Ünden bugüN

KADIN ÖRGÜTLERİ

Kadınlar tarafından ve kadınların çeşitli sorunlarının çözümüne yardımcı olmak ü-zere kurulmuş, yardım, eğitim, kültür, mesleki gelişme, cinsiyet ayrımcılığıyla mücadele veya siyasal amaçlı dernek, birlik, parti vb örgütlenmelerin tümü.

Osmanlı Dönemi

Sadece Cumhuriyet'ten sonra değil Osmanlı döneminde de, II. Meşrutiyet'in ilanını izleyen yıllardan başlayarak, ilk ve en ö-nemli kadın örgütleri istanbul'da kurulmuştur. Rumeli'de Selanik, Anadolu'da istanbul'un imparatorluğun toplumsal hareketlilik açısından en canlı ve gelişkin merkezleri olduğu hatırlanırsa kadın hareke-tinin(->) ve onun temel öğelerinden olan kadın örgütlenmesinin merkezinin İstanbul olması doğaldır.

Osmanlı döneminde, İstanbul'daki ilk kadın örgütü 1908'de Fatma Aliye(~+) Hanım tarafından kurulan Nisvan-ı Osmaniye imdat Cemiyeti'dir ve bir yardım derneği niteliğindedir.

Özellikle Balkan ve I. Dünya savaşları sırasında İstanbul'da yardım derneklerinin sayısında artış görülür. Topkapı Fukara-perver Cemiyet-i Hayriyesi, Kadıköy Fuka-rasever Hanımlar Cemiyeti, Himaye-i Et-fal Cemiyeti, Asker Ailelerine Yardımcı Hanımlar Cemiyeti, Müslüman Kadın Birliği bunlar arasında sayılabilir.

Hilal-i Ahmer Cemiyeti Hanımlar Heyeti, 1911'de Balkan Savaşı'ndan sonra Rumeli'den gelen kimsesiz göçmen kadınlara yardım edip onların geçim problemlerini "iş evleri" açarak çözmeye çalışmıştır. Derneğin kurucusu Dr. Besim Ömer Pa-şa'nın Darülfünun Konferans Salonu'nda verdiği konferanslar büyük ilgi görmüş, sağlık konusu başta olmak üzere pek çok konuda kadınları bilgilendirmiştir.

Asker Ailelerine Yardımcı Hanımlar Ce-miyeti'nin başkanı Nuriye Canbolat, başkan yardımcısı Hayriye Talat Hanım, kâtibe Emine Reşit, muhasebeci Suad Reşad, veznedar Sabiha Nuri, üyeler irfan Bedri, Leyla Vacid, Nezihe Veli, Tevhide Osman, Hediye Sırrı, Kâmile ismail ile Madam Pan-ciri'dir.

Müslüman Kadın Birliği, Süleyman Pa-şa'nın kızı Mediha Süleyman tarafından I. Dünya Savaşı sonlarında kurulmuştur. Der-

nek, yardım toplamak için piyangolar düzenlemiş, konferanslar vermiştir. Sonraları adını "Sulhperver Türk Kadınları Cemiyeti" olarak değiştirmiştir.

Donanma Cemiyeti'yle, Müdafaa-ı Milliye cemiyetleri de Balkan Savaşı sonrasında kurulmuştur. Donanma Cemiyeti'nin kolu olan "Hanımlar Heyeti"; ülke donanması için yardım toplayıp bu amaçla konferanslar, müsamereler ve piyangolar düzenlemiştir.

Osmanlı toplumundaki çeşitli dinsel gruplara mensup kadınlar da kendi derneklerinde örgütlenmişlerdir. Beyoğlu Rum Cemiyet-i Hayriye-i Nisvaniyesi bunlardan biridir. Dernek, Kasımpaşa'da yangın felaketine uğrayanlara 360 takım elbise dağıtmıştır. Türk ve Ermeni Kadınlar It-tihad Cemiyet-i Hayriyesi gibi dernekler Müslüman ve gayrimüslim kadınların işbirliğine örneklerdir.

istanbul'da yaşayan yabancı uyruklu kadınlar da yardım derneklerinde bir araya gelmişlerdir. Bir Fransız heykeltıraşın karısı olan Madam Pompard, Abeilles (Balardan Grubu) adıyla bir yardım derneği kurmuştur. Derneğin, Kadınlar Dünyası' nın(-») Fransızca nüshasında yayımlanan Aralık 1913 Raporu'nda, 200'e yakın üyeye sahip olduğu belirtilmiş, Türk kadınlarına da derneğe katılmaları için çağrıda bulunulmuştur.

Yardım dernekleri dışında, yine aynı dönemlerde istanbul'da kadınların kurduğu eğitim amaçlı dernekler vardır. 1913'te, Balkan Savaşı ertesinde, Osmanlı Türk Hanımları Esirgeme Derneği, Sabiha Süleyman, Nezihe Muhiddin, Hamiyet Hulisi, Settare Ahmet Ağaoğlu, Saniye Muhtar tarafından kurulmuştur. Demek, savaş sonucu yoksul ve kimsesiz kalan kadın ve çocukların sorunlarına eğilmiştir. Kız çocuklarının eğitimi temel amaç olarak alınmış, özellikle iş yaşamına girmeleriyle ilgili mesleki eğitim üzerinde durulmuştur. Kadına ekonomik güç ve beceri sağlayacak iş a-lanlarının açılması, böylece ülkenin ekonomik gelişimine de katkıda bulunulması, derneğin planları arasındadır.

Dernek çatısı dışında, kadınların el ü-rünlerinin "Şefkat Pazarı" adıyla sergilenerek satışa sunulması derneğin faaliyet a-lanlarından biridir.

Eğitim alanında Ermeni kadın dernekleri de önemli işlev görmüşler, 1879'da Üsküdar'da Matmazel Zabel Hancıyan ile arkadaşları tarafından kurulan Azkaniver Ha-yuhyaç Ingerutyan, genç kızlara ait özel o-kullar açmayı ve Anadolu'daki Ermeni kadınlarının eğitimine yardım etmeyi amaçlamıştır. 15 yıllık bir faaliyetten sonra kapanan dernek, 1908'de yemden işlerlik kazanmış, yardım toplamak suretiyle, Anadolu'da 23 Ermeni okulu açarak faaliyetlerini sürdürmüştür.

Eğitim sorunu ile ilgilenen dernekler yanında İstanbul'da aynı dönemlerde ö-zellikle kimsesiz kadınlara meslek öğreten, bu mesleği uygulamasını sağlayan, bu amaçla dikişevleri, fabrikalar açan demekler de vardır. Bu tür dernekler sadece İstanbul'da değil, Anadolu'nun çeşidi yerle-

rinde de faaliyette bulunmuşlardı. Özellikle "dikişevleri", derneklerin ilk teşebbüsleriydi. Esirgeme Derneği'nden ayrdan Behi-re Hakkı Hanım, 19l4'te, "Biçki Yurdu" a-dıyla istanbul'da Divan-ı Umumiye civarında, Ciftesaraylar Caddesi no. 21'de böyle bir ticarethane açmış; yurda gelen kadınlara terzilik öğretildiği gibi, dışarıya siparişle dikiş dikilmiş; Kadıköy, Üsküdar gibi istanbul'un çeşitli semtlerinde de şubeler açılarak işin boyutu genişletdmiştir.

Kadınlara istihdam alanı açmayı sadece kadınların oluşturduğu dernekler üstlen-memiştir. Osmanlı Kadınları Çalıştırma Cemiyet-i Islamiyesi, 19l6'da istanbul'da Enver Paşa'mn himayesinde kurulmuştur. Demek üyelerinin tümü erkeklerden oluşmuştur: Harbiye Nezareti Müsteşarı ismail Hakkı, Harbiye Nezareti Mektupçusu Ali Rıza, İstanbul Mebusu Salah Cimcoz, dava vekili Mehmet Selahaddin bunlardan bazılarıdır. Dernek, sadece kadınların çalıştığı fabrikalar açtığı gibi, anlaşma yaptığı özel ve resmi kuruluşlarda da kadınların çalışmasını sağlamıştır. Dernek aracılığıyla, kadınlar gönüllü olarak askere de alınmış, "kadın işçi taburlan" oluşturulmuştur. Savaş sırasında erkek işgücünün azalması benzeri girişimlerin başlıca nedenidir.

Kültür amaçlı dernekler, istanbul kadın hareketi ve örgüdenmesinin bir özelliğidir. Kadınları kültürel açıdan bilgilendirmek, geliştirmek amacıyla kadınlar tarafından çeşitli dernekler kurulmuştur: Asri Kadın Cemiyeti, Musiki Muhibbi Hanımlar Cemiyeti, Osmanlı Kadınları Terakkiperver Cemiyet, Osmanlı Kadınlar Cemiyeti, Nisvan-ı Hey'et-i Edebiyesi, Osmanlı İttihad-ı Nisvan Cemiyeti, Çerkez Ittihad ve Tea-vün Cemiyeti, Teali-i Nisvan Cemiyeti bu tür dernekler arasındadır.

Hayriye Melek Hunç tarafından 1919' da istanbul'da kurulan Çerkez Ittihad ve Teavün Cemiyeti, Diyane isimli bir yayın organına sahiptir. Derneğin amacı, Çerkez-ler hakkında araştırma yapmak, kadınlara milli bilinç vermek ve bügilendirmektir.

Teali-i Nisvan Cemiyeti, Halide Edip ve arkadaşları tarafından II. Meşrutiyet'te faaliyete geçmiştir. Derneğe üye olmak için Türkçeyi çok iyi okuyup yazmak ve İngilizce derslerine devam etmek gibi bazı koşullar aranmıştır. Derneğin amacı kadınları geliştirmek, bilgilendirmek, dolayısıyla bilinçlendirmektir.

Ülke sorunlarına çözüm arayan, dar anlamda olmasa da geniş anlamda siyasal dernekler arasında Mamulat-ı Dahiliye İs-tihlâk-ı Kadınlar Cemiyet-i Hayriyesi sayılabilir. Yerli üretimi yaymak ve yerli malı kullanımını teşvik için 1913'te Melek Hanım tarafından kurulmuştur. Osmanlı ekonomisinin gelişememe nedenleri üzerinde durulmuş, ekonomik bağımlılık olayına dikkat çekilerek kadınların bu problemi çözmedeki belirleyici rolleri açıklanmıştır. Dernek bir terzihane açmış, yerli mamulleri, desteklemek için sergiler düzenlemiştir. Siyanet isimli dergi, tüm bu amaçların gerçekleştirilmesinde somut işlev görmüştür.

Ayrıca istanbul'da, doğrudan siyasal

Osmanlı Türk Hanımları Esirgeme Derneği idare Heyeti.

Kadın Eserleri Kütüphanesi Arşivi

II. Meşrutiyet dönemi istanbul kadın dernekleri içinde, feminist olarak tanımlanabilen belki de tek dernek, yayın organı Kadınlar Dünyası olan Osmanlı Müdafaa-ı Hukuk-ı Nisvan Cemiyeti'dir (Osmanlı Kadınının Hukukunu Savunma Derneği). Mezhep ayrımı gözetmeksizin her Osmanlı kadınına, hattâ ecnebi kadınlara da açık olan dernek, 28 Mayıs 1913'te kurulmuştur. Dernek başkam Ulviye Mevlan, sekreteri Pakize Sadri, muhasebecisi Aziz Haydar Hanım'dır. idare heyeti Fatma Pakize, Süreyya Lütfü, Sıdıka Ali Rıza, Aziz Haydar, Belkıs Şevket, Yaşar Nezihe, Sara Arif, Nimet Cemil, Şükûfe Nihal'den oluşmuştur. Dernek, kadınların eşidik ve hak taleplerini somudaştırmış, eğitim, çalışma, aile ve toplumsal yapıda değişim için model önermiş, bir kadın inkılabının gerekliliğini vurgulamıştır.

Bibi. Z. Toprak, "Osmanlı Kadınları Çalıştırma Cemiyeti, Kadın Askerler ve Milli Aile", TT, Mart 1988; S. Çakır, "Osmanlı Kadın Dernekleri", Toplum ve Bilim, Bahar 1991; ay, Osmanlı Kadın Hareketi, ist., 1994.

SERPiL ÇAKIR