Ühendis ve makina ahmet erdo

MÜHENDİS VB MAKİNA / CİLT 18 - SAYI 205 - ŞUBAT 1974

Buna karşılık, kusursuz çalışma özelliğinin son derece
yüksek bulunması gerekir. Bu nedenle, kullanılan
rulolu vidaların gerekenden daha geniş sınırlar için-
de boyutlandırılması ve böylelikle, kusursuz çalışma
derecesinin l'e yakın bir değere kadar yükseltilmesi
gerekir. Teçhizat taşıyan füzelerde, bu söylediğimiz
daha ziyade gerçek bir anlam ifade eder.

Örneğin, Guyane'daki uzay merkezinden yakın bir
geçmişte basan ile fırlatılan Diamant B füzesinde,
18 mm çapında 4 adet rulolu vida bulunmaktaydı. Bu
vidaların ömrü ise 1,5 dakika kadardı, istenilen per-
formanslar hakkında bir fikir edinilmesi için, aşağı-
daki verilere bir göz atılması gerekir:

— 1200 ilâ + 2500 dev/dak aralığında değişen dön-

me hızları için, eksenel yük O ilâ 2000 daN (*) arasın-
da değişim göstermektedir. Ortam sıcaklığı — 80 ° C
ile + 50 ° C aralığında bulunmaktadır.

3. 
   — Büyük bir duyarlılık veya hassasiyet;
   
4. 
   — Yüksek bir verini;
   
5. 
   — Değişik yükler taşıyabilme yeteneği;
   
6. 
   — Titreşimsiz bir çalışma;
   
7. 
   — Düşük bir gürültü seviyesi.
   

SKF Tipi rulolu vidalar bütün bu şartlara mükem-
mel bir şekilde cevap vermektedir. Daha önce söyle-
miş olduğumuz gibi, sürtünmenin zayıf oluşu nede-
niyle, açığa çıkan ısı miktarı, klasik tip kaymalı vida-
lara oranla ihmal edilebilir mertebededir. Bundan
dolayı, vidanın çalışma duyarlılığı bozulmaz. Isınma-
nın zayıf oluşunun direkt bir başka sonucu da şudur:
Pahalı bir soğutma düzeni öngörülmesine gerek yok-
tur. Bu özellik, ihmal edilemeyen bir tasarruf sağlan-
masına yol açar. Üstelik, rulolu bir vidanın kullanıl-
ması, ekonomik bakımdan, ömür süresinin uzun olu-
şu dolayısiyle de avantajlıdır. Onun için, doğrusal ha-
reketi gerçekleyecek olan düzenin seçimi işinde, sa-
dece satmalına bedelinin dikkate alınması kâfi değil-
dir. Satmalına fiyatının bir başka sistemden daha
yüksek olması halinde, rulolu vidaların ömür süre-
sinin gözönüne alınması suretiyle, tam bir masraf
araştırmasının yapılması gerekir. Sık sık, işletme ha-
linde bulunan öyle makinalara rastlanmaktadır ki,
bu makinalar 10 seneden fazla zamandan beri çalış-
tıkları halde, üzerlerinde halâ orijinal rulolu vidalan
olduğu gibi durmaktadır.

Bu konuda açık bir örnek verebiliriz. Fransa'da,
freze tezgâhlan yapımı ile uğraşan büyük bir firma-
nın satışa sunduğu makinalar üzerinde .toplam ola-
rak 5000'den fazla sayıda rulolu vida bulunmaktadır.
Bu makinalardan en eski olanı halâ çalışma halin-
dedir. Söz konusu makina 15 yaşında bulunmaktadır.
Bu firmanın satış sonrası servisi son derece tatmin-
kâr bir müdahale ve bakım bilançosu hazırlamış du-
rumdadır. Altı aylık her devre zarfında, sadece bir

ŞEKİL 6 : Tahrik motorlarının kumandası için 4 adet rulolu
vida ile donatılmış bulunan Diamant B tipi fran-
sız füzesi.

TAKIM TEZGÂHLARI ENDÜSTRİSİ ALANINDA
UYGULAMA

Hemen hemen modern tip bütün takım tezgâhla-
rında, belirli sayıda bir doğrusal hareketler sistemi
gerçeklennıesi zorunluğu vardır. Bu hareketler siste-
minin esas karakteristikleri aşağıda açıklandığı gibi
olmalıdır:

(*) Çevirenin notu: l daN (deka-newt<>n) = 10 N (nevvton) iliş-
kisinin varlığım hatırlatmamız uygun olacaktır.

ŞEKiL 7 : x ve z Koordinatlarının ayarlanması için rulolu
vidalarla teçhiz edilen nümerik kumandalı bir
freze tezgâhı.


MÜHENDİS VE MAKİNA / CİLT 18 - SAYI 205 - ŞUBAT 1974

47

veya iki vidanın değiştirilmesi yetmekte ve 6 veya 7
halde bir boşluk ayarlanması işlemi yapılması ge-
rekmektedir. Aynı yapımcının belirttiğine göre, ma-
kina 10 seneden daha fazla süre ile kullanılmış bile
olsa, yeni bir montaj gerekli olduğu zaman, ilk kul-
lanılan orijinal rulolu vidaların değiştirilmesi nadiren
icapetmektedir. Bu vidaların yeniden montajı sıra-
sında, boşluğun tekrar ayarlanması yetişmektedir.

ŞEKİL 8: Rulolu vidalarla donatılmış bulunan nümerik ku-
mandalı bir torna tezgâhı.

Seri programlı veya nümerik kumandalı torna tez-
gâhlarında;, frezeftplanya-vargel tezgâhlarında, rayba
makinalannda, matkap ve rektifye tezgâhlarında, vi-
da diş tarağı makinalannda, zımba makinalannda,
üniversel makinalarda, elektronik kaynak makinala-
nnda v.s... de keza rulolu vidalar kullanılmaktadır.

NÜKLEER ENDÜSTRİ ALANINDA UYGULAMA

Rulolu vidalar, nükleer endüstri alanında da ge-
niş ölçüde uygulanmaktadır. Mevcut radyasyon sevi-
yesi nedeniyle, bir nükleer reaktörün merkezine güç-
lükle yanaşılabildiği bilinmektedir. Oysa, yakıt ve
kontrol çubuklarının yüklenmesi gibi bazı işlemlerin
bu merkezde yapılabilmesi gerekir. Bundan dolayı,
manevra düzenlerinin son derece düzgün çalışması ve
reaktör merkezinde hüküm süren istisnaî şartlar al-
tında bütün özelliklerini koruması zorunludur. Nor-
mal çalışma sıcaklığı 300 ilâ 400 ° C olmasına rağmen,
tesisler 600 ilâ 650 "C'lik sıcaklıklarda öngörülmüştür.
Basınç değerleri son derecede düşüktrü. Bazan nere-
deyse vakum hali söz konusu olur. Bu gibi durum-
larda, paslanmaz çelikten yapılmış vidaların kulla-
nılması lâzımgelir. Üstelik, bu tip vidalar yağlanmak-
sızm çalışabilir. Bununla beraber, rulolu bir vidanın
sertliği ve dolayısiyle yük kapasitesi, yapımda pas-
lanmaz çelikten yararlanıldığı zaman daha düşük de-
ğerler alır. Onun için, rulolu vidaların teorik yük ka-
pasitelerinin büyük oluşu, bu uygulama alanı bakı-
mından son derece aranılan ve rulolu vidaların le-
hinde olan uygun bir özelliktir.

ŞEKİL 9: Elektron huzmelerinden yararlanmak suretiyle
kaynak yapan bu maklna, vakum altında çalışan
bir rulolır vida ile teçhiz edilmiş bulunmaktadır.

PIPE-LINE VANALARI ALANINDA UYGULAMA

Rulolu vidalar, gitgide daha yaygın şekilde, rafine
ri tesisleri, pipe-line tesisleri, termik santraller v&~.
gibi tesislerde bulunan vanaların elle veya motor ara-
cılığı ile kumanda altına alınması işlerinde de kulla-
nılmaktadır. Bu alanda tamamiyle özel bir uygulama
söz konusudur. Bir hayli az bilinen bu uygulama, bu-
na rağmen oldukça ilginçtir. Debi değerlerinin artışı
büyük yükler altında çalışabilen vanalann tasarlan-
masına yol açmış bulunmaktadır. Bu tip vanalann
açılması için büyük bir momentin uygulanması gerek-
mektedir. Klasik tip kaymalı bir vida kullanılması
halinde, büyük çaplı bir manevra volanına ihtiyaç du-
yulacağı açıktır. Bu tip bir vananın çevrilebilmeği için,
çoğu zaman, iki kişinin birden kuvvet kullanması zo-
runlu olmaktadır. Tabiatiyle, motorlu bir kumanda-
nın öngörülmesi halinde, motor gücünün artmlması
suretiyle problemin çözümlenmesi mümkündür. Ger-
çek çözüm yolu ise rulolu bir vida kullanılmasından
ibarettir. Sürtünmenin zayıf oluşu nedeniyle, gerekli
güç, başlangıçta öngürülen değerin 1/4'üne kadar in-
mektedir. ,


48

MÜHENDİS VE MAKİNA / CİLT 18 - SAYI 205 . ŞUBAT 1974

Sanayileşme ve çevre sorunları

Hilmi ismailoğlu

U.D.K.: 614 .7 + 338 .924



İçinde bulunduğumuz çağda çevre sorunları tüm insan-
lık için büyük önem kazanmış bulunmaktadır.

Tarif olarak ÇEVRE SORUNLARI; HAVA KİRLİLİĞİ, SU
KİRLİLİĞİ, GÜRÜLTÜ, RADYASYON, KONUT, KANALİZAS-
YON, SANAYİ ARTIKLARI, HAŞERE VE KEMİRİCİ OMURGA-
SIZLAR vb. gibi insan hastalıklarının hakiki vektörleri, GI-
DA (temini, hazırlanması, muhafazası ve arzı) TOPRAK ÖR-
TÜSÜNÜN ve TOPRAĞIN MUHAFAZASI sorunlarını kapsa-
maktadır.

Görüleceği gibi bu sorunlar, toplumun bir cemiyet dü-
zeni içinde organize olması sonucu olarak ortaya çıkmış
bulunmaktadır.

Sorunlara Yurdumuz açısından bakacak olursak, bölge-
den bölgeye ağırlıklarının değiştiğini, bazı bölgelerde teh-
like sınırına yaklaşıldığını ve bir kısım bölgelerde de bu sı-
nırların aşılmış olduğunu görürüz.

Gelişmekte olan memleketimizin çağdaş uygarlık düze-
yine ulaşabilmesi için hızla sanayileşmesi zorunluğu var-
dır. Diğer taraftan; çevre sorunları bakımından sanayileş-
me bir takım problemleri beraberinde getirdikten başka,
mevcutları da değişik şiddetlerde ağırlaştırmaktadır.

İncelememiz, sanayileşmenin gelişmesini hızlandıracak
politika tavsiyeleri içinde yer alacağından, sorunların sana-
yileşme yönünden tetkikini kapsayacaktır.

Amaç; sanayileşmenin çevre sorunlarını beraberinde ge-
tirdiğine ve mevcut sorunları da ağırlaştırdığına dikkati çe-
kerek, alınması gerekli tedbirleri işaret etmek ve genel
tavsiyelerde bulunmakdır.

GENEL DURUM:

Çevre sorunları, dünyanın diğer bölgelerinde de
önemle üzerinde durulan konular arasındadır. Böyle
olmakla beraber, sorunların içinde önem kazanmış
olanlaır bölgeden bölgeye değişmektedir, ileri mem-
leketlerde gıda, konut, kanalizasyon, haşereler ve
omurgasızlar gibi insan hastalıklarının hakiki amilleri
ile ilgili sorunlar geniş ölçüde çözüme bağlanmıştır.
Hava ve su ile ilgili sorunlar, büyük önemlerine rağ-
men henüz bir çözüme bağlanamamışlardır.

Diğer yönden, gelişmemiş memleketlerde konut,
kanalizasyon, haşere ve omurgasız kemiriciler büyük
bir sorun niteliğini uzun zamandır muhafaza etmekte-
dir. Havanın kirlenmesi henüz bir sorun mahiyeti ka-
zanımı ş değildir.

Sanayileşmenin yukarıda sıralanan sorunlara etki-
si şüphesiz aynı ağırlıkta değildir. Bu nedenle, bütün
çevre sorunları yerine, ağırlığın en çok hissedildiği
başlıca aşağıdaki sorunların genel değerlendirilmesi
uygun mütalâa edilmiştir.

Değerlendirilecek Çevre Sorunları:

a. Havanın Kirlenmesi

b. Suyun Kirlenmesi

c. Endüstriyel artıklar

d. Şehirleşmenin getirdiği artıklar

e. Gürültü, Radyasyon ve Zirai ilaçlama ile diğer
Kimyasal maddeler

f. Nüfus artışı

g. Sanayi ve çevre ilişkileri'dir.

Havanın Kirlenmesi:

Hava kirlenmesi, toz, duman, gaz ve buhar gibi
maddelerin havanın tabii terkibini değiştirmesi şek-
linde tarif edilmiştir.

Kirli havanın insan sağlığına olan zararlı etkileri
ile mücadele 20 nci Yüzyılın başında başlatılmıştır.
Özellikle Avrupa'da devletlerarası ortak çalışma grup-
ları teşkil edilmiş, sür'atle kirlenmekte olan havanın
temizlenmesi için tedbirler ortaya konmuştur.

Yapılan araştırmalara göre, 1968 yılında A.B.D.'de
havaya karışan kirletici madde miktarı 200 milyon
tondan fazladır. Havanın kirlenmesine tesir eden kay-
nakları :

a. Sabit tesislerde yakıt tüketimi,

b. Ulaştırma araçlarında yakıt tüketimi,

c. Endüstriyel işlemler

d. Kullanılmış katı artıklar,

e. Diğer kaynaklar.

şeklinde beş bölüme ayırabiliriz. Bunların hava kir-
lenmesine olan tesirleri memleketlerin özelliklerine
göre değişmektedir.

Yukarıda sıralanan kaynaklardan meydana gelen
kirletici maddeler önem sırasına göre incelenecek
olursa, başla KARBON MONOKSIT gelir. Eksik yan-
manın mahsulü olan. bu gaz, renksiz, kokusuz ve ha-
vadan hafiftir. Havadaki nisbeti ülkelere ve bölgelere
göre değişmekte olup, zehirli bir gazdır. Önlenebilme-
si için yanmanın tam olması gereklidir.

Kükürt ihtiva eden yakıtların yanmasından meyda-
na gelen SÜLFÜR OKSİT'ler önemli bir diğer zehirli
kirleticidir. Cisimler üzerinde korrozyon tesiri vardır.
Linyit kömürü ve ağır sıvı yakıt kullanan endüstri,
enerji ve diğer tesisler geniş ölçüde sülfür oksitler
üreterek havayı kirletirler.

HIDROKARBONLAR'da, Karbon monoksit gibi
tam yanmamış artıklardandır. Havadaki renk bakı-
mından kirliliği temsil ederler. Yanmanın çok yüksek
sıcaklıklarda olması halinde meydana gelen AZOT
OKSİT'ler başlıca sabit tesislerdeki içten yanmalı mo-


MtJHENDİS VE MAKİNA / CİLT 18 - SAYI 205 . ŞUBAT 1974

49

torların ve ulaştırma vasıtalarının artıkları olarak
havayı kirletmektedirler. Kontrolü oldukça zor olan
bu maddelerin, güneş ışığının tesiri ile, hidrokarbon-
larla birleşip kompleks bir yapıya dönüşmesi büyük
zararlara sebep olur. Bu kompleks maddelere FOTO
KİMYASAL OKSİTLER denmektedir. Havada bulu-
nan diğer katı ve sıvı partiküllerle birleşerek duman
meydana getirirler. Bu oksitler, Ozon, Azot Dioksit,
Nitrat bileşikleri ve Aldehitleri ihtiva ederler. Hava-
daki bu bileşiklerin ciğerlerde ve gözlerde tahriş etme
özelliği vardır. Geniş mikyasta tabiat örtüsünü de
tahrip ederler.

Ülkeden ülkeye değişen, havayı kirleten unsurların
nisbetleri hakkında fikir vermek amaciyle; 1968'de
A.B.D.'de ve 1969'da ANKARA'da yapılan çalışmalar
örnek olarak aşağıda verilmiştir.

Kirli Havanın Etkileri:

Kirli havanın en önemli etkisi insan sağlığına olan
zararlarıdır. Havası aşırı kirli şehirlerde ölüm ve has-
talık hızının sür'atle yükseldiği tesbit edilmiş bulun-
maktadır. En fazla artış yaşlıların kalp ve teneffüs
sistemi hastalıklarında görülmektedir. Ancak kronik
hastalıklara olan bu tesirin derecesinin tayini olduk-
ça zor görünmektedir. Bu konudaki incelemeler he-
nüz sonuç safhasına gelmiş değildir.

Yapılan araştırmalar; havadaki sülfür oksit mik-
taırı ağırlık olarak 6x10-8 aştığı takdirde bronşit ve
akciğer kanserinden ölümlerin, Foto Kimyasal oksit-
lerin 1O⁸ değerini aşması halinde ise göz hastalıkları
ve astımın arttığım göstermiştir

A.B.D.'de yapılmış bir araştırmaya göre; kirli ha-
va, çelik yapılarda 100 milyon dolarlık, sebze ve bit-
kilerde 500 milyon dolarlık zarara sebep olmaktadır.
Ayrıca, mecburi araba yıkama için 240 milyon dolar
ve mecburi temizlik için 800 milyon dolar israf edil-
mektedir.

Buraya kadar hava içinde bulunan başlıca kirlerin
incelenmesi ve bunların genel tesirleri özetlendi.

Yukarıda belirtilenlerle birlikte hava içinde tesbit
edilmiş olan kirletici maddeler şunlardır:

Hidrojen sülfür
Karbon disülfit
Karbon monoksit
Klorin
Kurşun
Kurum
Manganez
Sülfirik asit
Sülfür Dioksit

Azot oksitleri

Akreloin

Amonyak

Arsenik

Cıva

Fenol

(Mn0₂)

Florin ve bileşikleri

Formaldehit

Hidrojen Klorid

Bu maddelere, toprak örtüsü bulunmayan yerleş-
me merkezlerinde, çevre temizliğinin tam yapılamadı-
ğı durumlarda, rüzgâr erozyonu sonucu olarak hava-
ya kansan toprak partiküllerinide dlâve etmek gere-
kir.

Yukarıda zikredilen kirleticiler bahsedildiği şekil-
lerde havaya karışarak, havanın yapısını değiştirmek-
tedir. Bugün havanın doğal yapısı içinde bulunan
Ozonun da ayrışması aşağıda belirtilen nedenle hava-
nın kirlenmesi olarak kabul edilmektedir.

Bilindiği üzere, havacılık alanında uzun süreden
beri sürdürülen (AR + GE) çalışmaları sonunda çok
yakın gelecekte süpersonik uçakların hizmete girebi-
leceği anlaşılmıştır. Takriben 20 Km. yükseklikte uça-
cak bu uçakların uçuş bölgesinde çok miktarda bu-
lunan Ozon'u (O³) ayrıştırma tehlikesi mevcuttur.
Halbuki diğer taraftan havadaki Ozon, radyasyon teh-
likesini azaltan bir eleman olarak vazife görmektedir.
Bu tehlikeyi kabul etmiş bulunan A. B. D. Senatosu,
tehlikeyi ortadan kaldırmak için süpersonik uçak
programını iptal etmiştir. Aksini iddia eden Aerodina-
mikçiler programlarının kabulü için çalışmalara de-
vam etmektedirler.

Hava kirlenmesini etkileyen faktörler; yerleşme
bölgesinin doğal yapısı, toplum ve endüstri yoğunlu-
ğu, meteorolojik şartlar, binaların yükseklik bakımın-
dan homojen olmayan dağılımı ve baca yükseklikleri
olarak sıralanabilir.

Yerleşme bölgelerinin hava hareketlerinin az oldu-
ğu yerlere tesis edilmesi ve bu bölgelerin gün geç-
tikçe sanayileşmesi sonucu kirlenme problemi art-
maktadır. Uygun seçilmemiş olan bu sahalarda ısıt-
ma sistemleri ve motorlu taşıtların egzos gazlan in-
san sağlığını bozacak şekilde atmosferi değiştirmek-
tedir.