Ünden bugüN

İFTAR ÂDETLERİ

Ramazan ayına girmeden zengin fakir istanbul halkı, iftar yemekleri için hazırlık yapardı. Sofra takımları, siniler elden geçer, davetliler için hazır hale getirilirdi.

Ev halkının kendi arasında yaptığı iftarlarda herkes minderlerde halka halinde oturur, sofralar alçak iskemleler üzerinde bulunan bakır siniler içine hazırlanırdı. Ezana birkaç dakika kala sofra başına oturmak ve sessizce iftar vaktinin gelmesini, iftar topunu beklemek âdetti.

iftar topları Tophane ve Beyazıt mey-danlanyla, Selimiye Kışlası'ndan atılırdı. Eskiden iftarlarının dini yönüne fazla ö-nem verenler, oruçlarını mukaddes kabul edilen yerlerde bozarlardı. Akşam ezanından evvel Ayasofya Camii'ne, Eyüb Sultan Türbesi'ne gidilir, burada kayyım ve tür-bedarların verdikleri zemzemlerle oruç a-çılır, akşam namazı eda edildikten sonra bir aşçı dükkânına gidilerek yemek yenirdi. Asıl adı Şeyh Zekâî Mustafa olan Oruç Baha'nın Topkapı Pazartekke'deki türbesinde ramazanın ilk günü bir yudum sirke ile oruç açmakla dileklerin kabul edileceğine inanılırdı.

iftar yemeği iki bölümden oluşurdu, ilk bölümde "iftariyelik" denilen bir tür kahvaltı yenirdi, iftariyelik diye anılan küçük bakır kaplar içinde hünnap, portakal, incir, gül reçelleri, balkan kaşarı, kirliha-nım, dilpeyniri, balık yumurtası, pastırma, sucuk gibi yiyecekler bulunurdu. Oruç, zemzem veya hurmayla açıldıktan sonra iftariyelikler yenerek sofradan kaldırılır, akşam namazına geçilirdi. Namazdan sonra esas yemekler başlardı. Önce çorba i-çilirdi. Eski istanbul halkı, ramazanda işkembe çorbası içmeyi çok sevdiğinden birçok kişi iftardan önce ellerinde büyük kâselerle, işkembeci önlerinde kuyruk oluştururlardı. Çorbadan sonra pastırma-Iryumurta, ardından bir et yemeği, iki türlü sebze, pilav, börek nihayet kadıngöbeği veya baklava yenerek yemek faslı bitirilirdi. Eski istanbul'da iftar yemeklerini bitiren en önemli tatlı, kaymaklı güllaçtı. Mevlanakapı ile Silivrikapı arasında imal edilen güllaçlar, Yemiş iskelesi veya As-maaltı'na getirilir, renkli kâğıtlara sarılarak satılırdı.

Tiryakiler, topun patlamasını dört gözle beklerler, bir yudum suyla oruçlarını bozduktan sonra hemen tabakaya, keseye veya hazır çubuklara el atarlar, içebildikleri kadar tütün içtikten sonra yemeğe başlarlardı. Ramazanın ilk haftası içinde ahbap arasında davetsiz olarak büyüklere iftara gitmek bir hürmet olarak kabul edilirdi.

Zengin ve vükela konaklarında iftarlar daha farklı geçerdi. Sadrazamlar, nazırlar, gerek memurlarına gerekse halka iftar davetleri düzenlerlerdi, iftar davetleri buralarda üç sofra olarak tertip edilirdi. Birinci sofrada konağın sahibi tarafından davet edilen resmi zevat mabeyinde; ikinci sofrada hanımefendinin davet ettiği kimseler ve yaşlı hanımlar haremde; üçüncü sofrada da semtin fakir halkı, satıcıları,

D'Ohsson'un

bir gravüründe

sadrazam

konağında

verilen iftar

yemeği.

D'Ohsson,

Tablaeu

tAM Kütüphanesi

Nazım Timuroğlu

fotoğraf arşivi

mahalle bekçileri, selamlık odasında ağırlanırdı. Zenginlerin ve vükelanın 30-40 o-dalı mükellef yalılarında, köşklerinde iftar için konak kapıları ardına kadar açılır, davetli davetsiz birçok insan, iftara gittikleri bu yerlerde hürmetle karşılanırdı. Davet sonunda sosyal mevkiine göre misafirlere diş kirası(->) adı altında hediyeler verilirdi.

Mabeyinde yemek yenildikten sonra, çubuk, kahve, şerbet içilir ve meşhur bir hayaliden Karagöz seyredilirdi. Bazen de edebi sohbetlere girişilir, şiirler okunur, dini konular açılınca Kısas-ı Enbiya'dun örnekler okunurdu. Ramazan kışa rastlıyorsa karanfil kokulu leblebilerle beraber, büyük bardaklarla boza içilirdi.

Saray iftarlarında yemekler, mücevherli sahanlarda, altın tabaklarda verilir ve ramazanın ilk iftarına hanedana mensup bütün sultanlar gelirdi. Emektar saray kadınları, pek maharet isteyen emirdolması, Sultan Reşad pilavı, pirinçli muluhiyye gibi saray yemekleri yaparlardı. Teşrifata göre sırasıyla nazırlar, sonra ileri gelen Anadolu ve Rumeli eşrafıyla yüksek seviyedeki memurlar, bu iftarlara katılırlardı. Askeri öğrenciler de Yıldız Sarayı'ndaki iftarlara öğretmen ve yöneticileriyle beraber davet edilirdi.

Eski istanbul'da yaza rastlayan ramazanlarda iftarı bahçede yapmak âdetti. Bu iftarlar, ev içinde yapılan iftarlara göre daha uzun sürerdi. Büyük halılar, uzun namaz seccadeleri bahçeye serilir, kadınların bulunduğu yerler, bir paravanla ayrılarak teravih namazı eda edilirdi. Bu iftarlarda ağaçlar, rengârenk fenerlerle donatılır, hattâ ağaçlar arasına mahyacıklar bile kurulurdu.

Günümüzde iftar âdetleri, eski debde-besiyle olmasa da değişik kesimler tarafından devam ettirilmektedir.

Bibi. E. E. Talu, "istanbul'da Eski Ramazan", Aydabir, S. 4 (l Kânunuevvel 1935), s. 22-25; S. M. Alus, "Ramazan iftarları, Diş Kiralan", Akşam, (24 Teşrinievvel 1939), s. 5; Şehsuva-roğlu, istanbul, 79; M. Alp, "Ramazan", İFA, S. 174 (Ocak 1964), s. 3273-3275; C. S. Revna-koğlu, "Ramazanı Karşılama Hazırlıkları", Tarih Konuşuyor, S. 35 (Aralık 1966), s. 2885-2890; C. Saraçoğlu, "ikinci Meşrutiyet Yıllarında istanbul Hayatından Tablolar: V", ae, S. 35 (Aralık 1966), s. 2923-2928; H. F. Ozan-soy, Eski İstanbul Ramazanları, ist., 1968, s. 16-25; S. Ayverdi, ibrahim Efendi Konağı, ist., 1982, s. 88; Gürel, istanbul Evliyaları, 185; T. Şavkay, "Dünden Bugüne Ramazan Sofraları", Hürriyet, (21-23 Mart 1992), s. 7; Musa-hibzade, istanbul Yaşayıp, (1992), 116-117; Ahmed Rasim, Ramazan Sohbetleri, ist., ty, s. 76-80; Ali Rıza, Bir Zamanlar, 166-171; Pa-kalın, Tarih Deyimleri, II, 37.

UĞUR GÖKTAŞ