Tillar va adabiyot kafedrasi

1. 
Gaplarning kuzatilgan maqsadga ko‘ra turlari: 
darak gap, so‘roq gap, 
buyruq gap. 
2.
Gaplarning tuzilish jihatdan turlari: 
sodda gap, qo‘shma gap. 
3.
Gaplarning modallikka ko‘ra turlari: 
tasdiq gap va inkor gap. 
4.
Gaplarning emotsionallikka ko‘ra turlari: 
his-hayajonli gap (undov gap), his-
hayajonsiz gap. 
5.
Gaplarning tarkibiga ko‘ra turlari: 
bir tarkibli gaplar, ikki tarkibli gaplar. 
 
Mashq.
Matndagi sodda gaplarni ajrating, ular tarkibidagi so‘z birikmalarini 
belgilang va moslashuv aloqasidagi birikmalarni ko‘rsating. 
Majlis tamom bo‘lib, kishilar bir-biriga so‘z ma’qulllab, bir-biri bilan urushib, 
tarqala boshladi. Saidiy hamon o‘tirar edi. Jamol Karimiy uning yonidan ko‘zi bilan 
salom berib, o‘tib ketdi. Abbosxon prezidium stoli yoniga o‘tirdi. Uni yaxshi 
kiyingan alla narsasiga mag‘rur bo‘lgan bir necha kishi o‘rab oldi. Yana bir qancha 
yoshlar ulardan uzoqroqda, xuddi birovning osh eganiga qarab turgan ochlarday, 
mo‘ltillashib o‘tirardi. Qayerdandir Jamol Karimiy paydo bo‘lib, Abbosxonga bir quti 
papiros uzatdi. Abbosxon go‘yo ko‘p mol bilan kelgan va ko‘ngliga yoqadigan 
kishilarga arzonroq narxda mol bera oladigan katta savdogar, uning atrofini o‘rab 
olganlar esa eski, yangi do‘kondorlar... Saidiy bu erga kelganiga pushaymon bo‘lib 
chiqib ketdi (A.Qahhor). 
GAPLARNING KUZATILGAN MAQSADGA 
KO‘RA TURLARI
So‘zlovchi o‘z fikrini turlicha maqsad bilan turli shaklda bayon qiladi. U bir xil 
mazmun ifodalangan bitta gapni uch xil shaklda – yo xabar berish, yo o‘zi uchun 
noma’lum bo‘lgan narsa, voqea-hodisani so‘rab aniqlash yoki biror ish-harakatni 
bajarishga tashviq qilish, buyurish yo‘li bilan fikrini bayon qiladi. Misol: 
Bugun 

---

92 
yig‘ilishga barcha talabalar ishtirok etdi. 
Shu gapni so‘zlovchi uch xil shaklda bayon 
etishi mumkin: 
1. Bugun yig‘ilishga barcha talabalar ishtirok etdi. 
2. Bugun yig‘ilishga barcha talabalar ishtirok etdimi? 
3. Bugun yig‘ilishga barcha talabalar ishtirok etsin! 
Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, so‘zlovchi bir xil mazmun ifodalagan gapni
xabar qilish yo‘li bilan (birinchi misol), noma’lum bo‘lgan narsani so‘rab aniqlash 
uchun (ikkinchi misol) va ma’lum ish-harakat, voqea-hodisaning bajarilishiga tashviq 
qilish, buyurish (uchinchi misol) maqsadida o‘z fikrini bayon etgan.
Gaplar kuzatilgan maqsadga ko‘ra quyidagicha tasnif qilinadi: 
1. Darak gaplar. 
2. So‘roq gaplar. 
3. Buyruq gaplar.