Universitetining jizzax filiali "psixologiya" fakulteti "iqtisodiyot va turizm"

Iqtisodiy ipqiroz deb ishlab chiqarish hajminipg kesknp tushib ketishiga 
aytiladi. 
Inqirozning sababi shundan iboratki, jamiyatda ishlab chiqarilgan tovarlar 
massasi to‘lovga qobil talabga mos kelmay (undan oshib ketadi yoki kambo‘ladi) 
qoladi. Natijada ishlab chiqarishning bir qismi to‘xtab qoladi, tovarlar ishlab 
chiqarish kamayadi, ishlab chiqarishning o‘sish davri utish: tushkunligi bilan 
almashiladi. Iqtisodiyotning tez o‘sish davrlari ko‘pincha ipflyatsiya, ya’ni narx 
darajasining ko‘tarilishi bilan orqaga ketadi. Shunday davrlar hambo‘ladiki, bunda 
iqtisodiy o‘sish bandlik va ishlab chiqarishning past darajasiga o‘rin bsradi, 
ayrimhollarda narx darajasiiiig ko‘tarilishi bilan birga ishsizlik hamkeskin o‘sadi. 

---

21 
Qisqacha aytganda, iqtisodiy o‘sishning uzoq muddatli tamoyillari hamishsizlik, 
haminflatsiya oqibatida uzulib qoladi va murakkablashadi. Inqirozlarning asosiy 
sababi takror ishlab chiqarishdagi beqarorlik va nomutanosibliklardir. Bu avvalo 
ishlab chiqarish va uning natijalarini o‘zlashtirish o‘rtasidagi nomutanosiblik 
bo‘lib, u turli ishlab chiqarish usullari va iqtisodiy tizimning har xil nusxalarida 
turli shakllarida namoyon bo‘ladi. 
Ishlab chiqarish bilan iste’mol, talab va taklif o‘rtasidagi vaqti-vaqti bilan 
yuzaga kelib turadigan iomutanosibliklar hamiqtisodiy inqirozlarning yuzaga 
chiqish imkoniyatini saqlaydi.
 
Iqtisodiyogdagi inqirozlardan bir ko‘riniish yoki uniig bir turi tarkibiy 
inqirozlardir. Bu inqirozlarki ishlab-chiqarishning ayrimsohalari bilan tarmoqlar 
rivojlanishi o‘rtasidagi chuqur nomutanosibliklar kellirib chiqaradi. 
Tarkibiy inqirozlar bilan iqtisodiy tebraniishar va shu jumladan iqtisodiy 
faollikning mavsumiy tebranishlari hammavjud bo‘ladi. Masalan, bayramlar 
arafasidagi xarid qilish, iste’molilik tovarlariniig faollik suratida, asosan chakana 
savdoda sezilarli har yillik tebranishlarga olib keladi. Qishloq xo‘jaligi, avtomobil 
sanoati, qurilish hamqadaydir darajada mavsumiy tebranishlarga duchor bo‘ladi. 
Iqtisodiy faollik iqtisodiyotdagi uzoq muddatli tamoyillarga, ya’ni uzoq muddatli 
davr, masalan, 25, 50 ski 100 yil davomida iqtisodiy faollikni ortishi yoki 
pasayishiga bog‘liq. Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, ayrimmamlakatlarda 
(masalan LQSH) uzoq muddatli tamoyili sezilarli iqtisodiy o‘sish bilan 
xarakterlansa, 
boshqalari 
uchun 
iqtisodiy 
o‘sishning sekinlashuvi xos. 
Iqtisodiy faollikning tebraishini tushuntiruvchi ko‘p qarashlar mavjud bo‘lishiga 
qaramasdan ko‘pchilik iqtisodchilar, ishlab chiqarish va bandlik darajasini bevosita 
aniqlovchi omil umumiy yoki yalpi sarflar darajasi hisoblanadi, deb tasdiqlaydi. 
Qishloq xo‘jaligidagi iqtisodiy inqirozlar agrar inqirozlar deb ataladi. Agrar 
inqirozlar quyidagi shakllarda damoyon bo‘ladi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarining 
nisbiy ortiqcha ishlab chiqarilishi, uning sotilmay qolgan juda katta zahiralarining 
to‘planishi.2) Narxlarning pasayishi, daromadlar va foydalarning kamayishi.Z) 

---

22 
Fermerlarning ommaviy ravishda xonavayron bo‘lishi, ularning qarzlarining 
ortishi.4) Qishloq aholisi o‘rtasida ishsizlarning ko‘payishi. 
Qishloq xo‘jaligida takror ishlab chiqarish o‘ziga xos xususiyatlarga ega 
bo‘lganligi sababli, agrar inqirozlar o‘ziga xos xarakter kasb etadi. Agrar inqirozlar 
sanoat sikllariga qaraganda odatda ancha uzoqroqqa cho‘zilib boradi. Birinchi 
agrar inqiroz o‘tgan asrning 70-yillarida boshlanib, har xil iakllarda 90-yillar 
o‘rtasigacha davomqilgan edi. 
Birinchi jahon urushidan keyin, aholining xarid qobyushyati juda pasayib 
ketgan sharoitda, 1920 yil bahorida keskin agrar inqiroz boshlanib ketdi va 
ikkinchi jahon urushining boshlanishga qadar davometdi. Uchinchi agrar inqiroz 
1948 yildan boshlanib, 80-yillargacha davometdi. 
Agrar inqirozlarning cho‘zilib ketishining asosiy sabablari quyidagilar: a) 
Yerga xususiy mulk monopoliyasi sharoitida, u qishloq xo‘jalik ishlab 
chiqarishining rivojlanishida sanoatga nisbatan orkada qolishni taqozo etadi; b) 
Yer rentasining mavjud bo‘lishi va uning uzluksiz sur’atda o‘sib borishi. Yer 
rentasining, avvalo absolut rentaning ko‘payishi qishloq xo‘jalik (mahsulotlarini 
qimmatlashtirib yuboradi, buning natijasida uni sotish qiyinlashadi.v) Ko‘plab 
mayda dexqon xo‘jaliklarning mavjud bo‘lishi. Mayda ishlab chiqaruvchilar 
xo‘jalikni asosan o‘zi va oilasi uchun zarur tirikchilik vositalari topish maqsadida 
yuritadi. Inqiroz sharoitida hamular ishlab chiqarishni qisqartira olmaydilar. 
Tirikchiliklarini o‘tkazish va ijara xaqini to‘lash uchun ishlab chiqarishni ilgariga 
miqyoslarda olib boraveradi. Bu hol qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ortiqcha ishlab 
chiqarishni yana hamko‘paytirib yuboradi. 
Agrar inqirozlar siklli xarakterga ega bo‘lmaydi. Qishloq ho‘jalik 
mahsulotlarini ortiqcha iishab chiqarish absolut xarakterga emas, balki nisbiy 
xarakterga ega. Chunki inqiroz ro‘y bergan mamlakatlarda million-million kishilar 
doimiy suratda ochliqda yashaydi. 

---

23