Ünden bugüN

HIDRELLEZ

Mayıs ayının 6, Rumi nisan ayının 23. günü İstanbul'da da kutlanan bahar bayramı. Halk takvimine(-») göre kasımın 180. günü akşamı (5 Mayıs) başlar ve hızınn 1. günü akşamına kadar (6 Mayıs) devam e-der. İstanbul'da eskiden "Hızır İlyas" olarak da adlandırılırdı.

Eski İstanbul'da ilkyaz ve seyran bayramı sayılan hıdrelleze ilgi çok fazlaydı. Bir hafta önce akrabalara davetnameler gönderilerek hıdrellez hazırlıkları başlardı. Yaprak sarması, döküntülü irmik helvası, kuzulu pirinç pilavı hazırlanarak Kâğıthane, Çırpıcı, Veliefendi çayırları; Kadıköy' deki Haydarpaşa, Fikir Tepesi, Fenerbahçe; Boğaziçi'ndeki Büyükdere, Beykoz, Göksu çayırları ile Üsküdar'da Çamlıca tepeleri, Koruluk, Duvardibi; Eyüb Sultan' daki Türbe Bahçesi; Taksim'deki Gümüşsüyü ile Beşiktaş'taki Fulya Tarlası gibi mesire yerlerine gidilir, hıdrellez eğlenceleri sabahtan akşam geç vakitlere kadar sürerdi.

Hıdrellez kutlamalarında gül ağacı, yeşil bitkiler, ağaçlar ve su motiflerinin kullanıldığı görülmektedir. Bu motifler Hızır ve Ilyas'ın su ve yeşillikle ilgisiyle a-çıklanabilir. Eski İstanbul'da hıdrellezde yapılan geleneksel uygulamalar, sağlık ve şifa, mal-mülk, bereket ve bolluk, kısmet ve şans talebine yönelik olarak gruplan-dırılabilir.

Sağlık ve Şifa Talebine Yönelik Uygulamalar: Bu uygulamalar sağlıklı kalmak ve hastalıklardan korunmak amacına yöneliktir. Hıdrellez sabahı bir gül dalına yemeni, gömlek, mendil gibi eşyalardan birisi asılır ve ertesi gün bunlar giyilir. / Hıdrel-lez'den bir gün önce bileğe sarı ipek bağlanır, hıdrellez sabahı gün doğmadan gül dibine gidilerek "Al bunun rengini, ver senin rengini" denilerek çözülen bağ gül dalına asılır. / Hıdrellez sabahı erkenden kalkılarak çayırlarda ve yeşillik yerlerde dilek dilenerek yuvarlanılır. / Hasta olanlar hıdrellez sabahı kırlardan topladıkları yedi türlü otu kendi giysilerinden bir bez parçası içine koyup "Bu otlar nasıl kurursa, hastalığım da öyle kurusun" diyerek ocak içine, bacaya koyarlar. / Hastalar saçlarından, sakallarından kestikleri kılları, gömleklerinden kestikleri parçalara sarıp gül dalına asarlar ve hıdrellez sabahı gün doğmadan bağlan çözüp gül dibine gömerler. / Hıdrellez sabahı, eski hasır parçalarından yakılan ateş üzerinden herkes üç defa dilek dileyerek atlar. / Öğle yemeğinde sofrada bir parça kuzu eti bulundurulur. / Salıncakta sallanmak hastalıkların dökülmesine neden olur. / Mani çömleği-

nin içindeki eşyalar boşaldıktan sonra içindeki su ile orada bulunanlar yüzlerini yıkarlar.

Mal-Mülk ve Servet Talebine Yönelik Uygulamalar: Gül dalına, hıdrellezden bir gün önce kese içinde para bağlanır. Hıdrellez sabahı gün doğmadan para besmeleyle alınır ve cüzdana konursa paranın l yıl boyunca eksilmeyeceğine inanılır. / Hıdrellezden bir gün önce ikindiden sonra akşam ezanına kadar ev sahibi olmak isteyenler, abdestli olarak gül dibine hamurdan ya da çöpten ev maketi yaparlar.

Bereket ve Bolluk Talebine Yönelik Uygulamalar: Bu uygulamalar bütün bir yılın bolluk ve bereket içinde geçmesi amacına yönelikti. Hıdrellez sabahı gün doğmadan, evlerin kapı ve pencereleri "Hızır' in bereketi"nin girmesi için açık bırakılır. / Mutfak, ambar ve depoların pencere ve kapıları açık bırakılır. / Gül dalına gümüş kuruşlar, çeyrekler hıdrellezin bereket getirmesi amacıyla besmelelerle asılır. / Hıdrellez günü Hızır'ın temiz evleri gezerek dolaptaki sütleri yoğurt haline getirdiğine inanılır. / Bu yüzden bir gün önce evler temizlenir. Hıdrellez günü, meyve vermeyen ağaçlar balta ile korkutulur.

Kısmet-Şans Talebine Yönelik Uygulamalar: Bu uygulamalar gelecekle ilgili beklentiler ve evlenme yaşına gelmiş kızların kısmetlerini açma amaçlarına yönelikti. 5 Mayıs gecesi, bahçede dikili sarmı-sak veya zambağın uçları "Ahtim mi büyük, bahtım mı büyük" diye niyet edilerek kesilir. Hıdrellez sabahı bahta ait sarımsak veya zambak diğerine göre daha fazla u-zamışsa dilek sahibinin kısmetinin o sene açılacağına inanılır. / Hıdrellez günü denize dilekçe verilir. Kâğıdın başına Arzuhal sundum deryaya /Derya da sunsun Mevla'ya yazılarak dilek belirtilir ve kâğıt denize atılır. Dilekçenin yazılı olan tarafı denizin üstüne gelirse dileğin o sene içinde gerçekleşeceğine inanılır. / 5 Mayıs gecesi oyuncak bebeğe gelinlik giydirilip bahçeye veya balkona bırakılır. Bebek bırakılırken "gelin gidiyor" denir. / 5 Mayıs gecesi sokağa yan yana iki soğan gömülerek kısmet açılır. / Hıdrellezden bir gün önce akşam bir gül dibine iki çömlek gömülüp birinin içine yüzük, küpe, düğme gibi eşyalar, diğerinin içine ise maniler konur. Mani çömleğinin ağzı asma kilit ile kilitlenerek gül dibine gömülür. Hıdrellez sabahı eşya sahiplerinin huzurunda çömlek, bekâr bir kızın başı üstüne kaldırılarak kilit açılır. Sonra sırayla önce eşyanın bulunduğu niyet çömleğinden sonra manilerin bulunduğu çömlekten mani çekilir. Söylenen maniler, eşya sahibinindir. / Hıdrellezden bir gün önce törene katılacak olanlar, "Ne olacaksa bu seneki halim, söylesin bana manim" diyerek ziynet eşyalarım bir çömleğe atarlar. En üste yeşil bir dal konur ve çömlek yağmur suyu ile doldurulur. Çömlek ya sağlam bir kapakla veya kırmızı bir örtü ve kırmızı kurdele ile bağlandıktan sonra asma kilit ile kilitlenir. Çömleğin üstüne ya yedi kat muşambaya sarılı En'am ya da ayna bırakılarak bir gül dibine gömülür. Hıdrellez sabahı ev-

lenme çağına gelmiş bir kız, başına tel takılıp yüzüne yeşil duvak örtülerek diz üstü çökmüş vaziyette ortaya oturtulur. Çömlek kızın başı üzerine kaldırılıp "Ben bunun talihini, bahtını açıyorum" denilerek kilit açılır. Kilit bir çevirmede açılırsa kızın bahtının açık olduğu anlaşılır. Kilit açıldıktan sonra çömleğin üzerindeki kırmızı bez 7-8 yaşlarında bir kıza örtülür. Kız eşyayı çıkarır, etrafta bulunanlar mani okurlar. Eşya kimin ise söylenen mani de onun olur.

Eski İstanbul'da çok zengin âdet ve uygulamalarla kutlanan ve günümüzde artık unutulmaya başlayan hıdrellez, halk arasında bugün sadece dilekle ilgili birtakım gelenekleri ile ve tatil gününe rastlarsa mesire yerlerine gidilerek yaşatılmaktadır. Bibi. Aliye Muazzez, "istanbul'da Hıdırellez Merasimi", HBH, I, S. 11 (Eylül, 1930), 187-188; S. M. Alus, "Ruz-u Hızır, TFA, c. I, S. 23 (23 Haziran 1951), 354-355; A. Imer, "Halka-h'da Hıdırellez", TFA, c. IV, S. 96 (Temmuz 1957), 1523-1524; N. Orta, "Değirmen (Germi-yan) Köyünde Hıdrellez", TFA, c. VI, S. 130 (Mayıs 1960), 2146; M. Alp, "istanbul'da Eski Hıdırellezler" TFA, c. XV, S. 229 (Haziran 1974), 7011-1713; M. Ş. Ülkütaşır, "Hıdırellez Hakkında Bir Araştırma", Türk Folkloru Araştırmaları Yıllığı 1975, Ankara, 1976, s. 161-170; N. Tan, "Türkiye'de Evlenemeyen Kızların Kısmetlerini Açma Pratikleri", Türk Folkloru Araştırmaları Yıllığı. Belleten 1974, Ankara, 1975, s. 235-237; N. Taner, "Yalova ve Çevresinde Hıdırellez ile ilgili inanmalar", Türk Folkloru, c. VI, S. 62 (Eylül 1984), s. 34; Mu-sahipzade, istanbul Yaşayışı, 1992, 111-112; M. Cingöz-A. Santur, "Türkiye'de Hıdrellez'de Uygulanan Bazı inanç ve Adetlerle ilgili Bir Atlas Denemesi", Türk Halk Kültürü Araştırmaları, Ankara, 1993, 5-23; Sadri Sema, Eski İstanbul'dan Hatıralar, ist., 1991, s. 131-133. MELTEM CİNGÖZ