Ünden bugüN

HAYDARPAŞA GARI

30

31

HAYDARPAŞA LİMANI

111'inci Yıl Dönümü 1845-1956, ist., 1956; Özbay, Asker Hekimliği, III, 487-559; N. Yıldırım, "Askeri Eczacı Yetiştiren iki Okul: Haydarpaşa Hastanesindeki Eczacı Sınıfı ve Tımarcı Sıbyan Mektebi", Güncel Eczacılık, S. 5 (Eylül 1993), s. 20-21.

NURAN YILDIRIM

HAYDARPAŞA GARI

istanbul'un Anadolu yakasında, Haydar-paşa'da(-») bulunan demiryolları terminali. Bugünkü Haydarpaşa Garı binası, aynı zamanda TCDD Genel Müdürlüğü 1. işletme Başmüdürlüğü ana binasıdır. Haydarpaşa Gar Müdürlüğü de bu binadadır. İs-tanbul-Anadolu demiryolu hattının başlangıç yeri olan bugünkü garın yerinde, 22 Eylül 1872'de Pendik'e kadar işletmeye açılan demiryolunun ilk istasyonu bulunuyordu. Daha sonraki yularda demiryolları Anadolu'nun içlerine doğru uzandıkça ve Anadolu'nun çeşitli şehirleri demiryolu ile istanbul'a bağlandıkça Haydarpaşa Gan'nm da önemi arttı. II. Abdül-hamid döneminde (1876-1909) artık ihtiyaca cevap veremez duruma gelen istasyonun yerine yeni bir gar binası ve tesisler yapılması gündeme geldi. 1906'da inşaatına başlanan gar binası 1908'de hizmete açıldı.

Karayollarının gelişkin olmadığı dönemlerde, İstanbul'dan Anadolu'ya yolcu ve asker sevkıyatı, Cumhuriyet'ten sonra memurların, devlet ve işadamlarının Ankara'ya gidiş gelişleri ve İstanbul'un tüm Anadolu ile demiryolu bağlantısı hep Haydarpaşa Garı'ndan olurdu. Bu yüzden gar, bir dönemin filmlerinde ve edebiyatında ayrılık ve kavuşma sahnelerinin değişmez dekoruydu.

Nisan 1994 itibariyle Haydarpaşa Garı'ndan Haydarpaşa-Gebze arasında günde 106 banliyö tren seferi, 25 uzun yol se-

Haydarpaşa Gan'nın güneybatıdan görünümü. Yavuz Çelenk, 1994

feri yapılmakta, banliyö hattında yıllık toplam 40.000.000'a yakın yolcu, günde 110.000 yolcu (giden), anahatta 1.500 giden, 1.000 gelen, toplam 2.500 yolcu taşınmaktadır. Garda 744 kişi çalışmaktadır.

Mimari

Anadolu-Istanbul bağlantısını sağlayan demiryolunun başlangıç noktası olması açısından ayrı bir önemi olan ve bulunduğu Haydarpaşa semtinden dolayı "Haydarpaşa Garı" olarak anılan bina, aynı yerde daha önce bulunan ilk Haydarpaşa istasyon binasının yerine yapılmıştır.

Yapımına 30 Mayıs 1906'da başlanan ve 19 Ağustos 1908'de hizmete açılan binanın mimarları Otto Ritter ve Helmuth Cuno'dur. iki kolu farklı uzunlukta olan "U" planlı bina, iç avlusu kuzeye, köşe kulelerinin de bulunduğu ve cephe boyunca devam eden merdivenler üzerinde yükseltilmiş olan deniz cephesi ise güneye bakacak şekilde konumlanmış ve her biri 21 m uzunluğunda 1.100 ahşap kazık üzerine inşa edilmiştir. Bina 6 Eylül 1917'de bir sabotaj girişimi ve 1979'da bir tanker kazasından zarar görmüştür. 5 kadı binanın her katında bir koridor etrafına sıralanmış ve büro olarak kullanılan odalar bulunmaktadır. Odaların özgün kalem işi bezeli tavan-lanndan yalnızca "permi odası" olarak kullanılan odadaki tavan, özgün bir örnek o-larak kalmıştır. Köşe kulelerinde ise, üst katlara doğru küçülen dairesel planlı mekânlar yer almaktadır. Doğu ve güney cepheleri arasındaki kulenin zemin katı ka-burgalı tonoz, üst katlara çıkan mermer merdivenler ise her katta, taş kemerler a-rasında yer alan çapraz tonozlar ile örtülüdür. Demir merdiven korkulukları dolama dal motifleri ile bezelidir. Özel tonozlu mekânlar dışında binada volta döşeme kullanılmıştır. Güney cephesindeki merdiven-

lerle yükseltilmiş platformdan girilen ve peronların bulunduğu iç avluya açılan salonda, tavan-duvar birleşim yerlerindeki bezeli furuşlar, kemer ayaklarındaki alçı kabartma barok bezemeler ve renkli vitraylar dikkat çekicidir. Deniz cephesinde zemin katta sepet kulpu biçimindeki kemerler içinde bulunan vitraylar, 1979'da Haydarpaşa Limanı açıklarında meydana gelen tanker kazasındaki patlamayla kırılmış olan özgün vitrayların yerine sonradan yapılmıştır.

Binanın deniz cephesi neorönesans düzende olmakla birlikte, gerek zemin kattaki sepet kulpu biçimindeki kemerler, pencere ve kapı almlıklarındaki dolama dal kartuş ve girland gibi barok bezemeler ile balkon korkulukları, gerekse de doğu ve batı cephesindeki çıkmalarla bina, 19. yy seçmeci üslubunu yansıtmaktadır ve cepheleri zemin kat seviyesinde bosajlı, üst katlarda ise taraklanmış kumlası ile kaplanmıştır. Doğu ve batı cephelerinde kimi yerler sıvalıdır. Deniz cephesi, köşe kulelerinin taş balkon korkulukları, barok bezemelerin bulunduğu üçgen alınlıklı pencereler, kat kornişleri ve pilastrlarla oldukça zengindir. Bunun yanında dikdörtgen pencerelerin bulunduğu avlu cephesi oldukça sadedir. Binanın arduvaz kaplı dik meyilli çatısını ve köşe kulelerini örten konik örtülerini, bulonlarla bağlanmış çelik strüktürler taşımaktadır. Bunların yanında çatı strüktüründe ahşap makaslar da kullanılmıştır.

Binanın kuzeydeki avlusu, çelik strük-türlü peron bölümünü içermektedir. Bu kurgusuyla, kente dönük cephesinde seçmeci üslupta bir yapı ile arkasında peron bölümleri olan tipik bir 19. yy istasyon binasıdır.

YILDIZ SALMAN