Ünden bugüN

İŞTİRAKÇİ HİLMİ

bak. HİLMİ (İştirakçi)

İŞVEREN ÖRGÜTLERİ

Sermaye kesiminin, çıkarlarını korumak, ekonominin çeşitli sektörlerinin yönlendirilmesinde etkili olmak, ortak görüş ve politika oluşturup bunu hükümet ve kamuoyuna yansıtmak, işçi sendikalarının karşısına muhatap ve alternatif güç çıkarabilmek için kurduğu odalar, dernekler, sendikalar, birlikler.

Türkiye büyük sermayesinin merkezi olan İstanbul, aynı zamanda sermaye (işveren) örgütlenmesinin de merkezidir. İlk

İTALYA ELÇİLİĞİ BİNASI

300

301

İTALYA ELÇİLİĞİ YAZLIĞI

önemli sermaye örgütleri İstanbul'da kurulduğu gibi, en güçlü ve etkili olanlar da burada faaliyet göstermektedir.

işveren örgütlerinin, başlıcaları odalar, işveren sendikaları, dernek ve birlikleridir. Günümüzde istanbul'daki çeşidi işveren örgütlerinin büyük çoğunluğu 1950 sonrasında kurulmuş, 1960'tan sonra gelişmiş olmakla birlikte, kökleri Cumhuriyet öncesinde, 19. yy'ın son çeyreğinde-dir. istanbul'daki sermaye çevrelerinin ilk bir araya gelişleri, Galata bankeılerinin(-») 1864'te birleşerek Galata Borsası'nı(-») kur-malarıyla olmuştur. Bu ilk birleşme, borsayı doğurmuş, ama kısa sürede bir işveren örgütlenmesine dönüşememiştir. Odalar biçiminde ilk işveren örgütlenmelerinin ortaya çıkabilmesi için, İstanbul'da ticaretin ve iş hayatının kapitalizmde bir ölçüde yol alması gerekecektir. 1875 tarihli bir kararnameyle, Ticaret Nezareti'ne bağlı o-larak ticaret ve ziraat meclislerinin kurulması, bunların günümüzün ticaret odalarının görevini yerine getirmesi, özellikle de ticaret ve zahire borsalarının kurulmasına ve işlemesine nezaret etmeleri öngörülmüştür. 1882'de İstanbul'da Dersaadet Ticaret ve Sanayi Odası kurulmuş; önceleri Levantenlerin ve gayrimüslim ticaret burjuvazisinin ağırlıkta olduğu bu kuruluşta, II. Meşrutiyet'ten sonra Müslüman işadamları da ağırlık kazanmaya başlamışlardır! 1922'de İstanbul'da, emperyalist güçlerle işbirliği yapmış olan, yabancı sermayenin uzantısı sermaye kesimlerine karşı bir tepki olarak ve yerli sermayenin örgütlenmesinde ilk adımı atabilmek için Milli Türk Ticaret Birliği kurulmuştur.

17 Şubat-4 Mart 1923 tarihleri arasında İzmir'de yapılan ve Cumhuriyet Türkiye' sinin ekonomik yörüngesini belirlemeyi amaçlayan İzmir İktisat Kongresi'nde alınan kararlar uyarınca, 22 Nisan 1925'te Ticaret ve Sanayi Odaları Kanunu çıkarılmış, ancak bu kanunun yetersiz kalması yüzünden 1943'te çıkarılan yeni Ticaret ve Sanayi Odaları, Esnaf Odaları ve Ticaret Borsaları Kanunu'na rağmen, sermaye kesiminin bağımsız örgütlenmesinin fiilen ortaya çıkıp güçlenmesi için 1950 ve asıl 1960 sonrasını beklemek gerekmiştir. İşveren örgütlerinin kurulup güçlenmesinin önkoşulu olan kapitalizmin görece gelişmesi, sınıf çelişkilerinin belirip keskinleşmesi, Türkiye'de ancak 1950-1960' lar sonrasında gerçekleşebilmiş; öte yandan bu türden örgütlerin kurulması için gerekli olan yasal düzenlemeler de ancak 1947'de yapılabilmiştir.

1946'da, sınıf esasına dayalı cemiyet kurmayı yasaklayan 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu'nda değişiklik yapılmış ve bu hüküm kaldırılmış; Demokratik Parti'nin (DP) iktidarı alacağı 1950 seçimlerinden iki ay önce de, savaş yılları içinde güçlenmiş cilan sermaye kesiminin ihtiyaçlarına cevap verebilecek ve daha liberal hükümleri içeren yeni bir Ticaret ve Sanayi Odaları, Ticaret Odaları, Sanayi Odaları, Ticaret Borsaları ve Bunların Birliği Hakkında Kanun çıkarılmıştır. Bu yeni kanunun getirdiği en önemli değişiklik, bundan böyle bu tür-

den işveren kuruluşlarının Ticaret Bakan-lığı'na bağlı olmaması, tüzel kişiliğe sahip bağımsız meslek kuruluşları statüsünde olmasıdır. Ayrıca meslek odalarının birlik kurmalarına da, kanun olanak tanımıştır. Sanayiciler, uzun bir geçmişi olmakla birlikte yeni kanuna göre örgütlenen İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası'ndan kısa sürede ayrılıp, sanayi kapitalizminin gelişmesinin de bir işareti olarak, 1952'de İstanbul Sanayi Odası'nı (İSO) kurmuşlardır. Kuruluşunda, İSO'nun o zamana kadar Ticaret ve Sanayi Odası'na kayıtlı olan ve ondan ayrılıp Sanayi Odası'na kaydolan 700 üyesi vardı. İSO İstanbul'daki en güçlü işveren örgütlerinden biri olarak 1962' de 2.000, 1970'lerde 5.000, 1980'de 6.000 ve 1990'larda7.000'den fazla üyeye yükselmiş; Koç, Eczacıbaşı, Profilo, Dinçkök, Bezmenler, Bodur grupları zaman zaman odaya hâkim olmuşlar; İSO'da, büyük sermayenin çeşitli kesimleri arasında zaman zaman çıkar çatışmaları ve oda yönetimi için çekişmeler gözlenmiştir.

Sermaye kesiminin İstanbul'daki diğer odaları Ticaret Odası(->) ve asıl adı İstanbul ve Marmara, Ege, Akdeniz ve Karadeniz Bölgeleri Deniz Ticaret Odası olan, 1982'de İstanbul'da kurulup faaliyet alanını daha sonra yaygınlaştıran Deniz Ticaret Odasidır(->).

Merkezi örgütü Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu (TİSK) olan işveren sendikaları, İstanbul'da (ve bütün Türkiye'de) işçi sendikalarından da sonra, oldukça geç kurulmuştur. 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu'ndaki, sınıf esasına dayalı cemiyet kurma yasağının kalkmasından ve Şubat 1947'de İşçi ve İşveren Sendikaları ve Sendika Birlikleri Hakkında Kanun'un çıkmasından sonra, hızla işçi sendikaları kurulmaya başlarken sermaye kesimi işveren sendikaları kurmakta acele etmemiştir. O zamanlar işçi sınıfı karşısında sıkıntıda olmayan, istedikleri koşulları işçilere dayatabilen işverenler, 1949'da kurulan ve ciddi bir varlık gösteremeyen Tekstil Sanayii İşverenleri Sendikası dışında, diğer işkollarında sendikalaşmaya girişmemişlerdir. Konu, işveren kesimi için 1950' lerin son yıllarında gündeme gelecek; 1958'de bir araya gelen Koç Grubu'ndan Demirdöküm ve Arçelik yöneticileri ile Profilo'dan Jak Kamhi ve diğer işkolların-dan işverenler, o yılın sonunda Madeni Eşya Sanayicileri Sendikası'nı (MESS) kuracaklardır. İşveren sendikalarının birbiri ardına kurulmaya başladıkları yıl 1961' dir. 196l'de İSO'nun da yardım ve desteğiyle İstanbul Tahta Sanayii İşverenleri Sendikası, İstanbul Tekstil Sanayii İşverenleri Sendikası, İstanbul Matbaacılık Sanayii İşverenleri Sendikası, İstanbul Gıda Sanayii İşverenleri Sendikası, İstanbul Cam Sanayii İşverenleri Sendikası ve 15 Ekim 196l'de de İstanbul İşveren Sendikaları Birliği(-0 kurulmuş; 1962'de sermayenin en güçlü kuruluşlarından TİSK oluşturulurken, İstanbul İşveren Sendikaları Birliği, konfederasyonun çekirdeğini meydana getirmiştir. İşveren Sendikaları Birliği'ni oluşturan İstanbul sermayesi kaynaklı ve

merkezli 14 işveren sendikası, 1962'de tüzüklerini değiştirerek Türkiye düzeyinde kuruluşlar haline gelmişler ve adlarının başına İstanbul yerine Türkiye'yi geçirerek TİSK'İ kurmuşlardır.

Sermaye kesiminin ekonomik amaçlı mesleki ve sınıfsal örgütleri sayılabilecek odalar ve sendikalar dışında, merkezi İstanbul'da bulunan büyük sermaye ve holdinglerin etkinliğini taşıyan Türk Sanayici ve İşadamları Derneği (TÜSİAD) başta olmak üzere, bir dizi dernek ve birlikleri vardır. Dernek fikri Koç Grubu'ndan çıkmış, Eczacıbaşı ve Tekfen gruplarından hemen destek bulmuş ve TÜSİAD, büyük sermayenin önde gelen adlarını içererek 1971' de İstanbul'da kurulmuştur. Büyük sermayenin en önemli ve etkili kuruluşu sayılabilecek TÜSİAD'm 1994'teki üye sayısı 337'dir ve bunların 283'ü İstanbul'dandır.

Türkiye ekonomisinin ve sermaye kesiminin 1980'ler sonrasında girdiği yeni güçlenme dönemi, 1986'da İstanbul'da Türkiye Genç İşadamları Derneği'nin (TÜGİAD) kurulmasına yol açmış; sermaye içindeki, çoğunluğu Refah Partisi (RP) ve diğer dinci siyasal eğilimlere yakın gruplar Müstakil Sanayici ve İşadamları Derneği'ni (MÜSİAD) kurmuşlar; Mayıs 1994'te esas olarak orta sermaye gruplarını bünyesinde barındıran MÜSİAD'm tiye sayısı 1.700'ü bulmuştur. Ayrıca, Genç Yöneticiler ve İşadamları Derneği (GYİAD), Rumeli Yönetici ve İşadamları Derneği (RUYİAD) merkezi İstanbul'da olan, sermaye içi gruplaşmaların yarattığı diğer işveren dernekleridir.

İşverenlerin, faaliyet gösterdikleri sektörün sorunları çerçevesinde kurdukları daha dar amaçlı dernekler arasında, her birine o sektördeki önde gelen sermaye gruplarının öncülük ettiği dernek ve birlikler vardır. Bunlar arasında bulunan Beyaz Ev Eşyaları Sanayicileri Demeği, Elektronik Cihazları İmalatçıları Derneği, Özel Sektör Demir-Çelik Üreticileri Derneği, Otomotiv Sanayicileri Derneği, İlaç Endüstrisi İşverenler Sendikası (dernek yapısında), Bitkisel Yağ Sanayicileri Derneği, Ayakkabı Sanayicileri Derneği, Dış Ticaret Derneği, Giyim Sanayicileri Derneği, Müteahhitler Birliği, Uluslararası Nakliyeciler Derneği, Bankalar Birliği, merkezleri İstanbul'da bulunan ve üyelerinin çoğunluğu İstanbul'dan olan kuruluşlardır.

İşveren kesiminin bazı özel gelişme ve konulan izlemek, incelemek ve yönlendirmek için kurdurduğu "uzman" sayılabilecek örgütlenmeler arasında Avrupa Topluluğu AT konusunda İktisadi Kalkınma Vakfı (IKV), yabancı sermaye konusunda Yabancı Sermaye Koordinasyon Derneği (YASED) sayılabilir. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu da (DEİK) 1986'da oluşturulmuş bu türden bir kuruluştur.

İSTANBUL