Ünden bugüN

KARTAL BABA TEKKESİ

Üsküdar Ilçesi'nde, Nuhkuyusu'nda, Ara-kiyeci Hacı Mehmet Mahallesi'nde, güneyde Nuhkuyusu Caddesi, batıda Kartal Baba Caddesi, kuzeyde de Yamacı Sokağı'mn kuşattığı arsa üzerinde yer almaktaydı.

Kaynaklarda "Kartal Ahmed Efendi", "Şeyh Ahmed Kartal" ve "Şeyh Kartal" adları ile de zikredilen bu tekke tespit edilemeyen bir tarihte Kadiri tarikatından "Kartal Baba" lakaplı Şeyh Ahmed Efendi tarafından kurulmuş, 1878'deKavalalıMehmed Ali.Paşa'nın (ö. 1848) azatlı cariyelerinden La'lter Hanım (ö. 1878) tarafından yeniden inşa ettirilmiştir. Tekkelerin kapatılmasını (1925) izleyen dönemde bir müddet mesken olarak kullanıldıktan sonra kendi haline terk edilen ve harap düşen yapı 1970' lerde Vakıflar İdaresi tarafından yıktırılmış, yerine, aynı adı taşıyan fakat eski bina ile hiçbir ilgisi olmayan Kartal Baba Camii yaptırılmıştır.

Ayin günü salı olan Kartal Baba Tekke-si'nde şeyhlik yapanların tam bir listesi kaynaklarda yer almaz. Ancak 1249/1834' te II. Mahmud'un kızlarından Saliha Sul-tan'ın düğününe davetli Kadiri şeyhleri a-rasında "Şeyh Kartal Tekkesi Şeyhi el-Sey-yid Ömer Efendi'nin" adı geçmekte, Ban-dırmalızade A. Münib Efendi'nin 1307/ 1889'da basılan Mecmua-i Tekâyâ'smda ibrahim Efendi adındaki postnişinin adı verilmekte, H. Vassafın Sefînetsinde ise son şeyhin Hulki Efendi olduğu belirtilmektedir. Dahiliye Nezareti'nin hazırlattığı 1301/1885 tarihli istatistik cetvelinde tekkede 3 erkek ile 3 kadının ikamet ettiği kayıtlıdır.

Tekkeyi meydana getiren bölümler, arsanın güneyinde, Nuhkuyusu Caddesi ü-zerinde yer alan "L" biçiminde, iki katlı bir

yapının içinde toplanmış, yapının doğu kanadı harem dairesine, kuzey kanadı selamlığa ayrılmış, güneybatı köşesine de aralarında bir bütün oluşturan tevhidhane ile türbe bölümleri yerleştirilmiştir. Zemin katın, kagir olan dış duvarları moloz taşla örülmüş, zemin kattaki iç duvarlarla üst katta, tevhidhane-türbe bölümünün kagir duvarları dışında kalanlar, ahşap iskeleti! ve bağdadi sıvalı olarak tasarlanmış, kırma çatı alaturka kiremitlerle kaplanmıştır.

Dikdörtgen bir alanı (11x8,75 m) kaplayan ve iki kat yüksekliğinde olan tevhidhane-türbe bölümünün esas girişi kuzey duvarının ekseninde yer almakta ve selamlık sofasına açılmakta, doğu duvarında da harem dairesine geçit veren daha dar bir kapı bulunmaktadır. Ayinlere tahsis edilmiş olan alan kuzey ve doğu yönlerinde iki katlı mahfillerle, batı yönünde ise türbeye ayrılmış olan alanla kuşatılmıştır. Alttaki mahfillerin zemini bir seki ile yükseltilmiştir. Kare kesitli ahşap direklere oturan ve gerek selamlık, gerekse de harem kanadı ile irtibatlandırılmış bulunan fevkani mahfillerde, alışılmışın aksine ahşap kafesler yer almamakta, söz konusu mahfillerin kısmen erkeklere, kısmen de kadınlara tahsis edildiği anlaşılmaktadır. Kartal Baba ile daha sonraki şeyhlere ait toplam 5 a-det ahşap sandukanın sıralandığı türbe kesimi ayin alanından basit ahşap parmaklıklarla ayrılmıştır.

Selamlığın batı cephesinde, Kartal Baba Caddesi'ne açılan cümle kapısının ardındaki koridor, meydan odası ve kahve ocağı oldukları anlaşılan iki birim tarafından kuşatılmıştır. Koridorun nihayetindeki sofadan tevhidhane-türbe bölümüne geçilmekte, aynı zamanda çift kollu bir merdivenle üst kat sofasına ulaşılmaktadır. Üst kattaki sofanın batısında şeyh odası, güney duvarında da fevkani mahfillere açılan kapı yer alır. iki katlı sıradan bir mesken niteliğinde olan harem bölümünde orta so-falı plan tipinin 19. yy'da çok yayınlaşan bir varyantı kullanılmış, katların ekseninde gelişen dikdörtgen planlı sofaların yanlarına, yüklüklerle donatılmış olan odalar ve helalar sıralanmış, zemin katta girişin karşısına gelen kuzey kenarına da merdiven yerleştirilmiştir. Üst katta güney yönünde yer alan odalar Nuhkuyusu Caddesi üzerindeki cepheden ileri taşan çıkmalarla genişletilmiş, sofanın batısında bulunan ve tevhidhaneye komşu olan iki odadan fevkani mahfile birer kapı açılmıştır.

Dış görünümü itibariyle Tanzimat döneminin kagir konaklarını andıran Kartal Baba Tekkesi'nin cephelerinde son derecede yalın bir tasarım göze çarpar. Bütün kapılar ve pencereler dikdörtgen açıklık-lı olarak tasarlanmış, gerek cephelerde, gerekse de yapının içerdiği mekânlarda herhangi bir bezemeye yer verilmemiştir. Tev-hidhanenin tavanında, çıtalarla meydana getirilmiş sekizgen biçimindeki göbek, tekkede bezeme olarak nitelendirilebilecek tek öğedir. I. H. Konyalı'nın, tekke yıkılmadan önce gördüğü 1296/1878 tarihli manzum ihya kitabesinin akıbeti bilinmemektedir. La'lter Hanım'in mezarı tek-

Kartal Baba

Tekkesi'nin

zemin

kat planı.

MSÛArşivl/

M. K. Tomaç,

A. IV. Arnas

kenin kuzey yönündeki arka bahçede yer alır.

BibL Çetin, Tekkeler, 589; Aynur, Saliha Sultan, 38, no. 177; Asitâne, 12; Osman Bey, Mecmua-i Cevâmi, II, 70-71, no. 123; Münib, Mecmua-i Tekâyâ, 11; Raif, Mir'at, 134; îb-saiyatll, 20; Vassaf, Sefine, V, 273; B. Çeçener, "Üsküdar Mezarlıkları, Türbeleri ve Hazirele-ri", TTOKBelleteni, 49/328(1975), 18 vd; Konyalı, Üsküdar Tarihi, I, 181-182, 420.

M. BAHA TANMAN