Tilshunoslik fanidan

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INOVATSIYALAR VAZIRLIGI
SAMARQAND DAVLAT CHET TILLARI
INSTITUTI
FILOLOGIYA VA TILLARNI O’QITISH: INGLIZ TILI FAKULTETI


1-bosqich 2332-guruh talabasi Fozilov Ma’murjonning

TILSHUNOSLIK FANIDAN

REFERATi
Mavzu: Ilmiy etimologiya, xalq etimologiyasi va yolg’on etimologiya

Tayyorladi: Fozilov M

Qabul qildi: ________
Samarqand 2023
Reja:


1. Etimologiya haqida tushuncha. Etimologiya: so'zlarning kelib chiqishi
2. Diaxroniya
3. Xalq etmologiyasi va yolg’on etimologiya
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar


1. Etimologiya haqida tushuncha. Etimologiya: so'zlarning kelib chiqishi
ETIMOLOGIYA (Yunoncha haqiqat; so’zning haqiqiy ma’nosi va …logiya) 1) so’z va morfemalarning kelib chiqishini o’rganuvchi tilshunoslik bo’limi; 2) so’zning kelib chiqishini aniqlashga qaratilgan tadqiqot usullari majmui; 3) so’zning kelib chiqishi. 19-asr tilshunosligida «Etimologiya» termini «grammatika» ma’nosida ham qo’llangan. Tilshunoslik bo’limi hisoblangan Etimologiyaning asosiy vazifasi qadimiy manbalarni hamda til lug’at tarkibining shakllanish jarayonini va uning dastlabki, qadimiy holatini tiklashdan iborat. Har bir til leksikasida muayyan miqsordagi so’zlar borki, ularning shakli bilan ma’nosi o’rtasidagi bog’liqlik shu til egalari uchun tushunarsiz bo’lib qolgan, chunki so’zning tarixan o’zgara borishi uning dastlabki shakl va ma’nosini xiralashtirib qo’yadi, bunday so’z strukturasini tildagi mavjud yasalish qoliplari orqali izohlab bo’lmaydi. Etimologik tahlilning maqsadi muayyan so’zning qachon, qaysi tilda, qanday yasalish qolipi bo’yicha, qaysi til materiali asosida qanday shakl va ma’noda paydo bo’lganini aniqlashdir. Etimologik tahlilning asosiy metodi qiyosiy-tarixiy usul bo’lib, u fonetik qonuniyatlar, morfologik qoidalar, morfologik o’zgarishlarga tayanib ish ko’radi. Bunday tadqiqot natijalari til tizimi va strukturasidagi turli jarayonlarni hamda so’zlarning etimologik ma’nolarini aniqlashda, etimologik lug’atlar tuzishda ahamiyatlidir. Muayyan til uchun o’zlashma hisoblangan so’zlar Etimologiyasini aniqlash unchalik qiyin emas. Masalan, hozirgi o’zbek tilida qo’llanayotgan «daftar», «piyola», «qalam» kabi so’zlarning yunon tiliga mansubligi, o’sha tildagi (dastlabki) ma’nosini aniqlash uchun leksikografik izlanish tegishli tillar (Arab, fors, yunon) lug’atlarini solishtirish kifoya qiladi. Biroq «juda qadimiy» ma’nosidagi «Daqyonus (Daqqiyunus)dan qolgan» iborasining Etimologiyasini aniqlash uchun din tarixidan, Qur’oni karimdagi «Kahf surasi»dan, Rim imperiyasi tarixidan xabardor bo’lish kerak. So’z Etimologiyasining ilmiy Etimologiya, soxta Etimologiya va xalq Etimologiyasi kabi turlari bor. Ilmiy etimologik tahlil til tarixiga, lahja va shevalarga murojaat qilish, faktlarni turli yo’llar bilan qiyoslash orqali yuzaga keladi. Masalan, pichoq so’zining «bi» (tig’) o’zagiga chak qo’shimchasini yoki «Bich» (kes, kesib tashla) fe’liga AK qo’shimchasini qo’shish orqali, «kuy» so’zining qadimiy turkiycha «KBG» (ko’p ma’noli so’z; bir ma’nosi ashulada ovozning pastbalandligi) so’zining «ko’y», «kuy» kabi shakl o’zgarishi va qisman ma’no o’zgarishi orqali paydo bo’lganligi ilmiy etimologik tahlillar bilan aniqlangan. Lisoniy birliklarni etimologik tahlil qilishda ular tarkibida tejamkorlik natijasida ro’y bergan o’zgarishlarga jiddiy e’tibor qaratiladi. Masalan, hozirgi kunda o’zbek tilida qo’llanayotgan, payt ma’nosini bildiruvchi tunovgi - tunovkun - tunovin so’zlari aslida 3 tarkibiy qismdan iborat bo’lib, «tun og’gan kun» shaklida qo’llangan; bir qancha shakl o’zgarishlaridan keyin mazkur qo’rinishlarga ega bo’lgan. Demak, «tunovin», «tunovgi» so’zlari, mavjud lug’atlardagidek o’tgan kun, burnog’i kun, kechadan oldingi kun ma’nolarini emas, balki kecha, ya’ni tun og’gan kun (tun chappa bo’lgan kun) ma’nosini ifodalagan. Soxta Etimologiya eskirgan yoki o’zlashma so’zning morfologik tuzilishi va boshqalar xususiyatini noto’g’ri tushunish natijasida yuzaga keladigan izoh. Masalan, «meditsina» so’zini «madadi Sino» tarzida ajratib, Ibn Sino nomi bilan yoki «dorchin/dolchin» so’zini «haqiqiy dori» birikmasi bilan bog’lash soxta E. bo’lib, aslida lot. tesista - «vrachlik mahorati davolash» ma’nosini, forscha dorchin-dolchin esa «doruyi chin» - Xitoy dorisi ma’nosini bildiradi. Xalq Etimologiyasi muayyan so’z ma’nosini aniq faktlarga asoslanmagan holda, faqat tovush tomonining tasodifiy o’xshashligiga qarab, shuningdek, afsona va rivoyatlarga tayanib izohlashdan iborat. Tillardagi so’zlarning dastlabki kelib chiqish ma’nosi etimologik lug’atlarda beriladi. Entsiklopedik nashrlarda, jumladan, O’zbekiston milliy entsiklopediyasida, odatda, boshqa tildan o’tgan so’zlargagina Etimologiya ko’rsatiladi. O’zbek tilshunosligiga bag’ishlangan bir qator tadqiqotlarda va ayrim sohalar bo’yicha tuzilgan lug’atlarda etimologik izlanishlar mavjud bo’lsada, Etimologiya to’la ma’nodagi fan sohasi sifatida shakllanib etmagan. Professor Sh.Rahmatullayevning keyingi yillardagi tadqiqot va lug’atlari bu sohadagi dastlabki tajribalar hisoblanadi
Etimologiya nima:
Nima etimologiya deyiladi so'zlarning kelib chiqishi va evolyutsiyasini o'rganish uchun mas'ul bo'lgan tilshunoslik intizomi, shuningdek uning ahamiyati va uning shakllari. Demak, so'zlarning etimologiyasi haqida gap ketganda, biz ushbu jihatlarga ishora qilamiz.
So'z etimologiya, shunga o'xshash, lotin tilidan keladi etimologiyava bu o'z navbatida yunoncha "haqiqiy" yoki "haqiqiy" ma'nosini anglatuvchi ἐτυmos (etimos) va "so'z" yoki "iborani" tarjima qiladigan ςo (logos) ildizlaridan tashkil topgan (etimologiya) yunoncha. ', ya'ni so'zning asl kelib chiqishi.
Shu ma'noda, o'rganish sohasi sifatida etimologiya filologiya va tarixiy tilshunoslik, so'zlarni kelib chiqishini, ularning mavjud bo'lish sabablarini, shuningdek ularning ma'nosi evolyutsiyasini (mavjud bo'lsa) va shaklini o'rganish, tahlil qilish va aniqlashga qaratilgan..
Buning uchun etimologiya so'zlarning ildizlarini, shuningdek ularning tarkibiy elementlarini, masalan, so'zning oxiri, mavzusi, radikal yoki oxiri parchalanadi va tahlil qiladi.
Xuddi shunday, etimologiya ham usullaridan foydalanadi qiyosiy tilshunoslik bu yozuvni ixtiro qilishdan oldin, odatda juda qadimgi tillar bilan bog'liq ma'lumotlarni qayta tiklashga yoki chiqarishga harakat qiladi. Shunday qilib, ular so'zning manbai, tilga qo'shilish xronologiyasi yoki vaqt o'tishi bilan azob chekkan tuzilishi va ma'nosining o'zgarishi kabi jihatlarni aniqlashga muvaffaq bo'lishdi.
Etimologiyaning ahamiyati lingvistik tadqiqotlar fani sifatida bu so'zlarning kelib chiqishi va haqiqiy ma'nosini anglashimizga imkon beradi va shu ma'noda bizga so'z boyligini kengaytirishga, sinonimlardan to'g'ri foydalanishga va imlosimizni takomillashtirishga yordam beradigan bilimlarni beradi.
Ispaniya, lotin tilidan rivojlanayotgan til, boshqa tillardan kelgan ko'plab ovozlar, masalan, tarixiy, siyosiy, iqtisodiy yoki madaniy sabablarga ko'ra asrlar davomida kiritilgan. Shunday qilib, yostiq yoki paxta kabi so'zlar arabchadan, frantsuzchadan, shim yoki qo'mita kabi so'zlardan, yunon tilidan esa oftalmolog va stomatolog kabi tibbiyot sohasidagi ko'plab atamalar keladi. Shunday qilib, etimologiya bizga uning kelib chiqishi va boshqa jihatlarini aniqlash va tushunishga imkon beradi.
Ommabop etimologiya
Mashhur etimologiya So'zlarning kelib chiqishiga qat'iyan javob bermasdan, bepul sharhlarni taklif qiladi. Shu ma'noda, odamlar o'z-o'zidan o'zga so'z bilan boshqa so'z bilan bog'liq bo'lgan kelib chiqishni, umuman boshqa kelib chiqishi bilan bog'laydilar. Demak, ommabop etimologiya "tepalik" kabi semantik xatolarga olib kelishi yoki "qora sehr" degan ma'noni anglatuvchi "nekromansiya" dagi kabi fonetik deformatsiyalarni keltirib chiqarishi mumkin, lekin aslida qora so'z bilan birikishi tufayli o'zgartirilgan. Xuddi shu tarzda, bu Yucatan so'zi bilan sodir bo'ladi, unga mashhur etimologiya mayya tilida "tushunmayapman" degan ma'noni anglatadigan ibora bilan bog'liq bo'lib, mashhur afsonaga ko'ra, Ispanlar xuddi shu nomdagi yarimorolga etib borgach, ular qaerdaligini so'raganida mahalliy aholining javobi.
Etimologiya bu-so’z va morfemalarning kelib chiqishini o’rganuvchi tilshunoslik bo’limi, so’zning kelib chiqishini aniqlashga qaratilgan tadqiqot usullari majmui, so’zning kelishi chiqishi. 19-asr tilshunosligida ‘’Etimologiya’’termeni ‘’grammatika’’ma’nosida ham qo’llangan. Tilshunoslik bo’limi hisoblangan Etimologiyaning asosiy vazifasi qadimiy manbalari hamda til lug’at tarkibining shakllanishi jarayonini va uning dastlabki,qadimiy holatini tiklashdan iborat. Har bir til leksikasida muyyan miqtorda so’zlar borki, ularning shakli bilan ma’nosi o’rtasidagi bog’liqlik shu til egalari uchun tushunarsiz bo’lib qolgan, chunki so’zning tarixan o’zgara borishi uning dastlabki shakli bilan ma’nosini xiralashtrib qo’yadi, bunday so’z strukturasini tildagi mavjud yasalish qoliplari orqali izohlab bo’lmaydi. Etimologik tahlilning maqsadi muyyan so’zning qachon, qaysi tilda qanday yasalishi qolipi bo’yicha, qaysi til materiali asosida qanday shakl va ma’noda paydo bo’lganini aniqlashdir. Etimologik tahlilining asosiy metodi qiyosiy tarixiy usul bo’lib, u fonetik qonuniyatlar, morfologik qoidalar, morfologik o’zgarishlarga tayanib ish ko’radi. Bunday tadqiqot natijalari til tizimi va strukturasidagi turli jarayonlari hamda so’zlarning etimologik ma’nolari aniqlashda, etimologik lug’atlar tuzishda ahamiyatlidir. Muayyan til uchun o’zlashma hisoblangan so’zlar Etimologiyasini aniqlash unchalik qiyin emas. Masalan: hozirgi o’zbek tilida qo’llanayotgan ‘’dafatar’’,’’piyola’’,’’qalam’’ kabi so’zlarning yunon tiliga mansubligi, o’sha tildagi ma’nosini aniqlash uchun leksikografik izlanish –tegishli tillar arab, fors, yunon lug’atlarini solishtrish kifoya qiladi. So’z Etimologiyasining ilmiy Etimologiya,soxta Etimologiya va xalq Etimologiyasi kabi turlari bor. Ilmiy etimologik tahlil til tarixiga , lahja va shevalarga murojaat qilish,faktlarni turli yo’llar bilan qiyoslash orqali yuzaga keladi.Masalan;pichoq so’zining ‘’bi’’(tig’)o’zagiga chak qo’shimchasini yoki’’bich’’(kes, kesib tashla)fe’liga ak qo’shimchasini qo’shish orqali ,’’kuy’’so’zining qadimiy turkiycha ‘’kbg’’(ko’p ma’noli so’z,bir ma’nosi – Maktabgacha ta'lim jurnali: ashulada ovozning pastbalandligi)so’zning ‘’ko’y,’’kuy’’ kabi shakl o’zgarishi va qisman ma’no o’zgarishi orqali paydo bo’lganligi ilmiy etimologik tahlilar aniqlashgan. Soxta Etimologiya eskirgan yoki o’zlashma so’zning morfologik tuzilishi va boshqalar xususiyatini noto’g’ri tushunisah natijasida yuzaga keladigan izoh. Masalan:’’meditsina’’so’zini madadi Sino tarzida ajratib, Ibn Sino nomi bilan yoki ‘’dorchin’’ ‘’dolchin’’so’zini ‘’haqiqiy dori’’ birikmasi bilan bog’lash soxta Etimologiya bo’lib ,aslida lot,teslsta-vrachlik mahorati davolash ma’nosini ,forscha dorchin\dolchin esa’’doruyi chin’’-xitoy dorisini ma’nosini bildiradi.Xalq Etimologiyasi muayyan so’z ma’nosini aniq faktlarga asoslanmagan holda,faqat tovush tomoning tasodifiy o’xshashligiga qarab ,shuningdek,afsona va rivoyatlarga tayanib izoxlashdan iborat.Tillardagi so’zlarning dastlabki kelib chiqish ma’nosi Etimologik lug’atlarda beriladi.Etmologiya to’la ma’nodagi fan sohasi sifatida shakllanib yetmagan. Proffesor Sh.Rahmatullayevning keyingi yillardagi tadqiqot va lug’atlari bu sohadagi dastlabki tajribalar hisoblanadi. Xalq Etimologiyasi so’zning morfologik tarkibini tushunish va uning ma’nosini kelib chiqishi jihatdan farq qiladigan undosh so’zlar bilan keladi. Xalq Etimologiyasi yunoncha etymondan-haqiqat; so’zning asosiy ma’nosi mantiq. Soxta etimologiya, leksik assotsiatsiya. So’zni tovush jihatidan o’xshash boshqa so’z modelida o’zgartirish va qayta ko’rib chiqish, ular o’rtasidagi semantic aloqalarni o’rnatish. O’zlashtrilgan so’zni ona tilining o’xshash tovushli so’zi modeli bo’yicha o’zgartrish va qayta ko’rib chiqish, ularning kelib chiqishining haqiiqiy faktlarni hisobga olmasdan, ular o’rtasida sof tashqi, tasodifiy asoslangan semantik aloqalarni o’rnatish. Qayta ko’rib chiqishga misol sifatida berrynomi bilan bog’liq bo’lgan qip-qizil jirglash (yoqimli uyg’un qo’ng’iroqlar) ma’nosida kombinatsiya bo’lishi mumkin.