Uo‘K: 821. 21-3 kbk: 82. 3(5Hin) k-19 Kalila va Dimna

IBN MUQAFFA TARTIB ETGAN KITOBDAGI
MUQADDIMA
Abdulhasan Abdulla ibn Muqaffa shunday 
naql etadi: Xudo o‘z qudrati bilan olamni yarat-
di, insonlarni aql-idrokda boshqa hayvonlardan 
afzal qilib yaratdi. Chunki aql saxovat eshiklari 
va saodat xazinalarining kalitidir. Bu dunyoning 
noz-u ne’matlariga ega bo‘lish, u dunyoning azob-u 
uqubatlaridan xalos bo‘lish aql va idrokka bog‘liqdir. 
Iste’dod, aql-idrok esa ikki xildir: biri – tabiiy, ya’ni 
onadan tug‘ma bo‘lib, ikkinchisi – kasbiy, ya’ni, 
unga tajriba vositasi bilan erishiladi. Insonlarda 
bo‘lgan tabiiy iste’dod yog‘ochdagi yonish xususi-
yatiga o‘xshaydi: yog‘ochga o‘t qo‘yilmasa yonmaydi, 
shunga o‘xshash tabiiy iste’dod, aql va kamol ham 
tajriba bo‘lmasa, o‘zini ko‘rsata olmaydi. Olimlar, 
tajriba inson aql-idrokini kamolga yetkazadi, de-
ganlar.
Har kim tabiiy aql-idrokka ega bo‘lib, ilm-u hunar 
kasb etishga intilsa, bu dunyoda ham o‘z orzusi-
ga yetadi, u dunyoda ham rohat ko‘radi... Bilmoq 
lozimdirki, har ishning o‘z sababi, har sababning 
o‘z sababchisi va har sababchining o‘z makon va 
zamoni bordir. Umr ning uzunligi va davlatning bor-
ligi shularga bog‘liqdir. Bu kitobning Hindistondan 
Fors mamlakatiga keltirilishi ning sababi shuki, 
Olloh taolo qudratli, saodatli Anushiravon Kusro 
ibn Qubodni aql nuridan va adolat xazinasidan 
bahramand etgan, ishbilarmon, favqulodda g‘ayratli 
qilib yaratgan. U o‘zining bu xislatlari soyasida ilm 
o‘rganib, turli sohada shunday kamolot darajasiga 
yetganki, undan avvalgi shohlarning hech biri bunga 
erisholmagan.

---

37
Kunlardan bir kun uning qulog‘iga quyidagi 
xabar yetib keldi: hind xazinasida parranda, darran-
dalar, vahshiy hayvonlar tilidan yozilgan bir kitob 
bor emish; bu kitob saxovat manbayi, ilm-hikmat 
kaliti emish; u shohlarga naf keltirganidek, xalqqa 
ham foydali emish; bu kitobning nomi «Kalila va 
Dimna» emish.
Anushiravon odil bu kitobni qo‘lga kiritish niyati-
ga tushdi. U iste’dodli olim, fozil, fors hamda hind 
tillarini yaxshi biladigan bir odam topishni va bu 
muhim ishni unga topshirishni amr etdi.
Ancha axtarishlardan so‘ng yuqorida aytilgan 
xususiyatlarga ega bo‘lgan va tib ilmida shuhrat 
qozongan Barzuya otli yosh yigitni topdilar.
Anushiravon uni yoniga chaqirib dedi:
– Ko‘p mulohazalardan so‘ng senga juda mas’uli-
yatli va muhim bir ish topshirish qaroriga keldik. 
Sening aql-zakovat, buyuk iste’dod egasi ekanliging, 
ishbilarmon liging, g‘ayratli va irodali ekanliging bizga 
ma’lumdir. Hindistonda bir bebaho kitob bor, deb 
aytadilar. Biz o‘sha kitobni keltirib, mamlakatimizda-
gi boshqa hind kitoblari qatoriga qo‘yilishini istar 
edik. Safar tayyorgarligini ko‘rib, Hindistonga azimat 
qil va nima qilib bo‘lsa ham, o‘sha kitobni olib kel. 
Senga yetarli darajada pul va mol-davlat beramiz. 
Ularni lozim bo‘lgan yerda keragicha xarjlaysan. U 
yerda ko‘proq qolishga to‘g‘ri kelsa, senga yana pul 
kerak bo‘lib qolsa, yoz, yuboramiz. 
So‘ngra u munajjimlarga yo‘lga chiqish uchun 
yaxshi kun va soat belgilab berishni buyurdi. Bar-
zuya belgilangan kuni ellik xurjun dinor olib safar-
ga chiqdi. Butun qo‘shin, sarkardalar va davlat 
arboblari uni kuzatib qoldilar. Barzuya o‘z ustiga 

---

38
yuklatilgan vazifani bajarish ishtiyoqida yo‘l bosar 
edi. U Hindistonga yetib borgandan so‘ng pod-
shohning poytaxtiga keldi va o‘sha yerda istiqomat 
qila boshladi. U olimlar yig‘ilishiga, a’yon va ako-
birlar majlisiga, faqir-fuqaro to‘planadigan yerlarga 
borar, har joyni ko‘rar, shohning yaqin odamlari, 
shaharning mo‘tabar kishilari, olim va faylasuflari 
haqida surishtirib, ma’lumot to‘plar edi. U qayerga 
bormasin, hamma yerda odamlarga aralashib yurar, 
hamma bilan do‘stlashib ketar edi. U hammaga, 
men bu yerga ilm o‘rganmoq va tahsil olmoq uchun 
kelganman, der edi. Chuqur ilmi borligiga qaramay, 
o‘zini sodda tutar va o‘zini avom odamlardan deb 
tanittirar edi. Nihoyat, u axtarganini, istagan odami-
ni topdi. Bu odam o‘z aqli, iste’dodi va hushyorligi bi-
lan boshqalardan ajralib turar edi. Barzuya u bilan 
do‘stlashdi, unga shu qadar yaxshiliklar qildiki, oxiri 
aka-ukaday bo‘lib qoldilar. Oz vaqt ichida Barzuya 
uning xulq-atvorini o‘rganib, sadoqatini sinovdan 
o‘tkazdi. So‘ngra o‘z-o‘ziga dedi: «Agar sirim kalitini 
unga berib, ko‘nglim eshigini ochsam, nonko‘rlik 
qilmas, do‘stlik va o‘rtoqlik hisiga xiyonat qilmas».
Vaqt o‘tib, ularning orasidagi samimiylik ancha 
mustahkamlangach, Barzuya uning omonatga xi-
yonat qilmasligiga, sirni hech kimga ochmasligiga 
ishondi. Bir kun unga shunday dedi: «Birodar, 
mening bir sirim bor, uni hozirga qadar sendan 
yashirar edim, lekin bilishimcha, sen buni sezar 
eding, chunki donoga bir ishora kifoyadir».
Hind dedi: «To‘g‘ri aytasan, sen o‘z maqsadingni 
yashirishga qanchalik urinsang ham, lekin men 
ba’zi bir alomatlardan uni payqab yurar edim. Endi 
sen o‘zing so‘z ochib qolding, men aytib bera qolay. 

---

39
Sen bizning viloyatning nafis va qimmatli boyligini 
olib borib o‘z shohining hikmat xazinasiga qo‘ymoq 
uchun kelibsan, buni esa makr va hiyla bilan amalga 
oshirmoqchisan. Lekin men sening sabr-u irodangga 
qoyil qoldim. Suhbat vaqtlarida biror so‘z bilan si-
ringni fosh qilib qo‘yarsan, deb poylab yurdim. Lekin 
bunday bo‘lmadi, matonating, ehtiyotkorliging senga 
bo‘lgan e’tiqodimni oshirdi, do‘stlik va birodarlik 
hislarini kuchaytirdi. Chunki hech bir zot bu qadar 
iroda va o‘zini tuta bilish qobiliyatiga ega bo‘lmaydi, 
begona viloyatda, axloq va odatlarini bilmagan bir 
xalq orasida hech kim o‘zini sen kabi tuta olmaydi.
Insonning aqli sakkiz narsada namoyon bo‘ladi: 
birinchi – nazokatli va muloyim muomalada; ikkin-
chi – o‘zi kim ekanligini bilib, shunga rioya qilishda; 
uchinchi – odil shohlarga itoat etib, ularning orzu-is-
taklarini amalga oshirishda; to‘rtinchi – o‘z sirlarini 
do‘stga bildirish-bildirmaslikni bilishda; beshinchi 
– o‘zining va boshqalarning sirini saqlashda; oltin-
chi – shohlar saroyida ehtiyot bo‘lib, shirin til bilan 
saroy odamlarini qo‘lga ola bilishda; yettinchi – tilini 
tiyib, ortiqcha so‘zlamaslikda; sakkizinchi – majlis-
larda jim o‘tirishni odat qilib, so‘ralmagan narsalarni 
aytmaslik va pushaymonlik keltiradigan so‘zlarni 
tilga olishdan saqlanishda.
Kimda bu sakkiz xususiyatning hammasi bor 
bo‘lsa, u do‘stlaridan istagan narsalarni ola biladi 
va orzusiga yeta oladi. Bu xususiyatlarning ham-
masi senda bordir. Sening men bilan do‘stlashish-
dan maq sading nima ekanligi ham ma’lum bo‘ldi. 
Bunday fazilatlarga ega bo‘lgan odamning orzu va 
istaklarini ro‘yobga chiqarmoq muruvvatli odam-
lar nazdida xato hisoblanmasa-da, lekin sening 

---

40
xohishing meni dahshatga keltirdi. Bu juda buyuk 
va tahlikali bir ishdir».
Barzuya qarasa, hind uning makr va hiylasini 
tushundi. Uning so‘zlariga e’tiroz bildirmasdan, juda 
yumshoq va muloyimlik bilan dedi:
– Men bu sirni ma’lum qilish uchun juda ko‘p 
hozirliklar ko‘rdim, aytadiganlarimni qism larga 
bo‘lib, unga sarlavhalar qo‘ydim, muqaddimasi va 
xotimasini belgiladim, undan butoq va shoxchalar 
o‘stirdim. Shoyad shu yo‘l bilan saodat sahrosida 
maqsadimning jamolini qoplagan qo‘rquv pardasini 
otib tashlab, sening hurmat va yordaming soyasida 
vatanga oq yuz bilan qaytsam. Lekin sen birgina isho-
ra bilan mening butun fikrimni tushunding va meni 
uzundan uzoq, zeriktiruvchi tushuntirishdan xalos 
etding. Haqiqatan ham, men sen bilan mana shu 
maqsadimga yetishish umidida do‘stlashgan edim...
Hind dedi:
– Aqlli odamlar uchun do‘stlikdan aziz hech nar-
sa yo‘qdir. Do‘stlik beg‘araz bo‘lmog‘i kerak. Lekin 
butun tilsimlarning kaliti sirni saqlay bilishdadir. 
Uchinchi odam bilmagan sir yoyilmas, chunki 
uchinchi odam eshitgan sir og‘izdan og‘izga o‘tadi va 
buning oldini olish mumkin bo‘lmaydi. Men sening 
do‘stliging dan shu qadar xursandmanki, uni hech 
bir narsaga almashtira olmayman. Lekin agar bir 
odam bu ishdan xabar topsa, bizning birodarligimiz 
shunday buziladiki, uni hech qanday mol va davlat 
bilan tiklab bo‘lmaydi.
Bizning shoh juda hushyor va qahrlidir, arzimas 
narsa uchun ham og‘ir jazo beradi. Buni bilib qolsa, 
nima bo‘ladi-a?
Barzuya dedi:

---

41
– Do‘stlikning eng ulug‘ sharti sir saqlamoqdir. 
Mening esa bu ishda sendan boshqa sirdoshim 
yo‘qdir. Men sening oliyjanobligingga, aql va zako-
vatingga ishonaman. Bu ishning tahlikali ekanini 
tushunaman, lekin oramizdagi do‘stlik haqi, sen 
meni o‘z orzuyimga yetishdan mahrum qilmassan, 
deb umid qilaman. Bilginki, bu sirni men hech kimga 
fosh qilmayman. Lekin sen o‘z yaqin odamlaringdan, 
yor-u oshnolaringdan kimdir bilib qolib, shohga aytib 
qo‘yadi, deb qo‘rqasan. Men ketaman, sen bu yerda 
qolasan, bizdan boshqa hech kim bu sirdan voqif 
bo‘lmagach, sen rohat-farog‘atda hayot kechirasan.
Hind biroz o‘ylab, keyin lozim bo‘lgan kitoblar-
ni Barzuyaga bera boshladi. Barzuya zo‘r qo‘rquv 
ichida, ehtiyotlik bilan ishga kirishib, kecha-yu 
kunduz ko‘chirib yozib olish bilan mashg‘ul bo‘ldi. 
Xullas, u kitobdan va yana bo‘lak kitoblardan nusxa 
ko‘chirdi. So‘ngra ishlari qanday ekanligi haqida 
Anushiravonga maktub yozib yubordi.
Anushiravon maktubni o‘qib, behad sevindi. Fa-
lakning gardishi shodlikni g‘amga aylantirmasidan 
oldin Barzuyaga maktub yozib, tezda yetib kelishni 
amr qildi. Xatda hushyor bo‘lish, hech narsadan 
qo‘rqmaslik, kitobni yaxshi saqlash, to‘plagan nar-
salarini olib qaytishda ehtiyot bo‘lish zarurligini 
uqtirib o‘tdi. So‘ngra maktubga muhr bosib qosidga 
– choparga berdilar. Maktubning dushman qo‘liga 
tushmasligi uchun qosidga, yashirin yo‘llar bilan 
bor, hech kimning ko‘ziga ko‘rinma, deb tayinladilar.
Maktub Barzuya qo‘liga tekkach, u darhol yo‘l -
ga tushib, Anushiravon saroyiga yetib keldi.
Uning kelganini shohga xabar qildilar. Anushiravon 
o‘sha zamonoq Barzuyani o‘z huzuriga taklif etdi. 

---

42
Bar zuya ichkari kirib, bosh egib ta’zim qildi. Shoh 
uning chehrasidan horg‘inligini, tashvish tortgan-
ligini, hamon hayajondan qutulmaganligini uqib, 
achingan holda dedi:
– O‘zingni qo‘lga ol, ey baxtiyor inson! Sen ulug‘ 
ish qilding, bizning cheksiz minnatdorchiligimiz va 
benihoya hurmatimizga sazovor bo‘lding. Bor, bir 
hafta dam ol. Keyin kelasan, nima kerak bo‘lsa, 
hammasini bajo keltirishni amr etaman.
Yetti kun o‘tgach, Anushiravon a’yon-ashrofini 
chaqirtirdi. Saroy ahllari to‘plangandan so‘ng Bar-
zuyani chaqirtirib, kitobni o‘qishni buyurdi. Barzuya 
o‘qigan sari o‘tirganlarning taajjubi ortar, kitobning 
go‘zalligiga hayron qolar edilar. O‘qish tugagandan 
keyin ular Bar zuyani olqishlab, bu ishda muvaf-
faqiyat qozongani uchun Tangriga shukur etdilar.
Anushiravon xazinalar eshigini ochishni amr 
etdi. U xazinalardagi pul va javohirlardan Barzuya 
tortinmay istaganicha olishi mumkinligini aytdi. 
Barzuya podshohga ta’zim qilib dedi:
– Podshohning marhamati va muhabbati men 
uchun hamma narsadan qimmatlidir. Qanday 
mol-davlat, qanday boylik shahanshohning menga 
ko‘rsatgan navozishiga arziydi? Menga shohning 
salomatligidan boshqa hech narsa kerak emas. 
Lekin zoti oliyning taklifi yerda qolmasin deb, sha-
hanshoh huzuriga kelganda kiyiladigan va Xuziston 
kimxobidan tikilgan shohona marosim libosidan 
olayin. – Barzuya so‘zini davom ettirib dedi: – Menga 
topshirilgan vazifani bajarishda duch kelgan qiy-
inchiliklar, xavf-xatar va iztiroblar kutilgandan oz 
bo‘ldi. Bandalarda sadoqat bilan xizmat qilmoqdan 
boshqa orzu yo‘qdir. Vazifaning yaxshi bajarilishi, 

---

43
muvaffaqiyatlar yolg‘iz shohning baxt-saodati va to-
leyi soyasida sodir bo‘ladi. Bu yerda bo‘lmagan pay-
timda sening oilamga ko‘rsatgan mehribonligingga 
nisbatan qilgan xizmatim hechdir. Lekin men o‘zim 
uchun shohning lutfi karami oldida kichkina sanal-
gan bir narsani istardim. Agar shoh shu istagimni 
bajarsa, meni ham bu dunyo, ham u dunyoda rozi 
qilgan bo‘lardi va baxtiyor shohning nomi hamisha 
yaxshilik bilan yodlanadigan bo‘lardi. 
Anushiravon dedi:
– Sen mening shohligimga sherik bo‘lmoqni ista-
gan taqdiringda ham tilaging qabul bo‘lur. Nimaiki 
xohlasang, ochiq ayt!
Barzuya dedi:
– Shoh agar maslahat ko‘rsa, Buzurjmehr bu 
kitobga mening haqimda maxsus bir fasl ilova et-
sin va unda mening kim ekanligim, nasl-nasabim, 
san’atim, qaysi din va mazhabdaligimni yozsin. Shoh 
bu haqda amr bersa, menga qilgan yaxshiliklari 
kishilar xotirasida abadiy saqlanib qolar, mening 
shohga qilgan xizmatim unutilmagan bo‘lardi.
Bu so‘zlarni eshitib Anushiravon va uning atro-
fidagilar hayron qoldilar. Barzuyaning o‘tkir aql 
va iste’dod egasi ekanligini e’tirof etib, hammalari 
uning bunday xohish bildirishiga haqi bor, degan 
qarorga keldilar.
Anushiravonning amri bilan Buzurjmehrni cha-
qirdilar. U yetib kelgach, Anushiravon shunday 
dedi:
– Sen Barzuyaning qanchalik sodiq va fidokor 
ekanligini, bizning amrimizni bajo keltirish uchun 
o‘z boshini naqadar katta tahlika ostiga qo‘yganini, 
qanday iztiroblar chekkanligini bilasan. Biz Barzuya 

---

44
xizmatlari evaziga istaganicha mol-dunyo olishini 
taklif etgan edik. Lekin u buni rad etib, xazinadan 
hech narsa olmadi. Sening bu kitobga Barzuya 
haqida maxsus bob ilova qilib, uning tarjimayi 
holini yozishingni iltimos qildi. Biz ham shunga rozi 
bo‘ldik. Endi senga shunday bir bob yozishni va u 
tamom bo‘lgach, jamoatni yig‘ib o‘qib berishingni 
topshiraman. Lekin shunday qilib yozginki, sening 
nimalarga qodir ekanligingni mamlakatning barcha 
katta-kichigi bilsin.
Barzuya shohning buyrug‘ini eshitgach, ta’zim 
etib tashakkur bildirdi. Buzurjmehr ushbu bob-
ni yozib, uni go‘zal ibora va hikmatli so‘zlar bi-
lan bezadi va shoh tayin qilgan kuni Barzuya va 
mamlakat aholisi oldida o‘qib berdi. Podsho va 
yig‘ilganlarning hammasi Buzurjmehr ning uslubi 
va mahoratiga qoyil qoldilar. Podsho xizmat haqi 
evaziga Buzurjmehr ga oltin, kumush, qimmatbaho 
javohirlar va zarvaraq to‘n taklif qildi, lekin Buzurj-
mehr to‘ndan boshqa hech narsa olmadi. So‘ngra 
Barzuya Anushiravonning qo‘lini o‘pib dedi: 
– Alloh shohimning umrini uzun, baxtini porloq 
qilsin, bu dunyoda ham, u dunyoda ham farog‘at 
ko‘rsin. Podshohning bu iltifoti uning naqadar 
marhamatli ekanligini yana bir karra butun dun-
yoga namoyish qildi, uning shuhratini oshirdi va 
men bandasini behad mamnun etdi. Kitobxonlar 
bu bobni o‘qir ekanlar, uning nima uchun yozil-
ganini tushunib, eng fazilatli ish odil shohlarga 
xizmat etish ekanligini, insonlarning eng sharaf-
lisi davr podshohi tomonidan taqdirlanib, o‘ziga 
yarasha mavqega erishgan kimsalar ekanligini 
anglab oladilar...

---

45