Uo‘K: 821. 21-3 kbk: 82. 3(5Hin) k-19 Kalila va Dimna
Yüklə 1,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Savdogar hikoyasi
Deydilarki, bir savdogarning qimmatbaho tosh- lari (javohirlari) ko‘p ekan. Ularni teshish uchun savdogar kuniga yuz dinor haq to‘layman deb bir odamni boshlab keladi. U odam uyga kelib, ish boshlamoqchi bo‘lib turganda, burchakdagi ajoyib bir changni ko‘rib qoladi. U diqqat bilan chang- ga qarab turganida savdogar undan, chalishni bilasanmi, deb so‘raydi. Xizmatkor: «Bilganda qanday», – deb javob beradi. Xizmatkor chang chalishni g‘oyat yaxshi bilar edi. Savdogar: «Chal!» – deb buyuradi. Xizmatkor changni olib hazin 58 va dilrabo bir kuyni chala boshlaydi, shirali bir ovoz bilan ashula aytadi. Savdogar uni zo‘r zavq bilan tinglab, huzur qilib o‘tiradi, javohirlar esa teshilmay qoladi. Kech bo‘lgach, xizmatkor o‘z haqini so‘raydi. Savdogar deydi: «Javohirlar qan- day bo‘lsa, shunday qoldi. Qilinmagan ishga haq berilmaydi». Xizmatkor asabiylashib, savdogarga baqirib: «Men sening buyurgan ishingni qildim. Xizmatimga haq to‘lamaslikka haqing yo‘q», – dedi. Savdogar xizmatkorga va’da qilingan haqni berishga majbur bo‘ldi. Mo‘min bo‘lishni orzu qilib, toat-ibodat bilan shug‘ul lanishga qaror qildim. Tashqi ko‘rinishim bilan ichki dunyom, so‘zim bilan ishim bir-biri- ga mos bo‘lishini istadim. Chunki mo‘minlik va to‘g‘rilik gunohni qaytaradigan po‘lat libosdir. To‘g‘rilik va mo‘minlik samaralaridan biri shu- ki, umrning bebaqoligi, dunyoning foniy ekanligi seni cho‘chitmaydi. Taqvodor odam bu o‘tkinchi dunyoning ishlariga nazar tashlasa, undagi qabo- hatni haqiqat ko‘zi bilan ko‘radi, narigi dunyoga bo‘sh qo‘l bilan ketmaslik uchun yaxshilik qiladi, shuhratparastlikdan voz kechadi. Ko‘ngli tinch bo‘lishi uchun o‘z toleyidan rozi bo‘ladi. Dunyoni mashaqqatlaridan qutulish va butun gunohlari- ni yuvish uchun uzlatga chekinadi, hammaning muhabbatini qozonish uchun hech kim hasad qilmaydi. Mol-dunyoning qo‘ldan ketishi tash- vishidan xalos bo‘lish uchun saxiylikni o‘ziga kasb qiladi, pushaymon bo‘lmaslik uchun aql bilan ish ko‘radi, qanoatli bo‘lish uchun oxiratni esdan chiqarmaydi. Yanglishmaslik uchun ketini 59 o‘ylab ish qiladi, rohat-farog‘atda yashashi uchun odamni ranjitmaydi. Men xudojo‘ylikning mashaqqatlari haqida o‘ylaganim sari unga rag‘batim ortardi. Lekin bu dunyoning lazzatidan voz kechib, naqdni qo‘ldan berib, nasiya orqasidan yugurish qiyin bir ish ekanligini bilardim. Bu yo‘lda xato qilib qo‘ysam, ham bu dunyom, ham oxiratim kuyishidan va natijada, pushaymon bo‘lishdan qo‘rqar dim. Agar shunday bo‘lib chiqsa, men og‘zidagi suyak aksini suvda ko‘rib, uni olish uchun o‘zini suvga otgan, natijada, og‘zidagi suyakdan ham ayrilgan it ah- voliga tushib qolardim. Kishining dilini siyoh qiladigan bunday tushun- chalar meni yo‘ldan adashtirib, ikki dun yomdan mahrum etishiga oz qolgan edi. Men qaytadan bu dunyoning ishlari haqida fikr yuritib, uning noz-u ne’matlarini ko‘z o‘ngimga keltira boshla- dim. Menga oydin bo‘ldiki, bu dunyoning ne’mat- lari kamalakka o‘xshab oz umrli va o‘tkinchidir. Buning ustiga, ular sho‘r suvga o‘xshab, ichganda tashnaligingni orttiradi, ular zahar aralash tirilgan bolga o‘xshaydi – u avval shirin ko‘rinadi, keyin esa o‘ldiradi. Ular uyg‘ongandan keyin achinish hisini uyg‘otadigan shirin tushga o‘xshaydi. Bu dunyoga berilgan odam ipak qurtiga o‘xshaydi – u qanchalik ko‘p ipak o‘rasa, o‘z qo‘l-oyog‘ini shun- chalik qattiq bog‘lagan va najot yo‘li shu qadar qiyinlashgan bo‘ladi. Bularning hammasini o‘ylab chiqqach, men yana xudojo‘ylik yo‘liga o‘tmoqchi bo‘ldim, lekin tag‘in o‘zimga qarshi chiqib dedim: «Menga bu 60 dunyoning ishlaridan qochib u dunyoni o‘ylashim, keyin esa mo‘minlik mashaqqatlaridan qo‘rqib yana dunyoviy hayotga yuz o‘girishim yaxshi emas. Agar men shunday qilgudek bo‘lsam, av- val bir-biriga dushman ikki da’vogardan birining so‘zini eshitib, uning foydasiga hukm chiqargan; ikkinchisini eshitgach, uning foydasiga qaror chiqargan riyokor qoziga o‘xshab qolaman, bu yo‘l bilan muammoni hal etib bo‘lmaydi». Nihoyat, men toat-ibodat bilan shug‘ullanishga qaror qildim, chunki bu dunyoning mashaqqatla- riga bardosh berish oxirat azobiga qaraganda hechdir, bu dunyoda olinadigan lazzat narigi dunyoda beriladigan azoblarning mingdan biri- cha ham yo‘q. Har qalay oxirida ko‘proq lazzat beradigan ozgina mashaqqat ko‘proq mashaqqat keltiradigan ozgina lazzatdan afzaldir. Agar bir odamga, senga yuz yil umr berib, har kuni go‘shtingdan bir parcha kesib olaman, uni yana tikib sog‘aytiraman, shu yuz yil o‘tgach, sen har qanday azoblardan qutulib, rohatda yashaysan, deb shart qo‘yilsa, u odam uchun abadiy ne’mat ichida yashashga nisbatan bu uqubatli yuz yil bir soatdan ham oz ko‘rinishi mumkin. Ajabo, yashash azob-uqubatdan iborat emasmi? Inson ona qornida paydo bo‘lganidan to umrin- ing oxiriga qadar uqubat chekmaydimi? Tibbiy kitob larda yozilishicha, bola ona qornida go‘yo bir tugunga tugilgandek parda ichida o‘sadi, qiyna- lib nafas oladi, tor, qorong‘i qorinda tasavvurga sig‘maydigan aziyatlar ichida tug‘ilguniga qadar yotadi. Oy-kun yaqinlashgach, bola harakat qila boshlaydi, u yorug‘ va kenglikka chiqishga intiladi. 61 Bola tug‘ilgach, unga hatto yengil shamol tegsa yo yumshoq qo‘l tegib ketsa, terisi shilib olingan odamdek azob chekadi. Shundan keyin bola uchun mashaqqatli va musibatli kunlar boshla- nadi. Och qolganda ovqat, suvsaganda suv so‘ray olmaydi, biror yeri og‘risa ayta olmaydi. So‘ngra beshik, yo‘rgak azoblari... Uxlaganda hamisha osmonga qaratib yotqiziladi, u qanchalik qiynal- masin, oyoq-qo‘lini qimirlata olmaydi. Ko‘krak- dan ajratilgandan keyin uning tarbiyasi bilan mashg‘ul bo‘la boshlaydilar: falon narsani yema, piston narsaga qo‘l tegizma, falon so‘zni aytma, falon narsaga qarama deydilar, kasal bo‘lsa, ach- chiq dorilar ichiradilar... Balog‘atga yetganidan keyin uylanish, uy-ro‘zg‘or tashvishi, bola-chaqa dardi, mol-davlat to‘plash, pul yig‘ish hirsi bilan kun kechiradi. Bundan tashqari, inson vujudida bir-biriga zid to‘rt unsur (qon, o‘t, safro va balg‘am) mavjud bo‘ladi. So‘ngra falokatlar, musibatlar, kasalliklar bir-biriga ulanib ketaveradi. Ilondan, chayondan, vahshiy hayvon lardan qo‘rqish, is- siq va sovuqdan, qor va yomg‘irdan o‘zini asrash tashvishi... Agar umri vafo etib, qarigudek bo‘lsa, qarilik bilan bog‘liq bo‘lgan turli kasallik, zaiflik, azob-uqubatlarga bardosh berishi kerak. Buning ustiga dushmanlarning qasdi va yomon niyat- lilarning hasadi... Faraz qilaylik, aytilganlarning birortasi ham ro‘y bermadi, inson eng yaxshi sharoitda sog‘ va salomat yashadi. Lekin o‘lim vaqti yetish- ganda nima bo‘ladi? O‘g‘il-qiz, qarindosh-urug‘, oshna-og‘ayni bilan vidolashmoq, achchiq o‘lim sharbatin ichmoq zarur bo‘lgan damda bu dun- 62 yoga bo‘lgan muhabbat shami insonning qalbidan osonlik bilan o‘chadi deysizmi? Shunday ekan, hech bir aqlli odam, insonlar bora-bora o‘zlarining go‘zal fazilatlarini yo‘qo- tib, mol-dunyo uchun umr sarf etishlarini ravo ko‘rmaydi. Chunki boqiy dunyoni foniy dunyoga, abadiylikni muvaqqat narsalarga almashtirish, musaffo va pok bir ruhni iflos va tuban bir ba- danga qurbon berish katta ayb va kechirib bo‘l- may digan xato hisoblanadi. Men zamonaning xarob bo‘layotganini, to‘g‘ri falo kat ga qarab ketayotganini ko‘rib turibman. Haqiqat go‘yo odam lardan qochayotgandek. Foy- dali ish va yaxshi so‘zlar unutilib, to‘g‘ri yo‘llar bekilayotgandek. Adolat yo‘qolib, o‘rnini zulm, vahshat egallagan, ilm eshiklari qulflanib, jaho- lat darvozalari ochilgan, razolat va xiyonat e’tibor va muruvvatni siqib chiqargan. Do‘stlik zaiflash- ib, dushmanchilik kuchaygan, yaxshi odamlar tahqir etilib, azob-u mashaqqat ichida, yomon- lar esa hurmat qozonib, kayf-safo va rohatda yashamoq dalar. Hiyla va riyokorlik uyg‘oq, vafo va sadoqat esa g‘aflat uyqusida. Yolg‘on – ozod, rostgo‘ylik – mahbus, haq – mag‘lub, nohaqlik – g‘olib, zolim – haqli, mazlum – haqsiz, xasis- lik – hokim, qanoat – mahkum, qozi – g‘addor, zohid – riyokor... Men dunyoning bu ishlarini o‘ylab ko‘rgach, butun mavjudotning sarvari va butun borliqning eng mukammal maxluqi bo‘lgan odam o‘z umri- ning qadrini bilmaydi, o‘z hayotining najoti uchun kurashmaydi deb o‘yladim. Men bu ahvolni ku- 63 zatib, ko‘p taajjublandim, diqqat bilan qarab, insonlarning baxtli yashashlariga mone bo‘lgan narsa ularning mol to‘plash kasaliga mubtalo bo‘lib qolishi ekanligini ko‘rdim, bu mol to‘plash insonning totib ko‘rish, hidlash, sezish kabi eh- tiyojlarini qondirish uchun qilayotganini bildim. Lekin bu sezgilarning hech biri maqsadga yetish uchun kifoya qilmaydi. Insonga mol-dunyo nasib bo‘lsa-da, u bu dunyoda ham, oxiratda ham zi- yondan boshqa bir narsa keltirmaydi. Bu tuyadan qochib qutulmoqchi bo‘lgan odam- ning holiga o‘xshaydi. Bir odam quturgan tuyadan xalos bo‘lmoq uchun jar ustiga egilgan ikki shox- ga osilib, jar yoqasiga oyoq qo‘yadi, lekin oyog‘i ostidagi indan to‘rtta ilon bosh chiqarib turgani ko‘ziga chalinadi, jarning ostiga nazar tashlasa, u yerda bir ajdaho og‘zini ochib, uning tushishini kutib turganligini ko‘radi, yuqoriga qarasa, oq va qora sichqonlar u osilib turgan shoxlarni to‘xtov- siz kemirayotganliklarini ko‘radi. Bu ahvoldan qutulish yo‘lini o‘ylab turganida undan nariroqda bir asalari uyasiga ko‘zi tushadi, barmog‘ini bol- ga botirib yalay ketadi, bolning shirinligi uning boshini shu darajada aylantiradiki, natijada, u o‘zining qanday ahvoldaligini unutadi, oyoqlari- ni to‘rt ilonning boshiga qo‘yganligi va bu ilonlar har onda chaqib olishlari mumkinligi, sichqonlar shoxlarni albatta kemirib sindirishlari, shoxlar sinsa u ajdaho domiga tushishi muqarrarligi xayolidan ko‘tariladi. Jaholat pardasi kuchli aql nurini to‘sib qo‘yadi, lekin oz fursat o‘tmay, jarga qulab halok bo‘ladi. 64 Men dahshatli, chuqur jar deb bu dunyoni nazarda tutaman. Shoxlarni kemirgan oq va qora sichqonlar – kecha va kunduzdir. Ular ning har ikkalasi insonlarning umrini ozaytirish, halok etish uchun uzluksiz bir-birini almashtirib turadi; to‘rt ilon – borliqning mohiyatini tashkil etgan to‘rt unsurdir; bulardan birortasi o‘z muvozanatini yo‘qotsa, inson darhol mahv bo‘lib ketadi: bol – azobi ko‘p, foydasi kam bo‘lgan, odamlarni to‘g‘ri yo‘ldan ozdirib, ularga najot darvozalarini bekit- gan foniy dunyodir; ajdaho – hech kim qochib qu- tula olmaydigan o‘limdir. Ajal sharbatini ichishga to‘g‘ri kelganida, Azroil tepangga kelib turganida, o‘limdan qutulib bo‘lmaydi, pushaymonlik ham foyda bermaydi, na tavbaga vaqt qoladi, na duo o‘qimoqqa majol... Xullas, eng oxiri, men qanday bo‘lsam, shun- dayligimcha qolishga, qo‘limdan kelgancha yaxshi ishlar qilishga qaror qildim. Umid qilamanki, balki shu yo‘l bilan haqiqat yo‘lini topib, o‘z nafsimga o‘zim hokim bo‘laman, najot eshigini ochaman. Bir qancha vaqt shu umid bilan yashadim, ni- hoyat, Hindistonga safar qildim. Men u yerda ham haqiqatning tagiga yetish uchun kuchim boricha harakat qildim, ko‘p kitob o‘qidim. Hindistondan qaytishda bir talay kitob keltirdim. Ulardan biri – taqdim etayotganimiz «Kalila va Dimna»dir. |