TüRKİye diyanet vakfi 5 İSLÂm ansiklopediSİ (27) 5

Bibliyografya :

Emevîler-Abbasîler. Mes'ûdî, Mürûcü'z-ze-heb (Abdülhamîd), II,172; Osman Ersoy, XVIII ue XIX. Yüzyıllarda Türkiye'de Kağıt, Ankara 1963, s. 12; Hüseyin Emîn, Târîhu'l-Vrâk/İ7-Caş-n's-Selcüki, Bağdad 1385/1965, s. 399; Nabia Abbott, Studies in Arabic Literary Papyri, Chi­cago 1967,11, 10-14;Youssef Eche, Les biblio-theques ara£>es,Darrıas 1967, s. 13-14, 18, 21, 23-28, 53, 57, 58, 60-62, İ28, 140, 180-184, 189; M. M. Azami, Studies in Earty Hadith Li­teratüre, İndianapolis 1978, s. 17; M. Mahir Hamâde, el-Mektebâl fi'l-klâm, Beyrut 1981, s. 56-57, 87; G. Makdisi, The Rise of Colteges, Edinburgh 1981, s. 24-27; Sami al-Sakkar, "The Mustansiriyyah Madrasah and its Role in Isla-mic Education", Arabian and Isiamic Studies (ed. R. Bidwell). London 1983, s. 124; J. Peder­sen, The Arabic Book, Princeton 1984, s. 61 ;C. Avvâd, Hazâ'inü'1-kütö.bi'l'kadîme fi'l-cIrâk, Beyrut 1406/1986,s. 104, 115-117, 120-121, 158, 177-180, 218-219, 238-239; Yahya Mah-müd Sââtî, et-Vakfue bünyetü't-mektebeti'l-cArabiyye, Riyad 1408/1988, s. 46,47, 80, 108; M. L Wilkins, "Isiamic Libraries to 1920", En-cyclopedia ofLibrary Hİslory (ed. A. Wiegand-D. G. Davis), New York 1994, s. 296-301; M. Kürd Ali, "el-Kütüb ve'I-mektebât ffş-Şâm", el-Muktetaf,LXXlV, Kahire 1929, s. 505-506; Olga Pinto, "The Libraries of the Arabs During theTimeof Abbasids",/C, 111/2(1929), s. 216; a.mlf.. "Fethb. Hakan" (trc Hakkı Dursun Yıldız -Neyire Milanî). TD, sy. 27 (1973). s. 42,49; R. S. Mackensen. "Moslem Libraries and Sectarian Propaganda", The American Journal of Semittc Languages and Literatures, Ll (1934-35), s. 87-88; a.mlf., "Arabic Books and Libraries in the Umaiyad Period-Concluded", a.e., LİV (1937), s. 52-55; a.mlf., "Arabic Books and Libraries in the Umaiyad Period", a.e., LII (1935-36). s. 248-251 ;LIII( 1936-37), s. 240-245; Sh. Inayatullah, "Bibliophilism in Medieval islam", /C, X1!/2(I938), s. 160;A. S. Qasimi. "Libraries in the Early Isiamic World", Journal of the üniuersity ofPeshaıuer, 1/6 (1958), s. 1; Nâcî Ma'rûf, "'Ulemâ'ü Müstanşıriyye", Mecelletü Küliiyyetİ'l-âdâb, I, Bağdad 1959, s. 319; M. Hüseyin ez-Zebîdî, "el-Merâkizü'ş-sekâfiyye fi'l-cIrâk fî'l-karneyni'r-râbic ve'1-h.âmisi'İ-hicrî", el-Mü'errihuVArabî,XX, Bağdad 1981, s. 207-208; M. Hüseyin Assâf. "el-Medresetü'l-Müs-tanşıriyye fî Bağdad", et-Fayşat, sy. 51, Riyad 1981, s. 116; M. Rüstem Dîvân, "el-Mektebât fn-câlemi'l-cArab ve'1-İslâm fiVaşri'I-vasît", e!-Meurid, !X/4, Bağdad 1981, s. 284; Kabir Ah-mad Khan, "Library Movement in the Müslim World", /C,LVI/4(1982), s. 305, 307; Fikret Işıl-tan, "Me'mun", İA, VH, 699; Abdüllatîf b. Ab­dullah Dehîş, "Neş'etü'l-mektebeti'I-İslâmiyye ve tetavvürühâ hattâ evâhiri'l-'aşri'l-cAbbasî", et-'Arab, sy. 7-8(1986), s. 487-489, 496; W. Heffening - [j. D. Pearson]. "Maktaba", El2 (İng.),VI, 197-199. Endülüs Emevîleri. Filib dî Tarrâzî. Hazâ*i-nü'l-kütübi'l-'Arabiyyefi't-hâfikayn.Beyrut 1947, I, 243-250; P. K. Hitti. History of the Arabs, London 1970, s. 563-564; M. Mahir Ha­mâde. et-Meklebât fı'l-İslâm, Beyrut 1981, s. 125; Mohamed Makki Sibai. Mosque Libraries: An Historical Study, London 1987, s. 54-55; Stephan Roman, The Deuelopment of Isiamic Library Coltections in Western Europeand North America, London 1990, s. 188-195; R. Hilienbrand, "Medieval Cordoba as a Cuttural Centre", TheLegacy of Müslim Spain {ed. Salma Khadralayyusi), Leiden 1992, s. 120-121; J. R.y Tarrago, "Bibliöfolos y Bibliotecas en la Espana musulmana", Disertacionesy Opüscules,], Madrid 1928, s. 181-218 (aynı makalenin tercü­mesi için bk. "cl-Mektebât ve hevâtü'l-kütüb fî İsbânya'I-İslâmiyye", trc. Cemâl M. Muhriz, MMMA (Kahire]. IV |1958|, s. 77, 87, 90-91; V 119591, s. 91-92, 96-97); R. S. Mackensen, "Mos­lem Libraries and Sectarian Propaganda", The American Journal ofSemitİc Languages and Literatures.U (I-934-35), s. 108-110; S. M. İma-muddin, "Hispano-Arab Libraries, Books and Manuscripts", JPHS, Vll/2 (1959), s. 104, 106, 107-108; Mustafa Behçet Müneccid, "et-T^nîm fri-Endelüs fı'î-karnİ'I-hâmis H'î-hicri", Âdâ-bü'r-râfıdeyn,X, Musul 1979, s. 248-249; D. Wasserstein, "The Library of al-Hakam II al-Mustansir and the Culture of Isiamic Spain", Manuscripts of the Middle East, V, Leiden 1990-91, s. 99-105; M. Marin, "The Captive Word: A Note on Arabic Manuscripts in Spain", al-Masaq, VIII, Leeds 1995, s. 155-169.

Hamdânîler. Fİlib dî Tarrâzî, Hazâ'inü'l-kü-tübi'l-'Arabİyye fi'l-hâfikayn, Beyrut 1947, !, 121-122; Youssef Eche, Les bibliotheques arabes, Damas 1967, s. 99, 130-131; Saîd ed-Dîvecî. Târîhu'l-Meuşd, Musul 1402/1982, s. 192; Yahya Mahmûd Sââtî, el-Vakfue bünye-tü't-mektebeÜ'l-'Arabiyye, Riyad 1404/1988, s. 35-38; İsmail E. Erünsal, "İslam Dünyasında Bir Kütüphane Türü Olarak Darülilim'lerin Or­taya Çıkışı", Prof.Dr. OsmanErsoy'aArmağan, Ankara 1990, s. 69, 73; M. Râgıb et-Tabbâh, "Dârü'l-kütüb fî Haleb kadîmen ve hadisen", MMİADm.,XV/7-8 (1937), s. 300, 301; M. Hü­seyin ez-Zebîdî. "el-Merâkizü's-şekâfiyye fı'l-'Irâk fi'1-karneyni'r-râbi've'l-hâmisi'l-hicrî", el-Müierrihu't-'Arabî,XXİ, Bağdad 1981, s. 213. Büveyhîİer. Fiiib dî Tarrâzî, Hazâ'İnü 'i-kulû-bİ'l-cArabiyye fi'l-hâfikayn, Beyrut 1947, I, 101-102, 161; Mafizullah Kabir, The Butoayhid Dynasty of Baghdad, Calcutta 1964, s. 169-170; a.mlf.. "Libraries and Academies During ine Buwayhid Period-946 A.D. to 1055 A.D.", /C,XXÜI/1 (1959). s. 31-33; YoussefEche, Les bibliotheques arabes, Damas 1967, s. 100, 101, 108, 111, 115, 116, 324; H. Busse, Chalif and Grosskönig, Die Bayiden İm lraq (945-1055), Wİesbaden 1969, s. 524, 528, 529; S. M. Imamuddin. Some Leading Müslim Libraries ofthe World, Bengladesh 1983, s. 30; C. Avvâd, Hazâ'inü'l-kütübi'l-kadîme fi'l-clrâk, Beyrut 1406/1986, s. 126-129. 139, 145,223,231, 234-235; Yahya Mahmûd Sââtî, el-Vakf ve bün-yetü't-meklebeti'l-'Arabtyye, Riyad 1408/1988, s. 37, 38, 45, 107; M. MâhirHamâde. el-Mekte-bât fı'l-İsl&m, Beyrut 1998, s. 88, 89-90, 111-113, 130-132, 145; Olga Pinto, "The Libraries of the Arabs During the Time of the Abbasids", IC, (11/2 (19291. s. 225; R. S. Mackensen. "Mos-lem Libraries and Sectarian Propaganda", The American Journal ofSemitic Languages and Literatures, Ll (1934-35), s. 88, 90, 91, 93, 94; M. A. Muid Khan, "As-Sahib ibn Abbad as a WriterandPoet", IC, XV!l/2( 1943], s. 176-205; M. Hüseyin ez-Zebîdî. "el-Merâkizü's-şekâfiyye fi'l-'Irâk", el-Mtferrihu'l-'Arabî, XX. Bağdad 1981, s. 206-207, 210-211, 213, 214; Kabir Ahmad Khan, "Library Movement in the Müs­lim World", IC, LV1/4 (1982), s. 308. Sâmânfler. Fîlîb dî Tarrâzî, Haza'inü'l-kûtü-bi'l-(Arabiyye fi'i-hâfikayn, Beyrut 1947, I, 170-171; M. Mâlıir Hamâde, el-Meklebât /i7-/s-lâm, Beyrut 1981, s. 109-110; V. V. Barthold. Moğolİslilâsına Kadar Türkistanlhaz. Hakkı Dursun Yıldız). İstanbul 1981, s. 15; Gulâm Fa­ruk Nîlâb Rahîmî, Seyr-i Târîht Kitâbhânehâ der Afganistan, Tahran 1361, s. 104-1 l5;0lga Pinto. "The Libraries ofthe Arabs During the Time ofthe Abbasides", /C, IH/2 (1929), s. 218. Fâtımîler. Makrîzî. Müseuuedetü Kitâbi'l-Me-uâ'ızlnşr. Eymen Fuâd Seyyid). London 1416/ 1995, s. 300-307; De Lacy 0'İeary. AShortHis-tory of the Fatimid Khalİfate, Delhi 1923, s. 99-120; Zekî M. Hasan. Künûzü'l-Fâ(tmiyytn, Kahire 1937, s. 27-34; Fiüb dî Tarrâzî. Hazâ'i-nü'l-kütübi'i-cArabİyyefı'l-hâfıkayn, Beyrut 1947, I, 177-198; YoussefEche, Les bibtio-theques arabes, Damas 1967, s. 75-77, 78, 80-81,90,93-95,96-97, 122-123, 126,249,263; M. Mahir Hamâde. et-Mektebât fı't-İslâm, Bey­rut 1981, s. 84, 117, 120-121; Hasan İbrahim Hasan. Târîhu'd-devleti'l-Fâlımiyye, Kahire 1981, s. 430, 435; R. G. Khoury, "Une descrip-tion fantastique des fonds de la bibliotheque royale, Hizanat al-kutup au Caîre", Proceedings ofthe Nineth Congress ofthe Union europeenne des arabisants et islamisants (ed. R. Peters), Leiden 1981, s. 123 vd.; S. M. Imamuddin. Some Leading Müslim Libraries ofthe World, Bengladesh 1983, s. 36; J. Pedersen. TheArabic Book, Princeton 1984, s. 114;Ph. K. Hİtti. His-tory of the Arabs, London 1986, s. 628; Saîd İsmail Alî. Macâhidü't-terbiyeti'l-İslâmiyye, Ka­hire 1986, s. 410, 418-420, 431-436; Mohamed Makki Sibai. Mosque Libraries, London 1987, s. 49-69; Yahya Mahmûd Sââtî. el-Vakfue bünye-tü'l-mektebeti'l-'Arabiyye, Riyad 1408/1988, s. 41, 70; M. Abdülmün'im e!-Hafâcî, el-Ezherft elfcam, Beyrut 1408/1988, s. 60-61; H. Halm.

The Empire ofMahdi: The Riseofthe Fatimids, Leiden 1996, s. 366-370; a.mlf.. The Fatimids and their Traditions ofLearning, London 1997, s. 71-78; Eymen Fuâd Seyyid, ei-Kitâbü'İMra-biyyü'l-mahtût ue'ilmü'l-mahtûtât. Kahire 1997, s. 234~-235, 238-241; Hızır Ahmed Atâul-lah. et-Hayâtü't-rtkriyye ft Mışr fİ'l-caşri'l-cAb-bâsî, Kahire, ts. (Dârü'l-fikri'l-Arabî). s. 161-175; R. S. Mackensen, '"Moslem Libraries and Sectarian Propaganda", The American Journal ofSemilic Languages and Literatures, Ll (1934-35). s. 99, 100, 102; G. Wiet, "Recherches sur les bibliothefjues egyptienne aux Xc et X!" siecles", Cahiers de ciüiüsation mĞdiĞuale, VI (1963), s. 5-6, 7-9; Kabir Ahmad Khan. "Library Movement in the Müslim World", IC, LVl/4 (1982], s. 309; Abdullah Salih b. İsa, "el-Mektebetü't-tslâmiyye fi Mışr fi'1-'asri'1-Falı­mı", c^/emü7-/cü(üb,VI/4, Riyad 1985, s. 506; Ghulam Ali Allama. "Development of Libraries During the Fatimid Caliphate İn Egynt", Sind Ouarterly, XlV/4, Karachi 1986, s. 31, 34;AliAs-gar Şîrî. "llel-i Ufûl-i Kitâbhânehâ-yı İslâmî", Âyine-i Pejûheş, İV/22, Kum 1372/1993, s. 371-372; J. Pedersen, "Mescid", İA, VIII, 50. Eyyûbîler. Nuaymî. ed-Dâris fi târihi'l-medâ-ns(nşr. Ca'ferel-Hasenî), Kahire 1988, s. 82,91 -93, 127,205, 215, 293, 359, 361, 484; Filibdî Tarrâzî, Hazâ'inü't-kütübi'l-'Arabiyye fî'l-hâft-kayn, Beyrut 1947, I, 183-184; Youssef Eche. Les bibliotheques arabes, Damas 1967, s. 47, 204-207, 209, 210, 214-216, 221-233, 236. 244-245, 251-255; I. E. Ghanem, Zur Biblio-thekgeschihte uon Damascus 1115-15!6,Bonn 1969. s. 45, 47,48-50, 84-89, 101, 118, 122-123, 124, 126, 135-137, 145-150; Abdülcelîl Hasan Abdülmehdî. ei-Hareketü'l-fıkriyye fizıl-Wİ-Mescİdİ'l-Ak$â fı'i-'aşreynİ'i-Eyyû-bt ue't-Memlûki, Amman 1980, s. 260-280; M. Kürd Ali, Hıtatû'ş-Şâm, Dımaşk 1403/1983, s. 191-194; Mohamed Makki Sibai. Mosque Libraries, London 1987, s. 70, 74; Ramazan Şeşen, Selâ-haddtn Eyyûbt ue Deulet, İstanbul 1987, s. 327, 334, 335; Ahmed Fevzi el-Heyb. el-Hareke-tü'ş-şi^riyye ft zemâni'l-Eyyûbîn fi tfalebe'ş-Şehbâ\ Kuveyt 1407/1987, s. 70-71; Kâmil el-Aselî. "el-Evkâf ve't-taTîm fTI-Kuds", el-Hadâ-retü'l-İslâmiyye, Amman 1987, III, 144-146; Yahya Mahmûd Sââtî. el-\bkfoe bünyetü'i-mek-tebetİ'l-'Arabiyye, Riyad 1408/1988, s. 70, 81, 84,85, 109-110, 113; E. Herzfeld."Damascus: Studies in Architecture III", Al, Xl-Xll (1988), s. 58; Eymen Fuâd Seyyid, el-Kîtâbü'l-'Arabİy-yü'l-mahlûtveHlrnû'l-mahtûtM. Kahire 1997, s. 241-242; R. S. Mackensen, "Moslem Libraries and Sectarian Propaganda", The American Journal ofSemitic Languages and Literatures, Ll (1934-35], s. 99; Es"ad Taies. "Duru kütübi Fi­listin ve nefâ3isü tnahtûtâtıhâ", MMlADm., XX (1945), s. 234-235. Ammâroğulları (Benî Ammâr). Youssef Eche. Les bibtiotheques arabes, Damas 1967, s. 117-118; N. Jidejian, Tripoli: Through ine Ages, Beirut 1980, s. 48; Yahya Mahmûd Sââtî, el-Vakf vebünyetü'l-mektebeÜ'l-'Arabiyye, Riyad 1988, s. 48; Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Lüb­nan mine's-siyâdeü'l-Fâtımiyye hatta's-sukü-Ü bi-yedi'ş-$alîbiyyîn, Trablus 1994, s. 223-225, 288-302; Eymen Fuâd Seyyid, el-Kitâbü'l-'Arabiyyü'l-mahtüt oe HlmCı'l-mahtûlM, Kahi­re 1997, s. 237; Olga Pinto, "The Libraries of the Arabs During the Time of Abbasids". IC, 111/ 2 (1929), 236-237; Abdullah Muhlis, "Hizânetü cAlîel-Magribî fîTrablusşâm", MMİADm.,XVIII/ 3-4 (1943). s. 123. Zengîler. Zehebî, Aclâmû'n-nübetâ\ II, 509; Nuaymî. ed-Dâris /î târihil-medâris (nşr. Cafer el-Hasenî). Kahire 1988, s. 99-100, 608; M. Kürd Ali, Hılatü'ş-Şâm, Dımaşk 1925, s. 191-192; a.mlf.. "el-Kütüb ve'1-mektebât fi'ş-Şâm", el-Muktetaf, LXX1V, Kahire 1968, s. 2-3, 40-41, 49-53; Youssef Eche, Les bibliotheques arabes, Damas 1967, s. 212-213, 235, 243; N. Elisseef. Nürad-Din, Damas 1967, 111, 757, 758, 759, 761, 838, 843; I. E. Ghanem. Zur Bibliothek-geschichte oon Damascus 1115-1516, Bonn 1969, s. 82-84, 107-108, 144; Hasan NasruIIah, Târîhu Ba'albek, Beyrut 1404/1984, II, 734; C. Avvâd. llazâ'İnü'l-kütübi'l-kadimeH'l-'Irâk, Beyrut 1406/1986, s. 26, 127-129; Yahya Mah­mûd Sââtî. ei-Vakf ue bünyelii'l-mektebeti'l-'Arabiyye, Riyad 1408/1988, s. 47, 107; E. Herzfeld. "Damascus: Studies İn Architecture I", Al, IX/1 (1968), s. 2-3,40-41, 49-53; K. V. Zettersteen, "Nûr-ed-Dîn", İA, IX, 361. Resûlîler ve ZeydîJer. Fiüb dî Tarrâzî, Hazâ^i-nü'l-kütübİ'i-'Arabiyye fl7-(ıâ/îfrayn, Beyrut 1947,1, 152-153; İsmail b. Ali el-Ekva', el-Medâ-risü'l-îstâmiyye fi7-Yemen, Beyrut 1986, s. 31, 35, 124, 127,194,203,240,248,252-253,268, 296,318,322,348, 371; a.mlf., "et-Türâsül-fikrî fi gâbiri'l-Yemen ve hâzırih". MMLAÜr., İV/11-12 (1981!, s. 79-81; Mohamed Makki Sibai. Mosque Libraries, London 1987, s. 78; Yahya Mahmûd Sââtî. el-Vakf ve bünyetü'l-mekt.ebeti't-'Arabiyye, Riyad 1408/1988,s. 85, 86, 87,89,Selçuklular. Süheyl Önver, "Selçuklular Za­manında Kütüphaneler Üzerine Yeni Örnekler ve Bazı Mülahazalar", TTK Bildiriler, III (1948). s. 642-647; a.mlf., "Anadolu Selçukluları Za­manında Umumi ve Hususi Kütüphaneler", Atatürk Konferansları II; 1964-68, Ankara 1970, s. 8-10; Hüseyin Emîn. Târthu'l-'lrâk ft'I-'aşri's-Selcûki, Bağdad 1385/1965, s. 395; Youssef Eche. Les bib!iotheques arabes, Damas 1967, s. 169; Mehmet Önder. Meulâna Şehri Konya, Ankara 1971, s. 117,121; Ghulam Rab­bani Aziz, A Short History of Khıvarazmshahs, Karachi 1978, s. 216; M. Mahir Hamâde. el-Mek-tebâl fı'1-lslâm, Beyrut 1981, s. 84, 135-136; Gulâm Faruk Nîlâb Rahîmî. Seyr-i Târihî Kitâb­hânehâ der Afganistan, Tahran 1361, s. 122-133; Tuncer Baykara, Türkiye Selçukluları Dev­rinde Konya, Ankara 1985, s. 92; Erdoğan Mer-çil. Müslüman-Türk DeuletlerİTarihi, İstanbul 1985, s. 178; a.mlf.. "Büyük Selçuklular Devri Kütüphanelcriyle İlgili Bir Deneme", Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız Armağanı, Ankara 1995, s. 393-399; C. Avvâd. Hazâ'inü'l-kütübi'l-kadt-me rt't-'i'âk, Beyrut 1406/1986, s. 147-149, 150-151; Saîd Merîzen Asîrî, el-Hayâtü'l-cilmiy-ye ft't-'lrâk fi'l-'aşri's-Selcüki, Mekke 1987, s. 180-203; Yahya Mahmûd Sââtî, el-Vakf ue bün-yetü'i-mektebetİ'l-'Arabiyye, Riyad 1408/1988, s. 49, 67-68, 79; Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi ll, s. 30; Nûrullah Kisâî, Medâris-i Nizâ-mİyyeueTe'sîrât-ı'llmİoeİctimâ'l-İHân.Tahran 1372, s. 176-181, 240-241; R. S. Mackensen, "Four Great Libraries of Medieval Baghdad", Library Quarterly, II (1932], s. 295; Müjgân Cun-bur. "Selçuklu Devri Konya Kütüphanesi", Selçuk Üniversitesi Selçuk Dergisi, 11/1, Konya 1986, s. 41-42; Mustafa Can, "Selçuklular Dev­ri Konya Kütüphaneleri Tarihçesi", a.e., 11/ 1 (1986), s. 51. Hârizmşahlar ve Gurlular. Ghulam Rabbani Aziz, A Shorl History of Hhıvarazmshahs, Ka-rachi 1978, s. 216; M. Mahir Hamâde. el-Mek-tebat fi'l-İslâm, Beyrut 1981, s. 127-128; V. V. Bartho\ü. Moğol İstilâsına Kadar Türkistanfraz. Hakkı Dursun Yıldız), İstanbul 1981, s. 526; Gu-lâm Faruk Nîlâb Rahîml, Seyr-i Târihî Kitâbhâ-nehâ der Afganistan, Tahran 1361, s. 133-146; Yahya Mahmûd Sââtî, el-Vakfoe bünyelü'l-mek-tebeti't-cArabiyye, Riyad 1408/1988, s. 81. Memliikler. Nehrevâlî, el-İclâm bi-a^lâmi Beytillâhi'l-harâm (Ahmed b. Zeynî Dahlân, Hulâşatü'l-kelâm İçinde), Kahire 1305, s. 152; M. C. Şehabeddin Tekindağ, Berktik Devrinde Memlûk Sultanlığı, İstanbul 1961, s. 117-118; Abdüllatîf İbrahim, el-Mekte-betü'l-Memlükıyye, Kahire 1962, s. 15-35; Youssef Eche, Les bibliothequ.es arabes, Da-mas 1967, s. 255-256.258, 259, 260, 261, 264; I. E. Ghanem, Zur Bibliothekgeschtchle uon Damascus 1115-1516, Bonn 1969.s. 128-130; Yahya Mahmûd Sââtî, et-Vakfue bünyetü'l-mek-tebeti'l-'Arabiyye, Riyad 1408/1988, s. 71, 73, 85, 88, 89, 90, 107, 112; M. Kemâleddin Izzed-din. el-Hareketü'l-Hlmiyye fi Mışr: Devletü'l-Memâlikİ'l-Cerâkise, Beyrut 1990, s. 74-79; Seyyid en-Neşşâr, Târthu't-mektebâtfî Mışr: el-cAşrü'l-Memtûki, Kahire 1993, s. 16,83,86, 90; Eymen Fuâd Seyyid. el-Kitâbü'l-'Arabiyyü'l-mahtût. oe 'ilmü'l-mahtûtât. Kahire 1997, s. 249-254; a.mlf., "Naşşâni kadîmâni fî icâreti'l-kütüb". MMMA (Kahire], JV/1 (1958). s. 128-129; Muhtârüddin Ahmed, "Mahmûd b. 'Alî el-Ustadâr ez-Zahirî", Mecelle-i cülûm-i İslâmiyye, l/l, Aligarh 1960,.s. 123-146; Fahreddin Fâlih,' "et-Ta'iîm fî zilli devleti'l-Memâlik", Adâbü'r-râfideyn, X, Musul 1979, s. 394; G. Leiser, "The Endowmentofthe al-Zahiriyya in Damascus", JESHO, XXVII/1 (1984), s. 44; Ali es-Seyyid Ali Mahmûd, "Mektebâtü'l-Kuds fî caşri selâtîni'l-Memâlik", Mecelletü'l-mektebât ue'l-ma'lûmâ-ti'l-cAmbiyye, İV/4, London 1984, s. 9; İsmail Ahmed İsmail. "Medresetü's-Sultân Kayıtbay fi'1-Mescidi'l-Haram", el-'Arab,XW/]-2, Riyad 1979-80, s. 88. Hindistan'daki Müslüman Türk Devletleri. Sh. Abdülaziz, The imperial Library of the Mughuts, Lahore 1967, s. 43-44, 49-52, 57; Bosvvorth. İslâm Deületieri Tarihi, s. 226; Gu-!âm Faruk Nîlâb Rahîmî, Seyr-i Târihî Kitâbhâ-nehâ der A/ijânisîân, Tahran 1361, s. 133-146; A. Rakhi Butt. "Development of Libraries in Sİnd", Sindhological Studies, Karachi 1982, s. 87; S. M. Imamuddîn, Some Leading Müslim Librares of the World, Bengladesh 1983, s. 95-97,99, 105-106; Olga Pinto. "The Libraries of the Arabs Durİng the Time of the Abbasids", IC, III/2 (1929), s. 226; R. S. Mackensen, "Mos-lem Libraries and Sectarian Propaganda", The American Journal ofSemitic Languages and Literatures, Ll (1934-35), s. 93; S. A. Zafar Nad-vi, "Libraries During the Müslim Rule in India", ;C,XIX/1(I945), s. 329-331,336-341,342-347; Dharma Banu. "The Mughul Libraries", JPHS, 11/4 (1954], s. 287, 292, 297-298; M. Hamidü'z-Zafar, "Abd al-Rahîm Khan-Khanan and his Library", a.e., İH/2 (1955), s. 119-122; Mohamed Taher, "Dargah Libraries in India: A Comparative Study", International Library Revieıv, XVIII, Copenhagen 1986, s. 337-345; a.mlf. v.dğr., "Madrasa Libraries in India", a.e., XXI (1989), s. 83-97; Mehdî Hâce Pîrî, "Kitâbfcıâne-hâ-yı Leknev", Mişkâl, sy. 18-19, Meşhed 1989, s. Î72-194. Kuzey Afrika'd ak i Müslüman Devletler. Abdülhâdî et-Tâzî, Caml'u'l-Karaüiyyîn, Beyrut 1972, ], 123-124; II, 452-453; III, 668-669; a.mlf., Fehârisû mahtütâti'l-Hizâneti'l-Hase-niyye, Rabat 1983, s. IV, V-VIII; Yahya Mahmûd Sââtî, el-Vakfue bünyetü'l-mektebeti'lMrabiy-ye, Riyad 1408/1988, s. 51-52, 72-73; Tâhâ Velî, et-Mesacİd fi'l-İstâm, Beyrut 1409/1988, s. 573-574, 576-580; Latifa Benjelloun-Laroui. Les bibiiothequ.es au Maroc, Paris 1990; Mu-hammed b. Abdülazîz ed-Debbâğ. "Hizânetü İbn Yûsuf ve mahtûtâtihâ, nazra târîrjtiyye", el-Mahtütâlü't-'Arabtyye p'l-ğarbi'l-İslâmî, Dâ-rülbeyzâ 1990, s. 49-76; Sıddîkb. el-Arabî, "Hi­zânetü İbn Yûsuf ve mahıûtâtihâ, nazra târî-hiyye", a.e., s. 77-93; a.mlf., Fİhrisü mahtûtâti Hİzâneti İbn Yûsuf bİ-Merâkeş, Beyrut 1994, s. 5-23; Ahmed-Chouqui Binebine. Hİsioire des bibliotheçues au Maroc, Rabat 1992; M. Shatzmiller, The Berbers and the Islamic State: The Marinid Experience in Protectorale Moroc-co.Princeton 2000, s. 90-91, 100-103,169-171; Hasan Abdülvehhâb. "el-'İnâye bi'I-kütüb ve cemcihâ fî İfrîkıyyeti't-Tûnisiyye", MMMA (Ka­hire), l/l (1955), s. 74; İbnü'l-Hayyât, "Mektebe-tü'l-Câmici'l-I^araviyyîn 'abre't-târîh", el-Me-celletü'l-Mağribiyye H'L-teoşîk oe'l-ma'iûmât, sy. 3, Tunus 1985, s. 11;. Osmanlılar. Ayverdi, Osmanlı Mi'mârîsi I, tür.yer.; a.e. II, tür.yer.; a.e. III-IV, tür.yer.; İstan­bul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546), tür.yer.; Süheyl Ünver. istanbul üniuersitesi Tarihine Başlangıç: Fatih, Külliyesi ve Zamanı İlim Ha­yalı, İstanbul 1946, tür.yer.; a.mlf., "İkinci Se-lim'e Kadar Osmanlı Hükümdarlarının Husu­sî Kütüphaneleri Hakkında", TTK Bildiriler, IV (1952), s. 309-311; a.mlf., "İstanbul'un İlk Kü­tüphanesi Hakkında", Akşam Gazetesi, 31 Ağustos 1942, s. 5; a.mlf.. "Mahmûd Paşa Va­kıfları ve Ekleri", VD, IV (1958), s. 65-76; Müj-gân Cunbur, "Şeyhülislâm Veliyüddin Efendi Vakıfları ve Kütüphanesi", NecatiLugal Arma­ğanı, Ankara 1968, s. 165-189; a.mlf.. "Osmanlı Çağı Türk Vakıf Kütüphanelerinde Personel Dü­zenini Geliştirme Çabaları", TTK Bildiriler, VII (İ973), II, 675-688; a.m!f., "Vakfiyelere Göre Eski Türk Kütüphanelerinin Yönetimi", Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, Xl/l-2, Anka­ra 1962, s. 3-4; a.mlf., "Kanunî Devrinde Kitap Sanatı, Kütüphaneleri ve Süleymaniye Kütüp­hanesi", a.e.,XVH/3 (1968], s. 134-139; Cahid Baltacı, XV~XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul 1976, tür.yer.; Erünsal, Türk Kütüpha­neleri Tarihi II, tür.yer.; R. Tuba Çavdar, Tanzi­mat'tan Cumhuriyet'e Kadar Osmanlı Kütüp­hanelerinin Gelişimi (doktora tezi, 1995), İÜ Sosya! Bilimler Enstitüsü, tür.yer.; Nazif Öztürk. Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Mü­essesesi, Ankara 1995, s. 393; Selim N. Gerçek. "İstanbul Kütüphaneleri: Bunların İlki Hakkın­da Bir Yazı Dolayısıyla", Akşam Gazetesi, 27 Haziran 1942; Ömer Lütfi Barkan, "Ayasofya Camü ve Eyüb Türbeleri'nin 1489-1491 Yılla­rına Ait Muhasebe Bilançolan", İFM, XXIH/l-2 (1963), s. 375. İsmail E. Erünsal

Mimari.

Ortaçağ Türk mimarlığın­da Büyük Sefçuklular'ın İsfahan, Nîşâbur, Bağdat gibi şehirlerinin medreselerinde önemli kütüphaneleri vardı.⁷⁹ Sultan Sencer'in Merv şehri de kütüphaneleriyle meşhur­du. Anadolu'da Artuklular kütüphanele­re verdikleri önemle bilimin yayılmasına hizmet etmişlerdir. Anadolu Selçukluları döneminde de kütüphanelerin varlığı bi­linmektedir. Osmanlı döneminde İstan­bul'un ilk kütüphanesi Fâtih Sultan Meh-med'in kitaplarıyla Beyazıt'taki Eski Sa­ray'da kurulurken XV. yüzyılın sonuna doğru medrese ve külliyelerdeki kütüpha­neler çoğaldı. Kanunî Sultan Süleyman devrinin 1534-1566 yılları arasına rastla­yan sürecinde pek çok medrese kütüpha­nesinin yanı sıra cami, tekke, zaviye ve türbelerde de bir kitap dolabı veya oda­sından meydana gelen kütüphaneler oluş­turulmuştur bu çeşit kütüphaneler için güzel bir örnek olan Süleymaniye Camii Kütüphanesi cami içinde yer alır; caminin sağ fevkanî mahfili altında barok tunç şe­beke üe ayrılarak meydana getirilen kitap­lık I. Mahmûd döneminde yapılmıştır.

XVII. yüzyıldan itibaren bir külliyenin parçası olarak veya tamamen bağımsız küçük kütüphane binaları inşa edilmiş­tir. Divanyolu'nda Köprülü'Kütüphanesi (1089/1678), aynı adı taşıyan külliye içine Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa tarafın­dan ilâve edilmiştir ve bağımsız kütüp­hane yapılarının ilk örneğidir. Kare bir mekândan oluşan kütüphanenin üzeri se­kizgen kasnağın taşıdığı sağır kubbe ile örtülüdür. Duvarlar taş-tuğla sıraların­dan oluşur. İç mekânda kubbe kalem işiy­le bezenmiştir. Saraçhanebaşfndaki Fey-zullah Efendi Kütüphanesi (1111/1699) medrese odalarından bağımsız, mescîd-dershaneyle beraber avludan yükseltil­miş açık bir sofa önünde yer almaktadır. Kare planlı sade mekânı sağır bir kubbe örter. Çorlulu Ali Paşa Kütüphanesi (1120/ 1708) Çarşıkapf da inşa edilen külliyede yer alır. Kesme taş, iki katlı bir yapıdır. Üs­tü aynalı tonozla örtülü dikdörtgen esas mekânı dört konsolla zemin kat üzerine oturtulmuştur. Bağımsız diğer bir kütüp­hane yapısı Vefa'da Şehid Ali Paşa Kü-tüphanesi'dir (1127/1715). Bodrum, ze­min ve birinci kattan oluşan binanın cep­heleri taş-tuğla almaşık örgülüdür. Bod­rum katı bir hava dehlizi gibiyken zemin kattaki mekân da kitap deposu olmalıdır. Üst katta birbirine bağlantılı iki mekân­dan büyüğü dikdörgen planlı olup kubbe ve aynalı tonozla örtülüdür. Okuma salonu olan bu mekânda ahşap, taş ve çini dekorasyon bulunur. Merdiven önündeki diğer mekân kare planlıdır ve aynalı to­nozla örtülmüştür.

Şehzadebaşı'nda Damad İbrahim Pa­şa Külliyesi içindeki kütüphane (1132/ 1720) giriş aksına göre dershaneyle si­metrik olacak biçimde konumlanır. Kü­tüphane kare planlı olup üstü sağır kub­beli kagir bir yapıdır; avlu cephesi boyun­ca uzanan revakı ve çok pencereli mekâ­nı ile dikkat çeker. III. Ahmed Kütüphane­si (I 131/1719} TbpkapıSarayı'nm üçüncü avlusunda bulunmaktadır. İki yandan mermer merdivenle çıkılan binada revaklı bir bölümle kütüphaneye girilir. Or­tadaki kubbeli kare mekân üç yöne doğ­ru, üzeri ayna tonozla Örtülü dikdörtgen bölümlerle açılır. Dış cepheler mermer kaplamadır. İç cepheler ise çini, alçı ka­bartma ve ahşap işleriyle süslenmiştir. Üsküdar Ahmediye Kütüphanesi (1134/ 1722) külliyenin bünyesinde olup kesme taştan inşa edilmiştir. Zeminden yüksel­tilmiş olan bina kare planlı ve tek kubbe­lidir. Yenicami Külliyesfne eklenen kü­tüphane (1138/1726), Valide Sultan Tür-besi'nin girişi yanına III. Ahmed tarafın­dan yaptırılmıştır. Taş-tuğla almaşık ör­gü duvarlara sahip kütüphanenin iç me­kânı kare biçimindedir ve üzeri sekizgen kasnaklı basık bir kubbeyle örtülüdür. Hekimoğlu Ali Paşa Kütüphanesi (1145/ 1732) külliye planındaki konumuyla bu yüzyılın benzer yapılarından ayrılmakta­dır. Cami avlusuna girişi sağlayan beşik tonozlu bir geçit üzerinde inşa edilmiş­tir. Bol pencereli okuma salonu ferah, re-vaklı bir dinlenme balkonuna açılır. Mir-zazâde Şeyh Mehmed Efendi Kütüpha­nesi (1147/1734), Şeyhülislâm Mehmed Efendi Külliyesi içinde ve caminin arka yö­nünde yıkık durumdadır. Moloz taştuğ­la örgü duvarlara sahip dikdörtgen me­kânın üst örtüsü tonozdu. Ayasofya I. Mahmud Kütüphanesi (1153/1740), Ayasofya'nın güneyindeki iki payandanın ara­sına kesme taşia inşa edilmiş ek bir yapı­dır. Üç mekândan oluşan kütüphanede girişin solundaki aynalı tonoz örtülü dik­dörtgen okuma salonu bir taraftan tunç şebekelerle Ayasofya içine, diğer taraftan üç pencereyle ışıklik taşlığına açılır. Işık-lığın diğer yanında bir kubbe ve aynalı tonozla örtülü dikdörtgen kitap deposu yer almaktadır.

1154'te (1741} İstanbul'da iki bağımsız kütüphane daha inşa edilmiştir. Bunlar­dan ilki Sultanhamam'daki Âşir Efendi Kütüphanesi olup kütüphane binası iki katlıdır. Birkaç bölümden meydana gelen yapıda dikdörtgen okuma salonu aynalı tonoz örtülüdür ve giriş yönünde bir kub­be ve iki'çapraz tonozla genişletilmiştir. Bitişiğinde kare planlı bir kitap deposuna sahiptir. İkincisi Vefa'da Atıf Efendi Kü-tüphanesi'dir. Kübik olmayan özgün pla­nı başlıca özelliğini teşkil eder. Kütüpha­ne zemin üzerinde bir bodrumla çıkıntılı esas bir kattan oluşur. Kitap deposu ay­nalı tonoz örtülü ve dikdörtgen planlıdır. Çok cepheli olarak düzenlenmiş olan oku­ma salonu iki aynalı tonozla Örtülüdür. Bu mekâna beş eyvan açılmaktadır.

Fâtih Külliyesi'ne 1. Mahmud bir kü­tüphane ekletmiştir(1155/1742). Kütüp­hane iki birimli giriş ve kare okuma salo­nundan oluşur. Kare mekânın ortasında dört sütunun taşıdığı merkezî bir kubbe yer alırken yanlarda ve giriş aksında ay­nalı tonozlar, dört köşede ise küçük kub-becikler üst örtüyü oluşturur. Eminönü'n-de Hacı Beşir Ağa Külliyesi'nde yer alan kütüphane (1158/1745) caminin batı du­varındaki bir kapıdan ulaşılan dikdörtgen planlı, sade bir yapıdır. Nuruosmaniye Kü­tüphanesi (1 169/1756) külliye içinde ele alınmış olup Türk-barok mimarlık üslû­bunun özgün bir Örneğidir. Bir mahzen katı üzerine kesme taşla inşa edilmiştir. Köşeleri kırık dörtgen biçiminde ve to­noz Örtülü bölüm kitap deposu, ikinci kı-

sım okuma salonudur. Hareketli bir cep­heye sahip köşeli oval okuma salonu iç­ten revaklı bir yan galeriyle çevriliyken dört sütunun taşıdığı bir kubbe ve yan­larda yarım kubbelerle örtülüdür. Saraç-hanebaşi'nda yer alan Amcazade Hüse­yin Paşa Kütüphanesi (1168/1755) külli­yeye sonradan ilâve edilmiş olup medre­senin bir koluna bitişiktir. Avludan bir merdivenle çıkılan ve birçok pencereden bol ışık alan tek kubbeli fevkanî bir bina­dır. Avluya bakan yüzü kesme taş, öteki cepheleri taş-tuğla almaşık Örgüdür. Lâleli'de Râgıb Paşa Kütüphanesi (1176/ 1763) bir bodrum üzerinde yükselen kub­beli ve tonozlu bir yapıdır. Asıl kitaplık katı, tek gözlü bir revakla girilen Ön bina arkasında yer alan kare bir mekândır. Or­tada bir büyük kubbe, dört yönde aynalı tonozlar ve köşelerde birer küçük kubbe üst örtüyü meydana getirir. Duvarlar taş-tuğla almaşık örgüyle oluşturulur­ken mekânın iç süslemesinde çini, kalem işi ve metal şebeke düzenlemeleri kulla­nılmıştır. Veliyyüddin Efendi Kütüphane­si (1182/17ö8), Beyazıt Camii'nin batıda­ki tabhânesine sonradan eklenmiş kes­me taş bir yapıdır. Bir bodrum katı üze­rinde yükseltilmiş kütüphane, kubbeli ka­re bir birim ve tonozlu dikdörtgen me­kândan oluşan bir plana sahiptir ve çok pencerelidir. Murad Molla Kütüphanesi (1189/1775) Fatih Çarşamba'da bulun­maktadır. Sundurmalı bir bölümden ge­çilen kare kütüphane mekânının üst Ör­tüsü Râgıb Paşa Kütüphanesi ile benzer­lik gösterir. Duvarlar taş-tuğla almaşık örgüdür. İç süslemede malakârî ve kalem işi kullanılmıştır.

Bahçekapı'da yer alan I. Abdülhamid Kütüphanesi ⁸⁰ bir zemin, bir asma ve bir esas kattan oluşur. Hamidiye Medre­sesi girişinde başlayan bir merdivenle ulaşılan fevkani kütüphanenin dikdört­gen planlı ve tekne tonoz örtülü kitaplı­ğı üç aynalı tonozla örtülü birimle yana doğru genişler. Dikdörtgen okuma me­kânının iki köşesi içten köşe pencerele-riyle pah lan m ıştır. Üzeri ayna tonoz ör­tülü dikdörtgen bir kitap deposu da olan kütüphanenin duvarları taş-tuğla alma­şık örgüdür. Eski bir gravürde duvarları­nın nakışlarla kaplı olduğu görüiür ise de bugün hiçbir iz yoktur. Hacı Selim Ağa Kü­tüphanesi (1196/1782) Üsküdar'da ba­ğımsız bir yapı olarak inşa edilmiştir. Oku­ma salonuna üzeri tekne tonozlu bir revakla girilir. Kare planlı olan bu mekân kubbeyle örtülmüştür. Bitişiğinde kitap deposu bulunan yapının duvarları taş ör­güdür. Halet Efendi Kütüphanesi (1818) Galata Mevlevîhânesi girişinde inşa edil­miş fevkani bir yapıdır. Sokak cephesinde okuma salonu, arkasında kitaplık ve re-vak-teras gibi birimlerden oluşan yapı tonozlarla örtülmüştür. Yerebatan cadde­sindeki Esad Efendi Kütüphanesi (1846) bir ön mekândan sonra ortası kare, iki ta­rafta ikişer sütunla yanlara doğru geniş­letilmiş tonozlu bölümlerden oluşmakta­dır. Dış ve iç.mimarisi süslemesizdir. Ye-nikapı Mevlevîhânesi bünyesinde yer alan Abdurrahman Nafiz Paşa Kütüphanesi (1851) banisinin türbesi yanındadır. Biri kare, diğeri kareye yakın dikdörtgen, çap­raz tonozla örtülü iki birimden meydana gelmiştir. Bu dönemde inşa edilmiş kü­tüphane yapılarından farklı olarak fevka­ni değildir. Eyüp'te yer alan Hüsrev Paşa Kütüphanesi (1859] hafif yükseltilmiş ze­minde inşa edilmiş, birkaç dikdörtgen mekân ve uzun bir koridordan meydana gelmektedir. Mermer cepheli ve bol süslemeli binanın üst örtüsü kubbe ve tonozdur.

XVII. yüzyıldan itibaren İstanbul dışın­daki kütüphanelerde, camilerin ve med­reselerin içinde yer alanlardan başka bir külliye bünyesinde ya da bağımsız olarak ele alınmış yapılarla karşılaşılmaktadır. Nevşehir'de Damad İbrahim Paşa Kütüp­hanesi (1 140/1728) aynı adı taşıyan kül­liyede inşa edilmiş kare mekânlı, kubbeli bir yapıdır. Sivas Hacı Nûman Kütüphane­si de (11 72/1759) kare planlı olup bir kub­beyle Örtülmüştür. Rodos'ta Hacı Ahmed Ağa Kütüphanesi (1208/1793-94) yanya-na iki kubbeli kare birimden oluşmak­ta, önde okuma odası, arkada kitapların muhafaza edildiği mekân bulunmakta­dır. Bağımsız kütüphane yapılarından biri olan Konya Yûsuf Ağa Kütüphanesi (1210/1795-96) Selimiye Camii yanında yer alır. Kare planlı ve kubbeli, kesme taş bir yapıdır. Bol pencereli binanın dört köşesi yuvarlatılmış olup ayrıca bu kö­şelere ağırlık kuleleri konmuştur. Kay­seri Mehmed Râşid Efendi Kütüpha­nesi (1212/1797), dikdörtgen planı için­de kubbeli kare bir okuma salonu ve beşik tonozla örtülü dikdörtgen bir koridor kısmına sahiptir, dört köşede ağırlık kuleleri yer alır. Antalya Müte­sellim Kütüphanesi (1211/1796), aynı adlı caminin yanında inşa edilmiş ka­re planlı ve kubbeli, kesme taş bir ya­pıdır. Akhisar Zeynelzâde Kütüphanesi (1212/1797), güney duvarındaki bir çıkın­tıyla birlikte kare planlı ve kubbeli bir ya­pı olup önünde, üzeri iki aynalı tonoz ve bir kubbeyle örtülü üç gözlü revak bulun­maktadır. Manisa Muradiye Külliyesi için­de Karaosmanoğlu Hacı Hüseyin Ağa'nın yaptırdığı (1806) bir kütüphane bulun­maktadır. Sekizgen planlı yapıya üzeri çapraz tonozla örtülü küçük bir sakıftan geçilerek girilir. Taş ve tuğla örgüyle oluş­turulmuş kütüphane sekiz dilimli bir kub­beyle örtülüdür. Tire Necib Paşa Kütüpha­nesi (1826), Önünde üç küçük kubbeyle örtülü revakı bulunan, kare planlı ve kub­beli bir yapıdır. Lefkoşe II. Mahmud Kü­tüphanesi (18291 dikdörtgen planlı olup kare ana mekân bir kubbeyle örtülüdür. Önde iki küçük kubbeyle örtülü, biri açık, diğeri kapalı iki mekândan oluşan giriş yer alır. Manisa Çaşnigîr Kütüphanesi (1831), Çaşnigîr Camii bitişiğinde Karaos­manoğlu Hacı Eyüb Ağa tarafından inşa edilmiştir; önünde küçük kubbelerle ör­tülü üç gözlü revakı bulunan kare planlı ve kubbeli bir binadır. Ürgüp Tahsin Ağa Kütüphanesi (1856) kesme taşla inşa edilmiş, kare planlı ve tek kubbeli kütüp­hane yapılarındandır. Kütahya Molla Bey (İbrahim Bey) Kütüphanesi (1855-1858), aynı adlı külliyede yer almış kare planlı ve aynalı tonozla örtülü kagir bir binadır. Manisa Demirci Mahmud Çelebi Kütüp­hanesi (1862-1863) sekizgen planlı ve kubbeli olup kesme taşla inşa edilmiştir. Burdur Hacı İsmail Ağa Kütüphanesi (1886) kare plan üzerine kubbeli, kesme taştan küçük bir yapıdır. Sivas Ziya Bey Kütüphanesi de (1908) kare planlı ve taş bir yapıdır.

Osmanlı devri vakıf kütüphanelerinde çoğunlukla kare ve dikdörtgen planlar uy­gulanmış, bazan da kare mekân içi kolon­lu veya çok mekânlı olarak tasarlanmıştır. Bazı örneklerde okuma salonlarında dört sütunla merkezî plan şeması oluşturu­lurken dikdörtgen planlı mekânlar iki sü­tunla bölümlenerek kare birimler meyda­na getirilmiştir. Örtü sisteminde aynalı tonoz ve kubbe kullanılmıştır. Tuğla ve taş kullanımı karakteristiktir. Binaların bir avlu içine alınarak sokak gürültüsün­den uzaklaştırıldığı ve okuma için sakin bir mekân oluşturulduğu görülür. Kütüp­hanelerin konumlanışı gün ışığına göre ayarlanırken iç aydınlığı bol pencereli düzenlemelerle sağlanır. Döşemesi toprak­tan yükseğe alınarak hava akımlı bodrum katı tonozları üzerine oturtulan yapılar böylece rutubetten korunmuş oluyordu. Ayrıca kalın duvarlar sesi ve nemi izole ederken yangınlara ve hırsızlığa karşı da önlemler alınmıştır. Kütüphanelerin iç de­korasyonunda sadelik hâkimdir. Kitap do­lapları bazan demir şebekeler içine alın­mış, bazan da ayrı bir odada bulundurul­muştur. Süs unsuru olarak çini ve kalem işinin kullanıldığı örnekler görülür. Kitap­lar, bağımsız binası olan kütüphaneler dışında cami ve medreselerdeki dolaplar veya kitap odalarının yanı sıra tekkeler, türbeler, vezir konakları, saraylar, bedes­tenler, dârüşşifâlar (hastahane), imaretler ve dârülhadislerde toplanıp korunuyordu.

Bibliyografya :

Süheyl Ünver, "Artıklılar Kütüphaneleri Hak­kında Yeni Tetkikler", TTK Bildiriler, M (1948), s. 221-224; a.mlf., "Selçuklular Zamanında Kütüphaneler Özerine Yeni Örnekler ve Bazı Mülahazalar", a.e., s. 642-646;Y. Turan Göktan. İstanbul Haricindeki Osmanlı Devri Kütüpha­neleri (lisans tezi, 1980), İÜ Ed. Fak. Sanat Tari­hi; Nevcan Özkan. Tarihi Gelişim Süreci İçinde Kütüphaneler (yüksek lisans tezi, 1987], Yıldız Üniversitesi Mimarlık Fakültesi; Erönsal. Türk Kütüphaneleri Tarihi II, tür.yer.; a.mlf., "Osman-lılar'da Kitap ve Kütüphane Geleneği", Lâle, sy. 3, İstanbul 1985, s. 15-21; Bahtiyar Eroğlu, Bazı Örnekleri ile Anadolu 'da Tarihi Türk Kü­tüphane Mimarlığı(bi\ırr\ uzmanlığı tezi, 1990), SÜ Fen Bilimleri Enstitüsü; a.mlf.. XVI!.-XViII. Yüzyıllarda İç, Batı ue Güneybatı Anadolu'da Kütüphane Mimarisi (doktora tezi, 1998), SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; Erdoğan Mercii, "Bü­yük Selçuklular Devri Kütüphaneleriyle İlgili Bir Deneme", Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız Ar­mağanı, Ankara 1995, s. 393-399; Deniz Maz­lum, "XVIII. Yüzyıl İstanbul'unda Basılı Kita­bın Öyküsü ve Kütüphaneler", Prof. Doğan Ku-ban'a Armağan, İstanbul 1996, s. 45-50; Alime Şahin. İstanbul'daki Osmanlı Dönemi Kütüp­hane Yapıları Üzerine Bir Araştırma ue Hacı Beşir Ağa Kütüphanesi (yüksek lisans tezi, 1997), Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitü­sü; Ayşe Nalan Yetişkin (Kubilay), XVIII. ue XIX. Yüzyıl İstanbul Kütüphanelerinin Mimarisi (doktora tezi, 1998), İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; a.mlf., "Kütüphane-ler-Mimari", DBİst.A.V, 176; Behçet Unsal, "Türk Vakfı İstanbul Kütüphanelerinin Mima­ri Yöntemi", VD,XVIII (1984], s. 95-124; Semavi Eyice, "İstanbul: Tarihi Eserler-Kütüphaneler", İA, V/2, s. 1214/111-114. Ayşe Denknalbant