Texnologik jarayon tarkibi. Mashinasozlikda ishlab chiqarish turlari

3. Mashinasozlikda ishlab chiqarish turlari. Ishlab chiqarishni tashkil qilish shakllari.

Ishlab chiqarish dasturiga, maxsulotni turiga va ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish texnik-iktisodiy shart-sharoitlariga karab mashinasozlikda uch xil ishlab chiqarish turi mavjud: donali (yakka xollab); seriyali va yalpi. Xar bir ishlab chiqarish turining texnologik jarayonlari va ishlab chiqarishni tashkil qilishining shakllari uziga xos xususiyatlariga ega.
Yuqoridagi tushunchalarni yanada yakkol ifodalash maksadida ishlab chiqarish dasturi bilan tanishib chikamiz.
Mashinasozlik korxonasining ishlab chiqarish dasturi tayyorlangan maxsulotning turi, xar-bir turdagi maxsulotning bir yilda tayyorlanadigan mikdori, extiyot qismlarning turlari va mikdorlaridan iborat buladi.
Korxonaning umumiy ishlab chiqarish dasturiga asosan xar-bir Detalning bir yilda tayyorlash dasturi yaratiladi:
N=ma + n , dona/yil, (1.1)
bu erda: N—Detalning bir yillik ishlab chiqarish dasturi; bir yil davomida tayyorlanadigan maxsulotlar soni; m - bitta maxsulotdagi Detalningng soni; n- extiyot qismlar soni.
Ishlab chiqarish dasturiga maxsulotni umumiy kurinishidagi chizmalari, aloxida detallar va yi’ma birikmalarning chizmalari ilova qilinadi.
SHuni inobatga olish kerakki bitta korxonaning yoki bir tsexning uzida turli xil ishlab chiqarish sharoitlari mvjud bo’lishi mumkin. Masalan, bir xil detal ko’p mikdorda ikkinchi xil detal esa oz mikdorda tayyorlanishi mumkin.
Donali ishlab chiqarish sharoitida maxsulot bir nusxada tayyorlanadi. Tayyorlangan maxsulotlar turli tuzilishga, o’lchamlarga ega bo’lib ular umuman takror tayyorlanmasligi yoki juda kam xollarda takrorlanishi mumkin.
Bu turdagi ishlab chiqarish sharoitida universal dastgoxlardan keng foydalaniladi. Universal dastgoxlar turli xil ishlov berish usullarini bajara olish imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. Xuddi shuningdek, universal, universal qayta sozlanuvchi moslamalar va standart kesuvchi asboblardan foydalaniladi.
Donali ishlab chiqarish sharoitidagi texnologik jarayon integral xususiyatga ega bo’lib bitta dastgoxda turli, bir necha, amal bajariladi. Bitta dastgoxda turli tuzilishga ega bo’lgan, turli o’lchamli va turli materiallardan tayyorlangan detallarga ishlov beriladi. Birgina dastgoxda turli ishlar bajarilganligi va universal vositalardan foydalanganligi uchun sarflangan vaqt tarkibidagi asosiy vaqtning mikdori kichik buladi.
Bundan tashkari, ushbu ishlab chiqarish sharoitida qo’llaniladigan nazorat qilish asboblari ham universalligi bilan xarakterlanadi.
Seriyali ishlab chiqarish, bu ishlab chiqarish turi donali va yalpi ishlab chiqarishning urtasida bo’lib oralik xarakterga ega buladi.
Seriyali ishlab chiqarish sharoitida detallar partiyalab yoki seriyalab tayyorlanadi. Bitta partiya (seriya) tarkibidagi detallar tuzilishining, o’lchamlarining va materialining bir xilligi bilan ajralib turadi. Bir partiya yoki seriyadagi detallar birdaniga tayyorlab olinib keyin ikkinchisiga utiladi.
«Partiya» suzi detallarga taallukli bulsa, «seriya» suzi esa mashinalarga taalluklidir. Partiyadagi detallar soni va seriyadagi mashinalar soni turlicha bo’lishi mumkin.
Seriyali ishlab chiqarish sharoitida yil davomida tayyorlanadigan seriyadagi maxsulot (detal) mikdoriga karab mayda kichik seriyali, urta seriyali va ko’p seriyali ishlab chiqarish buladi.
Seriyali ishlab chiqarish sharoitida texnologik jarayonning amallari differentsiallashgan buladi yoki texnologik jarayon amallarga bo’lib yuboriladi.
Bu ishlab chiqarish sharoitida turli xil dastgoxlar qo’llaniladi: universal, maxsus, maxsuslashgan, avtomatlashtirilgan, agregat va shu kabilar. Dastgoxlar tayyorlanayotgan maxsulotni turini o’zgartirilganda ularni tayyorlash imkoniyatiga karab maxsuslashtiriladi.
Universal dastgoxlardan keng foydalanilgan xolda maxsuslashtirilgan, maxsus moslamalar, standart kesuvchi asboblar bilan bir katorda maxsus kesuvchi asboblar ham qo’llaniladi. Xuddi shuningdek, bu ishlab chiqarish sharoitida chegaraviy kalibrlar, shablonlardan keng foydalaniladi. Barcha dastgoxlar, moslamalar, kesuvchi va nazorat asboblari uz tannarxini tez koplay oladi.buning asosiy sababi tayyorlanayotgan maxsulot mikdorining donali ishlab chiqarishga nisbatan ancha ko’pligidir.
Seriyali ishlab chiqarish sharoiti keng tarkalgan bo’lib, kompressorlar, presslar, dastgoxlar, tukimachilik mashinalari, yo’ochga ishlov berish sanoati, ozik-ovkat va urmonchilik sanoati mashinalari,komunal xujalik mashinalari tayyorlashda va shu kabilarda qo’llaniladi.
YAlpi ishlab chiqarish sharoiti tayyorlanayotgan maxsulotning ko’pligi sababli doimiy (yil davomida) takrorlanmaydigani amallarni bajaruvchi ishchi urinlar yi’indisidan iborat.
YAlpi ishlab chiqarish sharoiti quyidagi kurinishda buladi:
a) yalpi okimli ishlab chiqarish sharoitida tayyorlanganayotgan detallar texnologik jarayonni bajarish ketma-ketligi bo’yicha tuzilgan amallarni uzluksiz utib boradi. Bunday xolda xar-bir amalni bajarish uchun sarflangan vaqt bir biriga teng yoki bulinuvchi (ko’payuvchi) bo’lishi kerak. SHu talabgina texnologik jarayonni uzluksiz bajarilishini taominlaydi.
b) yalpi tu’ri okimli ishlab chiqarish sharoitida ham amallar texnologik jarayonni bajarish ketma-ketligi bo’yicha tuziladi, ammo operatsilarni bajarish uchun sarflangan vaqt bir-biriga teng bulmaydi. SHu sababli ayrim amallarni bajaruvchi dastgoxlar oldida detallarni tuplanib kolish xolatlarini kuzatish mumkin.
YAlpi ishlab chiqarish sharoiti ko’p mikdordagi maxsulot tayyorlashda kulay xisoblanadi. Bu ishlab chiqarish sharoitida maxsus, avtomatlashtirilgan, agregat dastgoxlar va avtomatik katorlar qo’llaniladi. Xuddi shuningdek, qo’llaniladigan moslamalar, kesuvchi va nazorat asboblari ham maxsusligi bilan ajralib turadi. SHunga karamay maxsulot xajmining kattaligi ularni kiska muddat ichida uz-uzini koplash imkoniyatini beradi.
Yuqoridagi fikrlar yalpi ishlab chiqarish sharoitida maxsulot doimiy bo’lib uning tuzilishi, aniqlik va boshqa kursatkichlari o’zgarmaydi degan xulosaga olib kelmasligi kerak. Texnika va texnologiyaning rivojlanishi natijasida maxsulot sifati o’zgaradi, bu uz navbatida texnologik jarayonga o’zgartirishlar kiritishni talab etadi.
Kurib chikilgan ishlab chiqarish sharoitlarining barchasi uchun uziga xos ishlab chiqarishni tashkil qilish shakllari mavjud. Ishlab chiqarishni tashkil qilishda dastgoxlarni joylashtirish tartibi aloxida ahamiyatga ega buladi.

1. 
   Konstruktsion materiallar, mashina detallari tayyorlash uchun ishlatilishi.
   
2. 
   Asbobsoz materiallar