Ünden bugüN

İSTANBUL UMUM AMELE BİRLİĞİ

1923'te, Türkiye çapında bir sendika federasyonu kurma girişiminde bulunan, ama bunu başaramayan, milliyetçi ve antiko-münist işçi örgütü.

20 Aralık 1922'de kurulan İstanbul Umum Amele Birliği'nin (ÎUAB) gerçek önderi Şakir Rasim'dir. Giritli bir ailenin İstanbul Harbiyesi'nde okuyan bu çocuğu, hürriyetin ilanında bir öğrenci olayına karıştığı için Trablusgarp'a sürülmüş, V. Meh-med'in (Reşad) (1909) cülusunda çıkarılan genel afla geri dönmüştü. 1914'te, bir Fransız-Belçika şirketine ait olan İstanbul Tramvaylan'nda işe başlamış; 1921 Ma-yıs'ının başlarında Aksaray Tramvay deposu müdürüyken, tutucu Amele Siyanet Ce-miyeti'ni kurmuştur. Daha sonra, ona karşı mücadele etmek üzere, İştirakçi Hilmi' nin(->) Türkiye Sosyalist Fırkası'na (TSF) giren Şakir Rasim, 8 Mart 1922 kongresinde Hilmi'yi reislikten düşüren harekete katılmış ve onun yerine başkan seçilmiştir. Osmanlı hükümetinin TSF yönetimindeki değişikliği tanımaması üzerine, arkadaşları Hâkimzade Mehmet Nurettin ve Dr. İhsan (Özger) ile birlikte, Müstakil Sosyalist Fırkası'm (MSF) kurmuştur.

TSF olsun, MSF olsun, sendikal nitelikte parti örgütleriydi. Fakat gerek bunlar, gerekse daha soldaki Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası, kendi işçi örgütlerim de oluşturmaya çalışıyorlardı. Sağdaki girişimin odağı, Türk Çalışma Cemiyeti, sol-dakininse Türkiye İşçi Derneği'ydi.

İUAB'ye, Türk Çalışma Cemiyeti üyelerinden Mehmet Nurettin reis seçildi; Şakir Rasim de kâtib-i umumi oldu. 1923 yılbaşında Aksaray Tramvay işçileri, IUAB' ye bağlı bir dernek (yani sendika) halinde örgütlendi (bak. İstanbul Tramvay Amelesi Cemiyeti); bunu Şişli tramvaycıları izledi. 10 ay içinde böyle 26 dernek kuruldu.

İUAB, (solcu) rakibi İstanbul İşçi Teşkilatlan Heyet-i Müttehidesi'nin(-t) temsilcileriyle birlikte, kendi delegelerini de İzmir İktisat Kongresi'ne göndermiştir. (Komünistlerce tüccarların bir kukla örgütü olmakla suçlanan İUAB'nin gerçekten bu nitelikte olduğunu, Milli Türk Ticaret Birliği çevreleri de doğruluyor!) İUAB, işçilerin 1923 ilkbaharındaki birleşme girişimlerim baltalamış, bunu gerçekleştirmeye çalışan solcuları da, Türk milliyetçiliği açısından eleştirmiştir. Kendileri 23 Nisan bayrammdaki geçit resmine katılmışlar, "l Mayıs"ta da, III. Enternasyonal yanlısı gösterilerden ayrı olarak, II. Enternasyonalci kutlamalar yapmışlardır. İUAB, yaz başında yenilenen TBMM seçimlerin-

de Mustafa Kemal Paşa'nın Halk Fırka-sı'nı destekleyerek, azınlık mensubu ve yabancı işçilere karşı tavır almıştır.

Örgüt, Ağustos 1923'te Bomonti Bira Fabrikası'nda iki günlük başarılı bir grev yönetmiş, eylülün ikinci yansındaki gazete grevinde ise, patronların tarafında olmuştur. Cumhuriyet'in ilanından önceki hafta sırasında İstanbul'u ziyaret eden ingiliz İşçi Partisi önderi Ramsay Mac Do-nald'ı ÎUAB ağırlamıştır.

26 Ekim'de toplanan kongrede, İUAB o vakte kadar elde ettiği örgütlenme başarılarını sıralayarak bir tüzük değişikliğiyle, Türkiye Umum Amele Birliği'ne dönüşmek istemiştir. Buna göre, İUAB'ye şu işçi grupları bağlanmış durumdadır: Tramvay ve Elektrik dernekleri, Feriköy-Bo-monti Bira Fabrikası Derneği, Haydarpaşa İstasyon Hamalları Derneği, Haliç Vapurları Şirketi Amele ve Müstahdemi Eyüp Sultan Derneği, Ahmediye Dokumacılar Derneği, İstinye İnşaat-ı Bahriye Amelesi Derneği, Kalafat Yeri, Arap Camii İnşaat-ı Bahriye Amelesi dernekleri, Boğazkesen Kaldırımcılar Derneği, Topkapı, Ahırkapı, Beykoz, Kadıköy dernekleri, Beyoğlu Garsonlar Derneği, Galata Türk Tercümanlar Derneği, Tophane ve Deniz İşçileri Tahmil ve Tahliye dernekleri.

Kongre öncesinde, Şakir Rasim, Zonguldak ve Balya Karaaydın madencilerini de örgütlemeye çalışırken, Mehmet Nurettin Bey İUAB'nin geleceği hakkında nabız yoklamak için Ankara'ya gitmişti. Durumu uygun görmemiş olacak ki, kongrede oluşturulan yeni birliğin başkanlığım kabul etmedi. Bunun üzerine, Şakir Rasim örgüte nüfuzlu bir başkan aramaya başladı. Eski Heyet-i Vekile Reisi Rauf Bey'e (Or-bay) öneri yapıldı. Rauf Bey bunu kabul etmemekle birlikte, yanında Karabekir ve Refet paşalar olduğu halde birliği ziyaret etti. Bir reis-i sanilik (ikinci başkanlık)

İstanbul Umum Amele Birliği Merkez-i Umumisi anteti (üstte) ve mührü. Mete Tuncay arşivi

makamı yaratıldı ve Halk Fırkası istanbul mutemedi Dr. Refik İsmail bu göreve getirildi.

Hükümet, Cemiyetler Kanunu'nün birliğe (federasyona) izin vermediği gerekçesiyle, 1924 ilkbaharında örgütü kapattı. Oysa aynı dönede, esnaf cemiyetlerinin bir "heyet-i müttehide" (federasyon) oluşturmalarına göz yumuyordu. Dolayısıyla, asıl neden, Şakir Rasim'in o tarihte henüz su yüzüne çıkmamış olmakla birlikte, yıl sonunda Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası' nı kuracak olan Halk Fırkası içindeki muhaliflere yanaşmış bulunmasıydı. Bibi. M. Tuncay, 1923 Amele Birliği, İst., 1989. METE TUNCAY