Umumiy tilshunoslik

2-ilova

Ekspert guruhlar ish natijalarini baholash mezonlari

Mezonlar	Maks. ball	1	2	3	4	5
Axborotning to’liqligi	1,0
Axborotning shrafik shaklda ifoda etilishi	0,6
Guruhning faolligi	0,4
Ballarning jami	2

3-ilova

Ekspert varag’i № 1 O’quv topshirig’i 1. Grammatika nima, u nechta qismdan iborat? 2. Qanday grammatik kategoriyalarni bilasiz? Badiiy asarlardan misollar keltiring.

Ekspert varag’i № 2 O’quv topshirig’i 1. Morfema nima, unga tilshunoslikda qanday ta’riflar berilgan? 2. Morf nima? Badiiy asarlardan misollar keltiring.

Ekspert varag’i № 3 O’quv topshirig’i 1. So’z tarkibini tekshiring va morfemalarni aniqlang. 2. So’zlarni turkumlarga ajratishning qanday printsiplari bor?

Ekspert varag’i № 4 O’quv topshirig’i 1. Mustaqil so’z turkumlarining qanday xususiyatlari bor? 2. Yordamchi so’z turkumlarining qanday xususiyatlari bor? 3. So’z va leksema munosabatini qanday tushunasiz?

Ekspert varag’i № 5 O’quv topshirig’i 1. Grammatik ma’no ifodalovchi vositalarni matndan aniqlang. 2. O’zbek va boshka o’rganilayotgan tillarni grammatik ma’noning ifodalanishi nuqtai nazardan taqqoslang. 3. Dunyo tillarida nechtagacha so’z turkumlari ajratilgan?

B/B/B JАDVАLI - Bilаmаn/ Bilishni хоhlаymаn/ Bilib оldim. Mаvzu, mаtn, bo‘lim bo‘yichа izlаnuvchаnlikni оlib bоrish imkоnini bеrаdi.

Tizimli fikrlаsh, tuzilmаgа kеltirish, tаhlil qilish ko ‘nikmаlаrini rivоjlаntirаdi.

O‘quvchilаr:

9. 
   Jаdvаlni tuzish qоidаsi bilаn tаnishаdilаr. Аlоhidа, kichik guruhlаrdа jаdvаlni rаsmiylаshtirаdilаr.
   
10. 
    “Mаvzu bo ‘yichа nimаlаrni bilаsiz” vа “Nimаni bilishni хоhlаysiz” dеgаn sаvоllаrgа jаvоb bеrаdilаr. Jаdvаlning 1- vа 2- bo‘limlаrini to‘ldirаdilаr.
    
11. 
    O‘qituvchi bаyonini tinglаydilаr, mustаqil o‘qiydilаr.
    
12. 
    Mustаqil, kichik guruhlаrdа jаdvаlning 3 bo‘limni to‘ldirаdilаr
    

Grammaktik aloqa turlari
Bilaman	Bilishni xohlayman	Bilib oldim

12-mavzu

Til va nutq

1.1. Ta’lim berish texnologiyasining modeli

Mashg’ulot vaqti - 2 soat	Talabalar soni – 30 ta
Mashg’ulot shakli	Mavzu bo’yicha bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash yuzasidan seminar
Seminar rejasi	1.Til tushunchasi. 2. Nutq tushunchasi. 2. Til va nutqning dialektik munosabati.
Seminarning ta’limiy maqsadi: Til va nutq, ularning dialektik munosabati yuzasidan bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash. Seminarning tarbiyaviy maqsadi: dars tarbiyaviy xarakterdagi qator vazifalarni bajarish imkoniyatini beradi: jamoa bilan ishlash mahorati, xushmuomalalik, o’zgalar fikriga hurmat, faollik, liderlik sifatlarini shakllantirish, ishga ijodiy yondashish, o’zini xolis baholash va b. Seminarning rivojlantiruvchi maqsadi: talabalarning ijodiy tafakkurini, mantiqiy fikrlash va analiz-sintez qilish qobiliyatini o’stirish.
Mavzuni o’zlashtirish uchun zaruriy bo’lgan adabiyotlar ro’yxati	1. Usmonov S. Til nazariyasining ba’zi bir masalalari // O’zbek tili va adabiyoti, j. 1970. №2. 2. Usmonov S. Umumiy tilshunoslik. - T., 1972. 3. Solntsev V.M. Yazыk kak sistemno-strukturnoe obrazovanie. - M., 1971. 4. Ne’matov H, Bozorov O. Til va nutq. - T., 1993. 5. Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. - T., 1995. 6. Rahmatullayev SH. Hozirgi adabiy o‘zbek tili . – T., 2006. 7.Tilshunoslik nazariyasi va metodologiyasi. Tuzuvchi. prof. Dadaboev H. - T., 2004. 8. Rasulov R. Umumiy tilshunoslik. - T., 2010.
Pedagogik vazifalar: Til va nutq, ularning dialektik munosabati yuzasidan bilimlarni haqidagi bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish; -bu borada talabalarning shaxsiy fikrini aniqlash.	O’quv faoliyati natijalari: Til va nutq, ularning dialektik munosabati yuzasidan bilimlarni haqidagi bilimlarni kengaytiradi va chuqurlashtiradi; o’z shaxsiy fikrini shakllantiradi.
Ta’lim berish usullari	Munozara, suhbat, tezkor so’rov, FSMU texnikasi
Ta’lim berish shakllari	Ommaviy, jamoaviy, hamkorlikda, yakka tartibda ishlash texnologiyasi
Ta’lim berish vositalari	O’quv qo’llanma, kompьyuter, proektor , tarqatma material, ekspert topshiriqlari
Ta’lim berish sharoiti	O’TV ga moslashtirilgan auditoriya
Monitoring va baholash	Og’zaki nazorat: savol-javob

1.2. “ Til va nutq” mavzusidagi seminar mashg’ulotining texnologik xaritasi

Ish bosqichlari va vaqti	Ta’lim beruvchi	Ta’lim oluvchilar
Tayyorgarlik bosqichi	1. Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi. 2.Belgilangan ta’limiy maqsadlarga mos o’quv bilish topshiriqlarini ishlab chiqadi. 3.Ichki guruhlar ishini samarali bo’lishini ta’minlash maqsadida ular uchun yozma yo’riqnomalarni tayyorlaydi. 4. Ekspert guruhlar ish natijalarini baholashi uchun mezonlarni ishlab chiqadi.
1-bosqich. O’quv mashg’ulotiga kirish bosqichi ( 5 daqiqa)	1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutlayotgan natijalar bilan tanishtiradi, ularning ahamiyati va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Guruhlar ishini baholash mezonlarini e’lon qiladi (1-ilova).	Tinglaydilar
2-bosqich. Asosiy bosqich (50 daqiqa)	2.1. Talabalarni faollashtirish maqsadida tezkor-so’rov usulini qo’llaydi. 2.2.Guruhni 5ta guruhchalarga bo’ladi, ularni talabalar takliflari asosida nomlaydi. Guruhlarga ekspert vazifalarini tarqatadi va ularning mohiyati bilan ularni tanishtiradi. Ekspert vazifalarini “FSMU” texnikasi asosida bajarilishini tushuntiradi (2-3-ilovalar). Avval yakka tartibda bajargan ishlarni muhokama qilib, yagona to’g’ri fikrni tanlab, format qog’oziga ko’chirishni taklif qiladi. Talabalar faoliyatini yo’naltiradi, maslahat beradi. Baholash mezonlarini eslatadi. Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi. 2.3. Bajarilgan ishlarni taqdim qilishni so’raydi, savollar beradi. Taqdimot jarayonida talabalar fikrini tahlil qiladi, faol ishtirok etgan talabalarni baholaydi va guruhga umumiy ball qo’yadi.	Talabalar berilgan savollarga javob beradilar. Kichik guruhlarga bo’linadilar. Topshiriqni bajaradilar Taqdimotni taqdim qilishda sardorga yordam beradilar. Taqdimotlar muhokamasida faol qatnashadilar
3-bosqich. Yakuniy bosqich (15 daqiqa)	3.1. Mavzuni umulashtiradi, u yuzasidan xulosa bildiradi. 3.2. Guruhlar ishini baholaydi, faollarni alohida qayd qiladi va ballarni e’lon qiladi. 3.3. Mustaqil ish uchun vazifalar beradi.	Tinglaydilar. Vazifani yozib oladilar.

1-ilova

Guruhlarning bilim va ko’nikmalarini baholash mezonlari

Topshiriqlar, baholash ko’rsatkichlari va mezonlari	Maks. Ball	1	2	3	4	5
Maksimal ball	2
Savol to’liq yoritib berildi	0,5
Javoblar yetarli darajada asoslab berildi	0,5
Guruh ishtirokchilari-ning faolligi	0,5
Berilgan savollarga javob berdi	0,3
Reglamentga rioya qildi	0,2
Jami	2

1, 5- 2 ball – “a’lo”

1- 1,4 ball – “yaxshi”

0, 5- 0,9 ball – “qoniqarli”

0 -0,4 ball – “qoniqarsiz”

2-ilova

Ekspert varag’i № 1 1. Sistem tilshunoslikning bosh mezoni nima? 2. Til sistemami?

Ekspert varag’i № 2 1.Tilning ijtimoiy mohiyati nimada ko’rinadi? 2. Tilning moddiyligi nimada ko’rinadi?

Ekspert varag’i № 3 1. Tilning jamiyatdagi vazifasi qanday ko’rinishda amalga oshadi? 2. Nutq sistemami?

Ekspert varag’i № 4 1. Nutqning o’ziga xosliklari nimalarda ko’rinadi? 2. Til va nutq dialektik munosabatini qanday tushunasiz?

Ekspert varag’i № 5 1. Semiotikaning til va nutqqa munosabatini izohlang. 2.. Kommunikatsiyaning til va nutqqa munosabatini izohlang.

3-ilova

TARQATMA MATERIALNING TAXMINIY NUXSASI

FSMU TEXNOLOGIYaSI

F – fikringizni bayon eting. S – fikringiz bayoniga biror sabab ko’rsating. M – ko’rsatilgan sababni tushuntiruvchi biror misol keltiring. U – fikringizni umumlashtiring.

Ushbu texnologiya tinglovchilarni o’z fikrini himoya qilishga, erkin fikrlash va o’z fikrini boshqalarga o’tkazishga, ochiq holda bahslashishga, egallangan bilimlarni tahlil qilishga, bilimlarni baholashga va tinglovchilarni bahslashish madaniyatini egallashlariga o’rgatadi.

13-mavzu

Til va nutq birliklari

1.1. Ta’lim berish texnologiyasining modeli

Mashg’ulot vaqti - 2 soat	Talabalar soni – 30 ta
Mashg’ulot shakli	Mavzu bo’yicha bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash yuzasidan seminar
Seminar rejasi	1. Tovush va fonema, ularning o’zaro munosabati. 2. Fonema haqidagi fikrlar. 3. So’z va u haqdagi fikrlar. 4. Leksema mohiyati. 5. Morfema, morf, allomorf, ularning mohiyati, vazifasi, xususiyatlari. 6. So’z birikmasi va gap, ularning vazifasi, o’ziga xos xususiyatlari
Seminarning ta’limiy maqsadi: Tovush va fonema, ularning o’zaro munosabati. Fonema haqidagi fikrlar. So’z va u haqdagi fikrlar. Leksema, morfema, morf, allomorf, ularning mohiyati, vazifasi, xususiyatlari. Suz birikmasi va gap, ularning vazifasi, o’ziga xos xususiyatlari haqida ma’lumot berish. Seminarning tarbiyaviy maqsadi: dars tarbiyaviy xarakterdagi qator vazifalarni bajarish imkoniyatini beradi: jamoa bilan ishlash mahorati, xushmuomalalik, o’zgalar fikriga hurmat, faollik, liderlik sifatlarini shakllantirish, ishga ijodiy yondashish, o’zini xolis baholash va b. Seminarning rivojlantiruvchi maqsadi: talabalarning ijodiy tafakkurini, mantiqiy fikrlash va analiz-sintez qilish qobiliyatini o’stirish.
Mavzuni o’zlashtirish uchun zaruriy bo’lgan adabiyotlar ro’yxati	1. Usmonov S. Til nazariyasining ba’zi bir masalalari // O’zbek tili va adabiyoti, j. 1970. №2. 2.Usmonov S. Umumiy tilshunoslik. - T., 1972. 3.Solntsev V.M. Yazыk kak sistemno-strukturnoe obrazovanie. - M., 1971. 4.Ne’matov H, Bozorov O. Til va nutq. - T., 1993. 5.Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. - T., 1995. 6.Rahmatullayev SH. Hozirgi adabiy o‘zbek tili – T., 2006. 7.Tilshunoslik nazariyasi va metodologiyasi. Tuzuvchi. prof. Dadaboev H. - T., 2004. 8. Rasulov R. Umumiy tilshunoslik. - T., 2010.
Pedagogik vazifalar: -Til va nutq birliklari haqida ma’lumotlarni tahlil qilish ko’nikmasini hosil qilish ; Tovush va fonema, ularning o’zaro munosabati. Fonema haqidagi fikrlar. So’z va u haqdagi fikrlar. Leksema, morfema, morf, allomorf, ularning mohiyati, vazifasi, xususiyatlarini yoritib berish; bu borada talabalarning shaxsiy fikrini aniqlash; Suz birikmasi va gap, ularning vazifasi, o’ziga xos xususiyatlari haqidagi bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish.	O’quv faoliyati natijalari: -Til va nutq birliklari haqida ma’lumotlarni tahlil qilish ko’nikmasini hosil qiladi ; Tovush va fonema, ularning o’zaro munosabati. Fonema haqidagi fikrlar. So’z va u haqdagi fikrlar. Leksema, morfema, morf, allomorf, ularning mohiyati, vazifasi, xususiyatlarini yoritib beradi; o’z shaxsiy fikrini shakllantiradi; - so’z birikmasi va gap, ularning vazifasi, o’ziga xos xususiyatlarini izohlaydi, sharhlaydi.
Ta’lim berish usullari	Munozara, suhbat, tezkor so’rov, “Arra” texnologiyasi
Ta’lim berish shakllari	Ommaviy, jamoaviy, hamkorlikda, yakka tartibda ishlash texnologiyasi
Ta’lim berish vositalari	O’quv qo’llanma, kompьyuter, proektor , tarqatma material, ekspert topshiriqlari
Ta’lim berish sharoiti	O’TV ga moslashtirilgan auditoriya
Monitoring va baholash	Og’zaki nazorat: savol-javob

1.2. “Til va nutq birliklari ” mavzusidagi seminar mashg’ulotining texnologik xaritasi

Ish bosqichlari va vaqti	Ta’lim beruvchi	Ta’lim oluvchilar
Tayyorgarlik bosqichi	1. Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi. 2.Belgilangan ta’limiy maqsadlarga mos o’quv bilish topshiriqlarini ishlab chiqadi. 3.Ichki guruhlar ishini samarali bo’lishini ta’minlash maqsadida ular uchun yozma yo’riqnomalarni tayyorlaydi. 4. Ekspert guruhlar ish natijalarini baholashi uchun mezonlarni ishlab chiqadi.
1-bosqich. O’quv mashg’ulotiga kirish bosqichi ( 5 daqiqa)	1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutlayotgan natijalar bilan tanishtiradi, ularning ahamiyati va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Guruhlar ishini baholash mezonlarini e’lon qiladi (1-ilova).	Tinglaydilar
2-bosqich. Asosiy bosqich (50 daqiqa)	2.1. Talabalarni faollashtirish maqsadida tezkor-so’rov usulini qo’llaydi. 2.2.Guruhni 4ta guruhchalarga bo’ladi, ularni talabalar takliflari asosida nomlaydi. Guruhlarga ekspert vazifalarini tarqatadi va ularning mohiyati bilan ularni tanishtiradi. Ekspert vazifalarini “Arra” texnikasi asosida bajarilishini tushuntiradi (2-ilova). Avval yakka tartibda bajargan ishlarni muhokama qilib, yagona to’g’ri fikrni tanlab, format qog’oziga ko’chirishni taklif qiladi. Talabalar faoliyatini yo’naltiradi, maslahat beradi. Baholash mezonlarini eslatadi. Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi. 2.3. Bajarilgan ishlarni taqdim qilishni so’raydi, savollar beradi. Taqdimot jarayonida talabalar fikrini tahlil qiladi, faol ishtirok etgan talabalarni baholaydi va guruhga umumiy ball qo’yadi.	Talabalar berilgan savollarga javob beradilar. Kichik guruhlarga bo’linadilar. Topshiriqni bajaradilar Taqdimotni taqdim qilishda sardorga yordam beradilar. Taqdimotlar muhokamasida faol qatnashadilar
3-bosqich. Yakuniy bosqich (15 daqiqa)	3.1. Mavzuni umulashtiradi, u yuzasidan xulosa bildiradi. 3.2. Guruhlar ishini baholaydi, faollarni alohida qayd qiladi va ballarni e’lon qiladi. 3.3. Mustaqil ish uchun vazifalar (testlar) beradi. (3-ilova).	Tinglaydilar. Vazifani yozib oladilar.

1-ilova

Guruhlarning bilim va ko’nikmalarini baholash mezonlari

Topshiriqlar, baholash ko’rsatkichlari va mezonlari	Maks. ball	1	2	3	4	5
Maksimal ball	2
Savol to’liq yoritib berildi	0,5
Javoblar yetarli darajada asoslab berildi	0,5
Guruh ishtirokchilari-ning faolligi	0,5
Berilgan savollarga javob berdi	0,3
Reglamentga rioya qildi	0,2
Jami	2

1, 5- 2 ball – “a’lo”

1- 1,4 ball – “yaxshi”

0, 5- 0,9 ball – “qoniqarli”

0 -0,4 ball – “qoniqarsiz”

2-ilova

1-guruh uchun o’quv topshiriqlari

№	Talabalar o’zlashtirishi lozim bo’lgan materiallar yuzasidan o’quv topshiriqlari	Topshiriqni bajarish yuzasidan ko’rsatmalar
	Darslikdagi matnni diqqat bilan o’qib, quyidagi savollarga javob toping va topshiriqlarni bajaring: 1. Til birliklari. 2. Tovush va fonema, ularning o’zaro munosabati. 3. Fonema haqidagi fikrlar. 4.So’z va u hakdagi fikrlar.	Talabalar guruhi bilan hamkorlikda ishlang Talabalar bilan o’tkaziladigan savol -javobda faol ishtirok eting.

2- guruh uchun o’quv topshiriqlari

№	Talabalar o’zlashtirishi lozim bo’lgan materiallar yuzasidan o’quv topshiriqlari	Topshiriqni bajarish yuzasidan ko’rsatmalar
	Darslikdagi matnni diqqat bilan o’qib, quyidagi savollarga javob toping va topshiriqlarni bajaring: 1. Leksema nima? 2. Morfemaning mohiyati. 3. Morf, allomorf, ularning mohiyati, vazifasi, xususiyatlari. 4.Leksikalizatsiya.	Talabalar guruhi bilan hamkorlikda ishlang Talabalar bilan o’tkaziladigan savol -javobda faol ishtirok eting.

3 - guruh uchun o’quv topshiriqlari

№	Talabalar o’zlashtirishi lozim bo’lgan materiallar yuzasidan o’quv topshiriqlari	Topshiriqni bajarish yuzasidan ko’rsatmalar
	Darslikdagi matnni diqqat bilan o’qib, quyidagi savollarga javob toping va topshiriqlarni bajaring: 1.So’z birikmasi, uning vazifasi, o’ziga xos xususiyatlari. 2. So’z birikmasida so’zlarning bog’lashuv turlari. 3. Valentlik. 4.Sintagmatik munosabatlar.	Talabalar guruhi bilan hamkorlikda ishlang Talabalar bilan o’tkaziladigan savol -javobda faol ishtirok eting.

4 - guruh uchun o’quv topshiriqlari

№	Talabalar o’zlashtirishi lozim bo’lgan materiallar yuzasidan o’quv topshiriqlari	Topshiriqni bajarish yuzasidan ko’rsatmalar
	Darslikdagi matnni diqqat bilan o’qib, quyidagi savollarga javob toping va topshiriqlarni bajaring: 1. Nutq birliklariga ta’rif bering. 2. Sodda gap, uning vazifasi, o’ziga xos xususiyatlari. 3. Qo’shma gap, uning vazifasi, o’ziga xos xususiyatlari. 4. Abzats.	Talabalar guruhi bilan hamkorlikda ishlang Talabalar bilan o’tkaziladigan savol- javobda faol ishtirok eting.

3-ilova

Bilimlarni mustahkamlash uchun test savollari
1.Til birliklari qaysilar?

a) so’z, so’z birikmasi, gap;

b) fonema, morfema, leksema, modelь;

v) jumla, mikro va makromatn;

g) fonema, morfema, leksema, so’z birikmasi;

d) fonetik birlik, sintaktik birliklar.

2.Nutq birliklari qaysilar?

a) fonema, morfema, leksema, qolip (qurilma, modelь);

b) jumla, mikro va makro matn;

v) tovush, so’z, so’z birikmasi, gap(sodda va qo’shma gap), matn;

g) so’z, so’z birikmalari;

d) leksema, sintaktik qoliplar

3.Ifodalovchi nima?

a) poetik usul vositasi;

b) joy nomlarining etimoni;

v) lisoniy birlikning tashqi (shakliy) tomoni;

g) til (nutq) birligining ichki tomoni;

d) til birligini ifodalagan tushuncha.

4.Ifodalanuvchi nima?

a) til birligining shakliy tomoni;

b) lisoniy qolip (modelь, struktura, sxema);

v) til (nutq) birligining ichki, ma’no tomoni;

g) til birligining konnotativ ma’nosi;

d) signifikatning moddiy tomoni.

5.Valentlik nazariyasining taniqli vakili kim?

a) F. de Sossyur;

b) V.Vinogradov;

v) SHteyntalь;

g) L.Tenьer;

d) V.Pokrovskiy.

6.Ierarxik munosabat nima?

a) til birliklarining beo’xshovlik munosabati;

b) til birliklarining murakkablashish (pog’onaviy) munosabati;

v) bir paradigmaga birlashuvchi til birliklarining o’zaro munosabati;

g) til birliklarining yonma–yon joylashish (qo’shnichilik) munosabati;

d) nutq birliklarining o’zaro tobelik munosabati.

7.Paradigmatik munosabat qanday munosabat?

a) bir paradigmaga birlashuvchi til birliklarining o’zaro munosabati;

b) til birliklarining pog’onaviy (ierarxik) munosabati;

v) til birliklarining yonma – yon joylashish (qo’shnichilik) munosabati;

g) til birliklarining nutq oqimida yuz beradigan xususiyatlari asosidagi munosabatlari;

d) nutq birliklarining o’zaro tobelik munosabati.

8. Sintagmatik munosabat nima?

a) so’z birikmasi hamda gap qismlarining o’zaro bog’lanishi;

b) bir paradigmaga birlashuvchi til birliklarining o’zaro munosabati;

v) til birliklarining yonma–yon joylashish (qo’shnichilik) munosabati;

g) til birliklarining nutq oqimida yuz beradigan xususiyatlari asosidagi munosabatlari;

d) til birliklarning murakkablanish (popg’onaviy) munosabati.

9. Fonema nima?

a) tilning lug’at tarkibiga xos birlik, til qurilishining lug’aviy ma’no anglatuvchi belgisi;

b) til moddiy tomonining eng kichik birligi, farqlovchi fonologik belgilarning barqaror yig’indisi;

v) tilning ma’noli, boshqa ma’noli qismlariga bo’linmaydigan eng kichik birligi;

g) omonim morfemalar;

d) til birligi ifodalagan tushuncha.

10.Morfema nima?

a) til birligi, tilning ma’noli, boshqa ma’noli qismlarga bo’linmaydigan eng kichik birligi;

b) so’zning material qismi (leksema) bildirgan ma’no;

v) tilning lug’at tarkibiga xos, til qurilishining lug’aviy ma’no anglatuvchi birligi;

g) til moddiy tomonining eng kichik birligi, farqlovchi fonologik belgilarning barqaror yig’indisi;

d) til birligi ifodalagan tushuncha.

11. Sistem tilshunoslikda leksemaning shakl tomoni qanday nomlanadi?

a) morfema;

b) semema;

v) leksema;

g) nomema;

d) sintagmema.

12. Sistem tilshunoslikda leksemaning ma’no tomoni qanday nomlanadi?

a) morfema;

b) semema;

v) leksema;

g) nomema;

d) sintagmema.

13. Nutq nima?

a) tildan fikr almashuv maqsadida foydalanish jarayoni;

b) tildagi xotira;

v) sintaktik ifoda turi;

g) lingvistikaning bir bo’limi;

d) ijtimoiy – tarixiy kategoriya.

14. 
    Ekstralingvistika nima?
    

a) tilshunoslikning etnik, ijtimoiy - tarixiy va boshqa faktorlarning til taraqqiyoti va vazifasi bilan bog’liq hodisalar sifatida o’rganuvchi soha;

b) tilshunoslikning so’zlovchi his – emotsiyalarini ifodalovchi so’zlarini o’rganuvchi soha;

v) tilshunoslikning nutq tovushlarini o’rganuvchi soha;

g) tilshunoslikning til tarixini o’rganuvchi soha;

d) tilning ichki taraqqiyotini o’rganuvchi soha.

14. 
    Sistema nima?
    

a) qismlardan iborat butunlik;

b) ma’no

v) tuzilish;

g) tilning rivojlanish qonuni;

d) barqaror butunlik.

14. 
    Struktura nima?
    

a) mohiyat;

b) ma’no;

v) tuzilish, qurilish;

g) tilning rivojlanish qonuni;

d) barqaror butunlik.

14. 
    Til nazariyasining asosi deganda nimani tushunasiz?
    

a) naturalizmni;

b) analogizmni;

v) til strukturasini;

g) sotsiologiyani;

d) psixologizmni.

Kalit

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17
B	v	v	v	g	b	a	v	b	a	g	b	a	a	a	v	v

14-mavzu

Til belgilar sistemasi. Tilning ikki jihati. Til birliklari o’rtasidagi munosabatlar

1.1. Ta’lim berish texnologiyasining modeli

Mashg’ulot vaqti - 2 soat	Talabalar soni – 30 ta
Mashg’ulot shakli	Mavzu bo’yicha bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash yuzasidan seminar
Seminar rejasi	1. Til - belgilar sistemasi. 2. Tilning ikki jihati. 3. Til birliklari o’rtasidagi munosabatlar
Seminarning ta’limiy maqsadi: Til belgilar sistemasi. Tilning ikki jihati. Paradigmatik, sintagmatik va ierarxik munosabatlar haqidagi bilimlarni kegaytirish va chuqurlashtirish. Seminarning tarbiyaviy maqsadi: dars tarbiyaviy xarakterdagi qator vazifalarni bajarish imkoniyatini beradi: jamoa bilan ishlash mahorati, xushmuomalalik, o’zgalar fikriga hurmat, faollik, liderlik sifatlarini shakllantrish, ishga ijodiy yondashish, o’zini xolis baholash va b. Seminarning rivojlantiruvchi maqsadi: talabalarning ijodiy tafakkurini, mantiqiy fikrlash va analiz-sintez qilish qobiliyatini o’stirish.
Mavzuni o’zlashtirish uchun zaruriy bo’lgan adabiyotlar ro’yxati	1. O.S.Axmanova. Slovarь lingvisticheskix terminov. - M., 1966 2.B.I.Kosovskiy. Obщee yazыkoznanie.-Minsk, 1969. 3.V.M. Solntsev. Yazыk kak sistemno-strukturnoe obrazovanie. - M., 1971. 4.S.Usmonov. Umumiy tilshunoslik. - T., 1971. 5. N.I. Kondakov. Logicheskiy slovarь. - M., 1971. 6. Obщee yazыkoznanie. Vnutrennyaya struktura yazыka. - M., 1972. 7. V.I.Koduxov. Obщee yazыkoznanie. - M., 1974. 8. R.Rasulov. Umumiy tilshunoslik. - Toshkent, 2010.
Pedagogik vazifalar: Til belgilar sistemasi. Tilning ikki jihati. Paradigmatik, sintagmatik va ierarxik munosabatlar haqidagi bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish. bu borada talabalarning shaxsiy fikrini aniqlash;	O’quv faoliyati natijalari: -Til belgilar sistemasi. Tilning ikki jihati. Paradigmatik, sintagmatik va ierarxik munosabatlar haqidagi bilimlarni kengaytiradi va chuqurlashtiradi. o’z shaxsiy fikrini shakllantiradi; - Paradigmatik, sintagmatik va ierarxik munosabatlar xususiyatlarini izohlaydi, sharhlaydi.
Ta’lim berish usullari	Munozara, suhbat, tezkor so’rov, FSMU texnikasi
Ta’lim berish shakllari	Ommaviy, jamoaviy, hamkorlikda, yakka tartibda ishlash texnologiyasi
Ta’lim berish vositalari	O’quv qo’llanma, kompьyuter, proektor , tarqatma material, ekspert topshiriqlari
Ta’lim berish sharoiti	O’TV ga moslashtirilgan auditoriya
Monitoring va baholash	Og’zaki nazorat: savol-javob

1.2. “Til belgilar sistemasi. Tilning ikki jihati. Til birliklari o’rtasidagi munosabatlar” mavzusidagi seminar mashg’ulotining texnologik xaritasi

Ish bosqichlari va vaqti	Ta’lim beruvchi	Ta’lim oluvchilar
Tayyorgarlik bosqichi	1. Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi. 2.Belgilangan ta’limiy maqsadlarga mos o’quv bilish topshiriqlarini ishlab chiqadi. 3.Ichki guruhlar ishini samarali bo’lishini ta’minlash maqsadida ular uchun yozma yo’riqnomalarni tayyorlaydi. 4. Ekspert guruhlar ish natijalarini baholashi uchun mezonlarni ishlab chiqadi.
1-bosqich. O’quv mashg’ulotiga kirish bosqichi ( 5 daqiqa)	1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutlayotgan natijalar bilan tanishtiradi, ularning ahamiyati va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Guruhlar ishini baholash mezonlarini e’lon qiladi (1-ilova).	Tinglaydilar
2-bosqich. Asosiy bosqich (50 daqiqa)	2.1. Talabalarni faollashtirish maqsadida tezkor-so’rov usulini qo’llaydi. 2.2.Guruhni 5ta guruhchalarga bo’ladi, ularni talabalar takliflari asosida nomlaydi. Guruhlarga ekspert vazifalarini tarqatadi va ularning mohiyati bilan ularni tanishtiradi. Ekspert vazifalarini “Arra” texnikasi asosida bajarilishini tushuntiradi (2-ilova). Avval yakka tartibda bajargan ishlarni muhokama qilib, yagona to’g’ri fikrni tanlab, format qog’oziga ko’chirishni taklif qiladi. Talabalar faoliyatini yo’naltiradi, maslahat beradi. Baholash mezonlarini eslatadi. Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi. 2.3. Bajarilgan ishlarni taqdim qilishni so’raydi. savollar beradi. Taqdimot jarayonida talabalar fikrini tahlil qiladi, faol ishtirok etgan talabalarni baholaydi va guruhga umumiy ball qo’yadi.	Talabalar berilgan savollarga javob beradilar. Kichik guruhlarga bo’linadilar. Topshiriqni bajaradilar Taqdimotni taqdim qilishda sardorga yordam beradilar. Taqdimotlar muhokamasida faol qatnashadilar
3-bosqich. Yakuniy bosqich (15 daqiqa)	3.1. Mavzuni umulashtiradi, u yuzasidan xulosa bildiradi. 3.2. Guruhlar ishini baholaydi, faollarni alohida qayd qiladi va ballarni e’lon qiladi. 3.3. Mustaqil ish uchun vazifalar beradi.	Tinglaydilar. Vazifani yozib oladilar.

1-ilova

Guruhlarning bilim va ko’nikmalarini baholash mezonlari

Topshiriqlar, baholash ko’rsatkichlari va mezonlari	Maks. ball	1	2	3	4	5
Maksimal ball	2
Savol to’liq yoritib berildi	0,5
Javoblar yetarli darajada asoslab berildi	0,5
Guruh ishtirokchilari-ning faolligi	0,5
Berilgan savollarga javob berdi	0,3
Reglamentga rioya qildi	0,2
Jami	2

1, 5- 2 ball – “a’lo”

1- 1,4 ball – “yaxshi”

0, 5- 0,9 ball – “qoniqarli”

0 -0,4 ball – “qoniqarsiz”

2-ilova

1-guruh uchun o’quv topshiriqlari

№	Talabalar o’zlashtirishi lozim bo’lgan materiallar yuzasidan o’quv topshiriqlari	Topshiriqni bajarish yuzasidan ko’rsatmalar
	Darslikdagi matnni diqqat bilan o’qib, quyidagi savollarga javob toping va topshiriqlarni bajaring: 1. Til sistemasi nima? 2. Paradigmatika nima?	Talabalar guruhi bilan hamkorlikda ishlang Talabalar bilan o’tkaziladigan savol -javobda faol ishtirok eting.

2- guruh uchun o’quv topshiriqlari

№	Talabalar o’zlashtirishi lozim bo’lgan materiallar yuzasidan o’quv topshiriqlari	Topshiriqni bajarish yuzasidan ko’rsatmalar
	Darslikdagi matnni diqqat bilan o’qib, quyidagi savollarga javob toping va topshiriqlarni bajaring: 1. Sintagmatika nima? 2. Paradigmatik munosabat nima?	Talabalar guruhi bilan hamkorlikda ishlang Talabalar bilan o’tkaziladigan savol -javobda faol ishtirok eting.

3 - guruh uchun o’quv topshiriqlari

№	Talabalar o’zlashtirishi lozim bo’lgan materiallar yuzasidan o’quv topshiriqlari	Topshiriqni bajarish yuzasidan ko’rsatmalar
	Darslikdagi matnni diqqat bilan o’qib, quyidagi savollarga javob toping va topshiriqlarni bajaring: 1. Tilning qanday jihatlari mavjud? 2. Tilning ifoda jihati deganda nimani tushunasiz?	Talabalar guruhi bilan hamkorlikda ishlang Talabalar bilan o’tkaziladigan savol -javobda faol ishtirok eting.

4 - guruh uchun o’quv topshiriqlari

№	Talabalar o’zlashtirishi lozim bo’lgan materiallar yuzasidan o’quv topshiriqlari	Topshiriqni bajarish yuzasidan ko’rsatmalar
	Darslikdagi matnni diqqat bilan o’qib, quyidagi savollarga javob toping va topshiriqlarni bajaring: 1. Tilning mazmun jihati deganda nimani tushunasiz? 2. Til jihatlari qaysi lisoniy birliklar bilan bog’lanadi?	Talabalar guruhi bilan hamkorlikda ishlang Talabalar bilan o’tkaziladigan savol- javobda faol ishtirok eting.

5- guruh uchun o’quv topshiriqlari

№	Talabalar o’zlashtirishi lozim bo’lgan materiallar yuzasidan o’quv topshiriqlari	Topshiriqni bajarish yuzasidan ko’rsatmalar
	Darslikdagi matnni diqqat bilan o’qib, quyidagi savollarga javob toping va topshiriqlarni bajaring: 1. Til jihatlari qaysi lisoniy birliklar bilan bog’lanadi? 2. Ierarxik munosabat qanday munosabat?	Talabalar guruhi bilan hamkorlikda ishlang Talabalar bilan o’tkaziladigan savol- javobda faol ishtirok eting.

15-Mavzu

Tillarning tasnifi