Ünden bugüN

İAŞE

116

117

İAŞE

İAŞE

Bizans Dönemi

Bizans döneminde başkent Konstantino-polis'in iaşesi, Roma geleneği takip edilerek, devlet idaresi ve denetimi altında yürütülmekteydi. Başkent halkının yiyeceğinin temini I. Constantinus'tan(->) (hd 324-337) başlayarak tüm Bizans imparatorları tarafından siyasi ve idari bir gereklilik o-larak görülmüş, bu hususta Konstantino-polis'e her türlü öncelik ve ayrıcalık tanınmıştır. Böylelikle, hinterlandının gıda üretimi hiçbir dönemde kendi nüfusunu doyurmaya yeterli olmayan kente, imparatorluğun kırsal yörelerinden başta buğday olmak üzere gerekli tüm yiyecek maddelerinin kesintisiz nakli garanti altına alınmıştır. Ancak bu uygulama zaman zaman kırsal alanların başkentin ihtiyaçları uğruna sömürülmesine ve dolayısıyla merkez-eyalet arası sürtüşmelere yol açmıştır. Bizans imparatorları iaşe maddelerinin temininden başka, kent içinde yiyecek piyasasını da, fiyatların tayini ve diğer yollarla, devlet denetimi altında tutmaya çalışmışlardır. Denetim işinden sorumlu devlet memuru ise imparatordan sonra Konstantino-polis'te en yüksek yetkiye sahip olan epar-hos tes poleos(->) idi. Merkezi otorite kuvvetli olduğu sürece bu iaşe sistemi başarıyla sürdürülmüş, fakat merkezi otoritenin iç veya dış sorunlar yüzünden çözüldüğü dönemlerde sarsıntıya uğramıştır.

Konstantinopolis'in iaşesine dair bilinen ilk uygulamalar kentin kurucusu I. Cons-tantinus'a aittir. Nüfus artışım teşvik için kent halkına bedava ve düşük fiyatla ekmek dağıtımını öngören imparator, Ro-ma'da eskiden beri mevcut olan "annona" kurumunu Konstantinopolis'te de uygulattı. Bu amaçla Mısır'dan günde 80.000 kişiye yetecek kadar erzakı sağladı. Devrin imparatorluk toprakları üzerindeki en ö-nemli tahıl üretim merkezi olan ve önceleri Roma kentini besleyen Mısır, 4. yy' dan 7. yy'a kadar Konstantinopolis'in tahıl ambarlığı görevini yüklenerek, annona kurumunun devamını sağladı. II. İusti-nos (hd 565-578), gerek devlet bütçesi, gerek Mısır'ın ekonomisi için ağır yük teşkil eden annona'yı bir süre için yürürlükten kaldırdıysa da, I. Tiberios (hd 578-582) kurumu yeniden canlandırdı. Fakat 7. yy'm

ilk yarısında Mısır'ın önce iranlılar, ardından Araplar tarafından fethi karşısında başlıca tahıl kaynağından yoksun kalan kent, bundan sonra buğdayını Karadeniz yöresi, Trakya., Makedonya ve Anadolu' dan temin etmekle birlikte, halka bedava ekmek dağıtma geleneği sona erdi. Daha sonraları fakir kent halkının yiyecek ihtiyacını karşılama görevini üstlenen Bizans kilisesinin bu yöndeki girişimleri, Roma döneminden beri sivil bir vatandaşlık hakkı olarak süregelen annona müessesesinin dini bir hayır kurumuna dönüşümünü işaretleyen önemli bir gelişmedir. Bazı araştırmacılar ise, tahıl stoklarının azalması sonucunda, 10. yy'dan itibaren kentte et tüketiminin arttığını ileri sürerler.

Mısır'ın fethinden sonra, Konstantino-polis'e yiyecek naklinden sorumlu bir devlet kurumu olan "navicularii" adlı gemiciler teşkilatının da yok olduğu ve 7. yy' dan itibaren bu görevin büyük ölçüde özel teşebbüse terk edildiği görülür. Bu dönemde kente yiyecek taşıyan gemiler için şu limanlar mevcuttur: I. Constantinus zamanında her ikisi de Haliç üzerinde bulunan Prosforion ve Neorion limanları; imparator lulianus'un 362'de Marmara kıyısında, bugünkü Kadırga Limanı civarında inşa ettirdiği ve sonraları Sofia adıyla da anılan liman ve son olarak 5. yy'da Marmara kıyısında inşa edilen Teodosios Limanı. Ancak 8. yy'da bunlardan sadece lulianus Limanı yiyecek taşıyan gemiler-ce kullanılıyordu. Bu limanların her birinin yakınında "horreum" adı verilen büyük devlet ambarları vardı (5. yy'da Horrea Troadensia, Horrea Valentiaca, Horrea Constantiaca, Horrea Alexandrina ve Horreum Theodosianum). Eparhos'un gözetimi altında ambarlara aktarılan tahıl, buradan ekmek fırıncıları teşkilatına dağıtılır, fırınlardan da bir kısım ekmek halka bedava dağıtılır, geriye kalanı ise devletin tespit ettiği düşük fiyatlarla satışa çıkartılırdı. Tahıl fiyatlarında herhangi bir artış olduğunda, fırıncılar ekmek fiyatını sabit tutup, somunların ağırlığını ancak eparhos' un tayin ettiği ölçüde değiştirebilirlerdi.

Eparhos'un Kitabı adlı 10. yy'a ait belge, kentin devlet nizamı altında yürütülen iaşe sistemine ilişkin önemli bilgiler içerir. Bu belgede görev ve yetkileri eparhos tarafından tayin edilen Konstantinopolis'in 22 loncasından 8'i yiyecek ve içecek sektörüne dahil olup, bunlar bakkallar (şalda-marioi), koyun eti kasapları (makellerioi), domuz eti kasapları (choiremporoi), balık satıcıları (ichthuogratai), ekmek fırıncıları (artopoioi), meyhaneciler (kapeloi) ile "bothroi" ve "legatarios" isimli kalite ve fiyat kontrolünden sorumlu müfettişlerin teşkil ettiği loncalardı.

Fakat Bizans Devleti'nin çok kuvvetli olduğu bir döneme isabet eden 10. yy'da-ki iaşe sistemi Eparhos'unKüabı'nda belgelendiği şekliyle uzun süre muhafaza e-dilemeyip, merkezi idarenin zayıflamaya yüz tuttuğu Komnenoslar ve Paleologoslar dönemlerinde ortadan kalkmıştır. Dolayısıyla, 14. yy'ın başlarında Konstantinopo-lis'teki büyük bir kıtlık krizi esnasında

yiyecek stoklarının denetimi, fiyatlandır-ma ve dağıtım gibi işlemleri üstlenen kişi imparator veya vekilleri değil, Patrik L Ata-nasios(->) olmuştur. Anadolu topraklarının 11. yy'ın sonundan itibaren Türk hâkimiyetine geçmesi ise, Konstantinopolis'in önemli zirai mahsul kaynaklarından birinin daha eksilmesine neden olmuştur. Nihayet 14. ve 15. yy'larda, giderek çoğalan toprak kayıplarının yanısıra, Doğu Akdeniz ve Karadeniz ticaretinde italyanların kazandığı egemen konum, Bizans imparatorlarının Konstantinopolis'in iaşesine ilişkin devlet politikalarını tümden sarsmıştır. Devletin Konstantinopolis'in iaşesine ilişkin aldığı tüm tedbir ve gösterdiği tüm gayretlere rağmen, her dönemde kentte zurnan zaman açlık ve kıtlık krizleri yaşandığı görülür. Çoğunluğu kötü hasat mevsimleri veya düşman istilalarıyla bağlantılı olan bu krizler arasında en ciddileri 409-410, 443, 742, 927-928, 960, 968-970, 1037, 1306-1307, 1394-1402, 1453 ydlann-dakilerdir. Bazı kıtlıklar ise kentte, 409-410, 431, 463 ve 602'de olduğu gibi, halk ayaklanmalarına yol açmıştır.

Bibi. G. I. Bratianu, "La question de l'approvi-sionnement de Constantinople â l'epoque byzantine et ottomane", Byzantion, c. 5 (1929-1930), s. 83-107; ay, "Nouvelles contributinos â l'etude de l'approvisionnement de Constantinople sous leş Paleologues et leş empere-urs ottomans", ae, c. 6 (1931), s. 641-656; J. Durliat, De la ville antique â la vitte byzantine. Le probleme deş subsistances, Paris-Roma, 1990, s. 185-280; G. Dagron, Naissance d'une capitale; Constantinople et ses institutions de 330 â 451, Paris, 1974, s. 530-541; C. Mango, Le developpement urbain de Constantinople (IVe-VIIe siecles), Paris, 1990, s. 38-40, 53-56; J. L. Teali, "The Grain Supply of the Byzantine Empire, 330-1025", Dumbarton Oaks Papers, 14, 1959, s. 87-139; A. Lalou, "The Provisi-oning of Constantinople during the Winter of 1036-1307", Byzantion, 37, 1907, s. 91-113; The Book of the Eparch, Londra, Variorum Reprints, 1970.

NEVRA NEClPOĞLU