Tillar va adabiyot kafedrasi

 
Buyruq gaplar 
Buyruq gaplarda so‘zlovchi tinglovchini biror ish-harakatni bajarishga qistaydi, 
buyuradi, istak bildiradi, tashviq qiladi, nasihat qiladi. Misol: 
Bizdan xabar olib 
turing. Chiqib ketishimizga ijozat bering. Safar anjomlaringizni tezroq yig‘ishtirib 
qo‘ysangiz-chi. Biz ham keta qolaylik
. 
Buyruq gaplarning o‘ziga xos belgilari quyidagicha: 
1.
Buyruq gaplardagi fe’l kesimlar, asosan, buyruq maylidagi fe’llar (ayrim 
vaqtda shart mayli shaklidagi fe’llar) orqali ifodalanadi. Misol: 
Belgilangan 
vazifalarni bajarishga tezroq kirishinglar. Biz ham Samarqandni ziyorat qilishga 
borsak edi.
2.
Buyruq gaplarda ba’zan undalmalar ishtirok etadi. Misol: 
Talabalar, safar 
anjomlarini tayyorlab qo‘ying. Bu xushxabar hammaga etkazilsin
. 
3.
Buyruq gaplar oxirida intonatsiya darak gaplarga nisbatan kuchliroq bo‘ladi. 
 
Mashq.
Matndagi buyruq gaplarni ajratib ko‘chiring. Uning qanday mazmun 
ifodalaganini izohlang. 
Ehson ta’bi xiraroq bo‘lib o‘tirgan ekan, o‘z holatini shuncha bildirmaslikka 
urinmasin, baribir Saidiy sezdi. Tag‘in Saidiy boshqa o‘ylarga bormasin deb, Ehson 
buning sababini ayta qoldi...

---

95 
Ehson bu haqda Saidiyga ko‘p so‘zlamadi, chunki professor bilan uchrashib, 
shu to‘g‘rida so‘zlashganidan beri tajang, asabi buzilgan, endi Saidiy bilan boshqa 
to‘g‘rilarda so‘zlashib bir oz yozilishni hohlar edi. 
- Gapiring, Rahimjon, gapiring... Aytganday, xizmatchingizdan xabar olib 
turibsizmi? Xabardor bo‘lib turing. 
- Xabar olib turibmiz. 
Ehson stol ustidagi bir kitobchani Saidiyning oldiga surdi. 
- Buni ko‘rdingizmi? O‘qib chiqing (A.Qahhor.). 
Mashq.
Misollardagi gaplarni kuzatilgan maqsadga ko‘ra qanday gap 
ekanligini ayting va u gaplarning o‘ziga xos belgilarini tushuntiring. 
1. O‘ozir o‘zida paydo bo‘lgan noxushlikni yo‘qotish maqsadida Rayimjon aka 
bilan suhbatlashmoqchi bo‘ldi (O‘.No‘’mon) 2. Fitir ro‘za bahonasi bilan Saodat 
uchun sakkiz tepki xon atlas, onasi bilan ukasiga bo‘z ko‘ynak qilib, Saodatlarning 
uyiga o‘zim chaqirib bordim (A.Qodiriy.) 3. Bordi-yu so‘rasam, yo‘q demaysizmi? 
(S.Ahmad.) 4. Bobo, nega egilib yurasiz? Nimani izlaysiz? 5. Aytishlaricha, kapalak 
vafoni bilmagani uchun guldan-gulga qo‘naverar ekan. 6. Shu-shu bo‘ldi-yu, 
Sodiqjon yana o‘z to‘piga qo‘shilish, shularning ketidan borish taraddudiga tushdi 
(A.Qahhor). 7. Tepamizda eski, uniqib ketgan chit ko‘ylakda Munavvar turar edi 
(O‘.Hoshimov). 8. Yoshlik! Seni kuylamagan kim? Ertaklaring so‘ylamagan kim? 
(E.Vohidov.) 9. Qismati azalni manglayga yozib, o‘zing yana nechun qilasan so‘roq? 
(Ch.Aytmatov.) 10. Yellar, bir daqiqa to‘xtang esishdan, sernavo bulbullar, 
sayramang bir oz. (E.Vohidov).