Ünden bugüN

HEKİMBAŞILIK

Osmanlı Devleti'nin ve sarayının sağlık işlerinden sorumlu kurum. Hekimbaşılık II. Bayezid döneminde (1481-1512) kurulmuş olmakla beraber I. Mehmed (Çelebi) döneminden (1413-1421) itibaren benzer görevleri yürüten saray hekimlerinin de olduğu bilinmektedir.

Saray-ı hümayunun hususi tabibi ve saray hekimlerinin de başı olan hekimbaşıla-ra "ser-etibba-i hassa" denirdi. Resmi kayıtlarda "reisül-etibba" olarak da geçer. Padişah ve ailesinin sağlığından sorumlu olmaları sebebiyle hekimbaşılara "ser-ta-bib-i sultani" de denir, halk ise "hekimbaşı efendi" diye anardı. Hekimbaşı sarayın birun ricalindendi. Sadarete bağlı olan hekimbaşı yazışmalarım sadrazam vasıtasıyla yapardı. Hekimbaşılar 1836'ya kadar ilmiye sınıfından olan ve hekimlikle meşgul olup, tıp ilmine vakıf, çok iyi yetişmiş tabipler arasından tayin olunurdu. Ancak, bu tarihten sonra ilmiye sınıfı dışından tayinler yapılmıştır.

Osmanlılarda ilk hekimbaşının kim olduğu konusu çok tartışılmıştır. II. Mehmed (Fatih) döneminde (1451-1481) Kutbed-din Efendi veya Ahi Çelebi'nin ilk hekimbaşı olmayıp, hükümdar ve ailesinin tedavilerini üstlenen saray hekimleri olması daha muhtemeldir. Ülkenin sağlık hizmetlerinin idaresini de yüklenen ilk hekimbaşı II. Bayezid döneminin hekimbaşı-sı Muhiddin Mehmed'dir.

Hekimbaşılığa tayin edilen tabibe törenle samur kürk giydirilirdi. îlk dönemlerde yeni hekimbaşına sadrazam, daha sonra da darüssaade ağasının, 18. yy'ın sonlarında ise padişahın huzurunda hilat giydirilerek görevi ilan edilirdi. Padişahın

vefatı halinde hekimbaşmın azledilmesi kanundu, çünkü hekimbaşının maharetsizliği söz konusuydu. Padişah tahttan indirildiğinde ise hekimbaşı genellikle değişmezdi.

Hekimbaşı "sancaklı" tabir edilen aba giyer, başına "örfi destar" denilen, tepesi eğik, san çuha üzerine beyaz sarık sarardı, ilmiye sınıfının en üst mertebesi olan Rumeli kazaskerliğine kadar yükselebilirlerdi. Hasodalılardan başlalaya tabi olan he-kimbaşılar 19. yy'a kadar Topkapı Sarayı'n-da "Başlala Kulesi" denilen ve hekimbaşı dairesi ve eczanesi olarak kullanılan binada otururdu. Buradaki eczanede padişah ve hanedan mensuplarına ilaç hazırlanırdı. Hekimbaşının tarifine göre eczacı tarafından yapılan ilaçlar, kâse, hokka veya kutulara konup sarıldıktan sonra, başlala ile hekimbaşı tarafından mühür-lenirdi.

Hekimbaşılık 500 akçelik bir memuriyetti. Baltacıları, hünkâr kapıcısı, yeniçeri çuhadarı, 100 adet iç hademesi vardı. Hasta olan hariçteki ricale padişah tarafından gönderilen hekimbaşı onlardan da hediye ve para alırdı.

Hekimbaşının sarayın içinde ve dışında çeşitli görevleri vardı. Hükümdar ve ailesinin sağlığı ile ilgilenen hekimbaşı sarayın özel hekimi olmasının yanısıra savaşa da padişahla beraber giderdi. Saraydaki eczaneleri ve hastaneleri idare eden hekimbaşı, etibba-i hassa (saray hekimleri) ile cerrahin-i hassa (saray cerrahları) ve kehhalîn-i hassa (saray göz hekimleri) ve müneccimlerin de başıydı. Saray hekimlerinin seçimini yapar ve onları tayin ve idare ederdi. Sarayın dışında memleketin her yerindeki sağlık işlerini de hekimbaşı yönetirdi. Osmanlı Devleti sınırları içindeki bütün tabip, cerrah ve göz hekimlerinin tayin ve azilleri hekimbaşının takriri ile olurdu. Darüşşifalar ve sağlık mensupları hekimbaşına bağlıydı. Özel muayenehane açmak da hekimbaşının izniyle olurdu. Hekimbaşı saray içi ve dışındaki tıp eğitim ve öğretimi ile de doğrudan ilgiliydi. Zaman zaman Müslim ve gayrimüslim tabip, cerrah, kehhal ve aktarları teftiş ve imtihan eder, icazeti olmayan ehliyetsiz ve yetersiz olanların dükkânlarım kapattırır ve meslekten men ederdi. Ehil olanlara ise hekimbaşının mührünü taşıyan bir çalışma izni belgesi verilirdi.

Batılılaşma girişimleri sonucunda he-kimbaşılık kurumu eski önemini giderek kaybetti. 1837'de Harbiye Nezareti'n-de sıhhiye dairesinin kurulmasıyla hekimbaşının yetkileri kısıtlandı. Hekimbaşılar 1850'ye kadar Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâ-ne'de kurulan Meclis-i Umur-ı Tıbbiye'ye de başkanlık yaptılar. Hekimbaşılık makamı 17 Nisan 1850'de lağvedildi. Hekimbaşılık unvanı ise Mekteb-i Tıbbiye Nazırlığı oldu. Son hekimbaşı Salih Efendi'dir. Kuruluşundan 1850'ye kadar görev yapmış 44 hekimbaşının adı bilinmektedir.

Bibi. A. A. Adıvar, Osmanh Türklerinde ilim, ist., 1970; Tarih-i Lutfi, IX; N. Akdeniz, Osmanlılarda Hekim ve Deontolojisi, İst., 1977; A. Altıntaş, "Osmanlı imparatorluğunda Hekimba-

şılığın Lağvı Meselesi", Bursa Tıp Tarihi Günleri Sempozyumu, ist., 1992, s. 5; A. H. Bayat, "Kaynakların Işığında Hekimbaşılar ve Listeleri Hakkında Yeni Bir Değerlendirme", IH. Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Özetleri, ist., 1993, s. 8; ay, "Osmanlı Devleti'nde Hekimbaşılık Kurumu ve Hekimbaşılar", K. Ü. GevherNesibeBilim Haftası ve Tıp Günleri (1982), Ankara, ty, s. 610-623; ay, "Osmanlı Imparatorluğu'nda Hekimbaşı ve Hekimbaşılık", Türk Dünyası Araştırmaları, S. 59 (Nisan 1989), s. 56-60; izzet (Kumbaracılar), Hekimbaşı Odası, ilk Eczane, Baş-lalaKulesi, ist., 1933; Mecdî, Hadaikü'ş-Şakaik; H. Reindl-Kiel, "Von Hekimbaschis, arzten und Quacksalbern bei den alten Osma-nen", Deutsch-Turkische Gessellschaft, Aralık 1989, Heft, 112, s. 38-47; N. Sınar, "Başlala Kulesi, Hekimbaşı Odası ve tik Eczane", Sanat Dünyamız, S. 38 (1985), s. 36-40; B. N. Şeh-suvaroğlu-A. E. Demirhan-G. Güreşsever, Türk Tıp Tarihi, Bursa, 1984; A. Terzioğlu, "Osmanlı Yükseliş Devrinin Ünlü Hekimbaşısı, Ahi Çelebi", Bifaskop, S. 11 (Eylül 1985), s. 13-18; S. Türkoğlu, "Topkapı Sarayı'nda Hekimbaşı Odası ve Hekimbaşılık", Sandoz Bülteni, S. 17 (1985), s. 13-18; Osman Şevki, Beşbuçuk Asırlık Türk Tababeti Tarihi, ist., 1341/1925; Uzun-çarşılı, ilmiye, 1965; Uzunçarşılı, Saray, A. S. Ünver, "Eski Hekimbaşılar Listesi (Hekim Hay-rullah Efendi'ye göre)", Türk Tıp Tarihi Arşivi, c. V, no. 17, 1940, s. 8.

NlLSARI