqləri aşkara çıxarıb aradan qaldırmaq terminoloji sistemlərin dillərarası uyğunlaşdırılmasının vacib şərtidir.

Terminologiyada sistemlilik mühüm xüsusiyyətidir və ikili əsasa malikdir. Çünki bu, elmin anlayışlar sisteminin elementləri arasında məntiqi sistemlilik olmaqla yanaşı, anlayışı ifadə edən vahidlər arasında linqvistik sistemlilik də mövcuddur.

Tərcümə edilən vahidin dildə qarşılığının olub-olmaması «analoq» və «ekvivalent» anlayışlarını daxil etməyə zəmin yaradır. Ekvivalent obyekt mənbə dildəki obyektə tam uyğun dil vahididir. Analoq isə müəyyən şərtlər daxilində uyğun gələ bilən vahiddir. Bu fikrə istinadla terminin tərcüməsinin üç tipini ayırmaq mümkündür: 1)ekvivalentlə tərcümə; 2)analoqla tərcümə; 3)təsviri tərcümə.

Təbii ki, hər bir terminə obyekt dildə ekvivalent tapmaq mümkün deyildir. Bəzən ekvivalent söz deyil, söz birləşməsi olur. Təsviri üsulla tərcümə zamanı çoxsözlü terminoloji birləşmələr yaranır. Bəzi hallarda isə tərcüməçi termini deyil, onun izahını verir.

Terminin tərcüməsi prosesində əsas komponentin kateqoriyanı ifadə etməsi nəzərə alınmalıdır. Bu, obyektin aid olduğu kateqoriyadır və cins anlayışını ifadə edir. Təyinedici komponent səciyyələndirici əlaməti və ya əlamətləri əks etdirməlidir. Çünki bu əlamət eyni cinsdən olan başqa predmet və ya hadisələrdən fərqləndirmək funksiyasını yerinə yetirir.

Terminoloji birləşmələrin tərcüməsi ilə bağlı bəzi tədqiqatçılar müəyyən üsul təklif edirlər. Belə üsullardan biri dörd mərhələni əhatə edir. Birinci mərhələdə terminin komponentlərinin mənbə dildə hansı nitq hissələrinə aid olması müəyyənləşdirilir. İkinci mərhələdə komponentlərin hansı lüğətdən axtarılması təyin edilir (ümumi lüğət, terminoloji lüğət). Üçüncü addımda əsas və təyinedici komponent müəyyənləşdirilir. Dördüncü mərhələdə çoxkomponentli terminin tipi təyin edilir. Bundan sonra termin tərcümə olunur.

The Home Office ingilis dilinin hüquq terminologiyasının terminidir. Yuxarıdakı ardıcıllığı tətbiq etsək Home və Office sözlərinin hər biri isimdir. Söz birləşməsi tərkibində Home təyin funksiyasında çıxış edir. Hər iki söz ümumi lüğətə daxil olur. Bununla belə, office sözünü terminoloji lüğətdə axtarmaq ehtiyacı yaranır. Ümumiyyətlə isə hər iki söz ümumişlək leksik qata daxildir. Office baş, home təyinedici komponentdir. Azərbaycan dilinə hərfi tərcümədə «ev idarəsi», «ev nazirliyi» birləşmələri alınır. Termin ingilis dilində «Daxili İşlər Nazirliyi» mənasında işlənir. Göründüyü kimi, hərfi tərcümə obyekt dildə, yəni Azərbaycan dilində ekvivalent vahidi vermir. Halbuki, terminoloji mənaya görə Azərbaycan dilində adekvat birləşmə vardır: Daxili İşlər Nazirliyi. Azərbaycan dilində model üç sözdən ibarət terminoloji birləşmədir.

Ekvivalentlik məsələsi dilçilikdə həmişə diqqət mərkəzində olmuş prob­lem­lərdəndir. Adekvatlıq, ekvivalentlik və uyğunluq barədə ədəbiy­yat­da müxtəlif məlumatlar verilir. A.D.Şveyserə görə, ekviva­lent­lik ilkin məlumatların mənbə dilin daşıyıcılarına göstərdiyi təsirdə əhəmiy­yətli cəhətlərin eyni olmasıdır (7, 92). V.Komissarov ekvivalent­li­yi tərcümə və orijinalda məzmun ümumiliyi və ya məna yaxınlığı hesab edir (2, 51). Ekvivalentlik anlayışı birqiymətliliyi nəzərdə tutur. Bu və ya digər əşyaya (kəmiyyətə) bərabər tutulan, hər hansı cəhətdən ona uy­ğun gələn, onu əvəz və ya ifadə edə bilən əşya (kəmiyyət) bir-birinə ekvivalent sayılır (1, 199).

Ayrı-ayrı dillərin ekvivalentlik sahəsinə daxil olan vahid və vasitələrini müqayisə etmək, onların analogiya səbəblərini müəyyənləşdirmək ekvivalentlik və qeyri-ekvivalentlik səbəblərini üzə çıxarmağa kömək edir. Nəticədə dil materialları arasında paralellər və fərqlər təyin olunur.

İnsan məişətinə aid leksika dil ilə mədəniyyətin qovşağında durur. Dildə elə sözlər vardır ki, onlarda mədəniyyətin, ictimai quruluşun, məi­şə­tin, ənənələrin, mifologiyanın anlayışları əksini tapır. Belə sözləri realilər adlandırırlar. Müxtəlif dillərin realiləri ekvivalent olmur. Bu ondan irəli gəlir ki, onlar yalnız linqvistik dil vahidləri deyil, konkret bir mədəniyyətə aid vahidlərdir. Başqa dillərdə ekvivalenti olmayan sözlər konkret bir mədəniyyətə aid əşya və məfhumları ifadə edən sözləri əhatə edir. Realilər aid olduğu xalqın dili üçün doğma və anlaşıqlıdır. Başqa dil üçün bunlar ekvivalenti olmayan sözlərdir.

Tərcümədə mənbə dildən götürülmüş sözün obyekt dildəki sözlə əşyavi, konnotativ və dildaxili mənaları üst-üstə düşərsə, bu sözlər leksik səviyyədə, ekvivalentliyə görə müəyyən qrup təşkil edir. Onlar eynimənalı leksik tərcümə vahidləri olur. Əgər əşyavi və kon­notativ mənalar üst-üstə düşərsə, onda həmin sözləri oxşar leksik tərcümə vahidləridir. Yalnız əşyavi mənanın üst-üstə düşdüyü sözləri variant kimi qəbul etmək olar. Onların ekvivalentlik dərəcəsi fərqlidir. Leksik səviyyədə ekvivalentlik üçün dörd dərəcə vardır: eynimənalılıq, yaxın­mə­na­lı­lıq, variantlıq, psevdoekvivalentlik. Bundan kənarda qeyri-ekvivalentlik özünü göstərir.

Ekvivalentlik dillərin yaxın vahidlərini və ya vasitələrini bir araya toplamağa əsas verirsə, qeyri-ekvivalentlik yaxın və ya oxşar olmayan elementləri, ünsürləri ayırmağa xidmət edir.

Ayrı-ayrı dil işarələri arasında ekvivalentlik müəyyənləşdirilərkən qanunauyğun ekvivalentlik nəzəriyyəsində sözlər arasındakı nə sintaqmatik, nə də paradiqmatik əlaqələr nəzərə alınmır. Bununla yanaşı, sözlər arasındakı sistem münasibətlər tərcüməyə əhəmiyyətli təsir göstərir. Tərcüməçi yalnız sözlərin mənalarını deyil, onun eyni semantik sahənin başqa sözləri ilə münasibətlərini də bilməlidir. Əks halda sözlər arasındakı ekvivalentliyi aydınlaşdırmaq mümkün deyildir. Əgər ingilis dilində olan sözün bir mənasına başqa dildə bir neçə söz uyğun gələrsə, varia­tiv­lik aşkardır.

Aparılmış tədqiqat və təhlildən aydın olur ki, ümumiyyətlə tərcümədə ekvivalentlilik aşağıdakı xüsusiyyətləri əhatə edir.

1.Tərcümə nəzəriyyəsində ekvivalent semantik eyni olan vahidlərdir.

2.Əksər tədqiqatçılar ekvivalentliyin bilavasitə iki dilin vahidləri arasında deyil, nitq nümunələri arasında olduğunu qeyd edirlər.

3. Ekvivalentin normativ və ya izahlı lüğətə daxil olması mütləq deyildir.

4 .Ekvivalent termin obyekt dilin vahidi olub mənbə dilin vahidi ilə funksional yaxın vahiddir. Bu vahid adekvat tərcüməyə imkanı verir.