Tillar va adabiyot kafedrasi

Sodda birikma va 
murakkab birikmalar
.
Sodda birikma
ikki mustaqil so‘zdan tuziladi: 
Yaxshi niyat, kelajak avlod, 
ko‘m-ko‘k osmon, aniq fikrlamoq
kabi.
Murakkab birikma
esa, uch yoki undan ortiq mustaqil so‘zlardan tashkil topib, 
uning tarkibidagi so‘zlar orasida sintaktik aloqa mavjud bo‘ladi. Murakkab 
birikmalar sodda birikmalarning kengayishidan hosil bo‘ladi. Masalan:
 Navoiy g‘azal 
mulkining sultonidir
. Berilgan gapda Navoiy so‘zi ega vazifasida kelgan. Kesim esa 
murakkab birikmadan tuzilgan. Ya’ni 
Navoiy
so‘zi uchun 
sultonidir
so‘zini yoki 
mulkining sultontidir
so‘zlarini kesim deb olib ega va kesimni birikma deb olsak 
mazmun to‘liq anglashilmaydi. 
Navoiy g‘azal mulkining sultonidir
deb olsakgina 
mazmun to‘liq anglashiladi. Demak, kesim vazifasidagi uchta mustaqil so‘z o‘zaro 
ma’lum sintaktik aloqaga kirishgan holda (aniqlovchi+ «aniqlanmish» aniqlovchi 
aniqlanmish) murakkab birikmani tashkil qilgan va murakkab kesim vazifasida 
kelgan. 
Mashq. 
Keltirilgan misollardan sodda birikmalarni ajratib ko‘chiring. Ularning 
otli birikma yoki fe’lli birikma ekanligini aniqlang. 
1. Xiyobon chetidagi terak shoxlari bahor yomg‘irining jonbaxsh kuyiga mast 
bo‘lib, muloyim chayqaladi. Namxush havoda qish uyqusini tark etgan tuproqning 
mayin isi ohista qanot qoqadi (O‘.Hoshimov). 2. Murodxo‘ja domla bularning 
hammasini Saidiyga aytdi (A.Qahhor) 3. Qorong‘i tushib qolgani uchun yigitga 
minnatdorchilik bildirib uyga qaytdik (Oybek). 4. Mulozimlar va qo‘riqchilar 
kutilmagan falokatdan vahimaga tushib orqaga qochdilar (P.Qodirov). 5. Boburning 
mana shu, qonunni butunlay inkor etuvchi uslub bilan asar yozgani Xondamirga 
shakkoklikdek tuyuldi (P.Qodirov). 6. Ayollarni hovli etagidagi xonaga, erkaklarni 
kiraverishdagi mehmonxonaga olib kirishdi. (S.Ahmad.) 

---

91 
Mashq.
Berilgan gaplardagi murakkab birikmalarni aniqlang. Ularning qanday 
gap bo‘laklaridan tashkil topganligini ko‘rsating. 
1. Ma’naviy barkamollik buyuklikning aynan o‘zidir. 2. Navoiy 
g‘azal mulkining sultonidir. 3. Odat edi bizlarga, Bog‘ o‘stirish, gul ekish. 4. 
Kitobxonning ko‘nglini topa bilish oson ish emas. 5. Dilda borini tilda bayon eta 
bilish ham katta san’atdir. 6. Ko‘p kulish dilni o‘ldiradi (maqol). 7. Bizning vatandan 
ayrilishimiz daryoning o‘zanini yo‘qotib, dashtu biyobonga toshib chiqib ketishiga 
o‘xshaydi (P.Qodirov.) 8. Xazonrezlik payti. Hirot bog‘lariga suv beradigan 
O‘iriyrud daryosi va Injil anhorining qirg‘oqlariga za’faron yaproqlar to‘kilgan. 
(P.Qodirov). 
21-DARS: GAP 
Gap grammatik jihatdan tashkil topgan, tarkibidagi qismlar bir yaxlit holda 
kelgan, mazmun va intonatsion butunlikka ega bo‘lgan sintaktik birlik bo‘lib, u fikr, 
tuyg‘u va istakni boshqalarga bildirish uchun qo‘llanadi. 
Har bir gap grammatika qoidalariga muvofiq shakllanadi. 
Gapning muhim belgisi uning grammatik-intonatsion va fikriy jihatdan bir 
butunlikka, tugallikka ega bo‘lishdir. 
Gaplarning tasnifi quyidagicha: