Ünden bugüN

KARAKÖY KÖPRÜSÜ

bak. GALATA KÖPRÜLERİ

KARAKÖY MESCİDİ

Beyoğlu Ilçesi'nde, Karaköy'de, meydanın doğusunda Halil Ağa ve Kemankeş sokaklarının arasında kalan yapı adasının meydana bakan kesiminde bulunan fevkani bir küçük mescitti, istanbul'un kentsel strüktürünü değiştiren ve döneminde "Yıldırım Yıkma Harekâtı" olarak adlandırılmış olan büyük istimlak ve yıkım operasyonu sırasında 1958'de yıktırıldı.

Mescidin yerinde II. Mehmed (Fatih) döneminde (1451-1481) yapılmış bir tekke bulunmakta idi. Tekke, önce camiye çevrilmiş ve harap olduğu için daha sonra Merzifonlu Kara Mustafa Paşa tarafından fevkani bir cami olarak yeniden yaptırılmıştı. Merzifonlu Vakfı'na bağlı olan bu cami, harap olduğundan ve altındaki

yine vakfa ait dükkânların da onarımı gerektiğinden, yıkılıp yeniden yapılmasına karar verilmiş ve yeni mescit tanınmış italyan mimar Raimondo D'Aronco(->) tarafından tasarlanıp uygulanmıştır. Caminin yapımının, olasılıkla, parasal nedenlerle oldukça uzun sürdüğü arşiv kayıtlarından anlaşılmaktadır. Örneğin, inşaatta yapılan değişiklik ve eklemelerle ilgili olarak 19 Recep 1326/18 Ağustos 1908 tarihli bir sadaret yazısı vardır.

Udine Kent Müzesi'nde (Musei Civi-ci) mescide ait bazıları imzalı çok sayıda çizim ve desen bulunmaktadır. Mescit, planı ve kitlesiyle Udine'deki çizimlere uygun olarak inşa edilmiş görünmektedir. Yalnızca cephe bezemeleri özgün çizimlerinden farklıdır.

Merzifonlu Mescidi, altında iki dükkân katı bulunan fevkani bir yapı olarak ilginç bir parselasyon planına sahipti. Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivindeki dosyasında Halil Ağa Sokağı'ndaki girişinin yer aldığı 11 no 'lu küçük parsel dışında yalnızca yapının taşıyıcı sisteminin oturduğu birer kolon ölçüsünde beş minik parsel, mescide ait görünmektedir.

Mescide Halil Ağa Sokağı'ndan girilmekte ve "L" biçiminde bir merdivenle ulaşılmakta idi. Mescit, üçüncü katta yaklaşık 10x13 m boyutunda bir alana oturmaktaydı. Küçük bir son cemaat yerinden sonra ulaşılan cami mekânı sekizgen planlı ve küçük bir kubbeyle örtülü idi. Hiçbir iç görünüş çizimi veya fotoğrafı bulunamamış olan caminin mihrap ve minber çizimleri vardır. Art nouveau(~») üslubunda floral motiflerle bezeli bu öğelerin dışında duvar yüzeylerinin ve kubbenin bezemesi konusunda belge yoktur.

Mescidin sekizgen kitlesi, ikinci kat dükkânlarının bitimini ifade eden geniş bir dairesel saçaktan sonra yükselmektedir.

1958'de

yıktırılan

Karaköy

Mescidi ve

çevresi

(solda) ile

mescidin

D'Aronco

tarafından

yapılan çizimi.

Ara Güler (sol),

Afife Batur

arşivi

Böylece caminin oturduğu zemin, hem daha genişletilmiş, hem de alttaki dükkânlardan bir ayrılma sağlanmıştır. 4 cm kalınlığında cilalı mermer kaplı ve köşeleri yaldızlı bronzla kaplı sekizgen kitlenin her yüzünde üçlü bir pencere grubu vardır. Ortada dar ve yüksek, iki yanında birer küçük pencere, sekizgen kitlenin yüzeylerinde "T" biçimli açıklıklar oluşturmaktadır. Pencere üçlülerinin üstünde floral motifli mermer oyma bir bezeme kuşağı yer almaktadır. Cami kitlesi geniş sekizgen bir saçakla çevrilmekte ve üstteki kubbeye sekizgenin köşegenleri üzerindeki öğelerle bağlanmaktadır.

Udine Müzesi'ndeki çizimlerde, pencereler sekizgenin köşelerindedir ve aralarında duvar yüzeyine ters "T" biçiminde yerleştirilmiş bezeme alanları vardır. Uygulamada bunun değiştirildiği, daha az bezemeli ve sade bir cephe düzeninin gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır.

Minare, mescidin batı köşesinde, arsanın öne doğru çıktığı noktada yer almakta ve böylece vurgulayıcı bir konum edinmektedir. Sekizgen planlı gövdesi üzerinde basamaklı düzende yerleştirilmiş dar ve yüksek pencereler vardır. Sekizgen planlı şerefesi oldukça iridir ve sekizgenin ayrıtlarını vurgulayan üçgen dikmelerle belirtilmiştir.

Mescit bu görünümü ile art nouveau mimarlığının daha çok jugendstil ekolünün tasarımlarına yakın durmaktadır. Dar ve yüksek pencereleri, üçlü yerleştirimi, sadeleştirilmiş cepheleri ve geometrik aksamı ise çok tanınmış İskoçyalı mimar Mac-kintosh'un çizgilerini anımsatmaktadır. Karaköy Mescidi, hem yerel ve geleneksel şemaları kullanan hem de geniş referansları olan bir tasarım olarak istanbul mimarlığını zengileştiren bir uygulama idi.

R. D'Aronco, Osmanlı mimarlığında ticaret bölgesinde veya hanlar içinde kulla-

nılagelen sekizgen planlı fevkani cami modelini seçerek büyükçe bir kavşak alanına açılan bir köşeyi etkili bir plastikle değerlendirmiştir. Yapı adasının meydana a-çılan ucunun caminin sekizgen kitlesiyle bitirilmesi ve yine sekizgen planlı minaresinin en öne getirilişi ve ikinci kattaki dükkânların Kemankeş Sokağı köşesinde dairesel konsollarla öne çıkışı, son derece ustalıklı çözümlerdir. Yapıların plastik potansiyelinin altım çizen bu tasarım, küçük boyutuna karşın D'Aronco'nun istanbul' daki en başarılı ve çok tanınmış çalışmalarından biridir. Mescidin Karaköy Mey-danı'ria bakışı o denli başarılıdır ki, döneminin tüm fotoğrafları bu yapıyı içeren bir kadraj gösterirler. Çok sayıda kartpostalı yayımlanmıştır.

Bu düzeyde bir yapının, meydan düzenlenirken hiç özen gösterilmeden yıkılışı, üstelik yerinin yeni meydan düzeninde kullanılmayışı, kullanılmasının gerekme-yişi ve boşa gitmiş bir aceleciliğe kurban oluşu gerçek bir şanssızlıktır, istimlak ve yıkım için 1958'deki yazışmalar, yıkımın, mescidin o tarihte pek çok yapı gibi tescilli olmayışından, mimari karakterinin yeterince vurgulanmayışından ve koruma kurullarının işlevsizleştirilmiş olmasından kaynaklandığım ortaya koymaktadır, ilgisizlik ve yeterince sorumlu davranmayış, yıkım sonrasında da devam etmiş, Kınalı-ada'da yeniden kurulmak üzere bütün taşları numaralanarak sökülmüş olan mescit, iki parçası dışında tümüyle kaybolmuştur. Halı ve seccadeleri çalınmış, çok değerli o-lan avizesi teberrükat memurluğundaki yazışmalardan sonra bir daha görülmemiş, mihrap ve minberinin Mercan'daki Atik ibrahim Paşa Camii'ne monte edildiği söy-lenmişse de bunun doğru olmadığı anlaşılmıştır. Mescit, günümüzde "Kaybolan Cami" olarak anılmaktadır.