Xiii respublika elmi konfransının mater I allari (Bakı, 24 may, 2013) Bakı – “Elm və təhsil” – 2013 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 4,06 Mb.
|
Tural Sadıqlı (Şərqşünaslıq İnstitutu) İbn Qeyyİm əl-Cövzİyyə və onun “əd-Də va əd-Dəva” əsərİ Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Əbi Bəkr ibn Eyyub ibn Qeyyim əl-Cövziyyə orta əsr ərəb və İslam din və ictimai-fikrini böyük ustalıqla qələmə alan ən böyük alimlərdən biridir. Onun dini və mənəvi dəyərlərin qorunması istiqamətində apardığı fəaliyyəti və yazdığı əsərləri həm yaşadığı dövrün cəmiyyətinə, həm də ondan sonrakı əsrlərdə yaşayan nəslə böyük töhfə vermişdir. Əsərlərinin əlyazmalara köçürülərək bu günümüzə qədər saxlanılması onların faydalılığından xəbər verir. Alim hicti təqvimlə 691-ci, miladi təqvimlə 1292-ci ildə Dəməşqdə anadan olmuşdur. İbn Qeyyimin ilk müəllimi atası Əbu Bəkr ibn Eyyub ibn Səd olmuşdur. O, 723-cü ildə vəfat etmişdir. Onun dəfnində bir çox görkəmli alimlər iştirak etmiş və onu xeyirlə yad etmişdilər. Atası vəfat edərkən İbn Qeyyimin otuz iki yaşı var idi. İbn Qeyyimin elm öyrənməsində, alim kimi yetişməsində və cəmiyyətə xeyirli bir insan olmasında onun böyük təsiri olmuşdur. İbn Qeyyim bütün ömrünü elmə sərf edərək batilə və haqsızlığa qarşı elmlə mübarizə aparmış, əsərlərində yalnız Allahın dininə, islaha və xeyrə dəvət etmişdir. O, elmi ilə yanaşı çox əxlaqlı, səbirli, təmkinli, mehriban, təqvalı və səxavətli olmuşdur. Onun müasiri İbn Kəsir qeyd edir ki, İbn Qeyyim ona ən əziz insanlardan biri idi. O, gülərüz, səxavətli, xeyir işlərdə irəlidə olan və cəmiyyətin xeyrinə yarayan bir alim idi. Elmə çox həvəsli və bağlı idi. Gecə və gündüz oxuyurdu. Səbirli idi. Bir müsibətə uğradığı zaman səbir edər, yalnız Allahdan kömək diləyər, yenə də elmdən və mütaliədən uzaqlaşmazdı. Məsələn, həbsə məruz qaldığı zaman vaxtını Quran oxumaq, Allahın ayələri və dini barəsində düşünməklə keçirərdi. Bu da ona yazmaq üçün yeni fikir qapıları açırdı. İbn Qeyyim abid və zahid biri olmuşdur. Onun əsərlərini, xüsusilə də “Mədəric əs-salikin”i oxuyan görər ki, onun qəlbi Allaha iman və yəqinliklə dolu, əzaları isə Allaha ibadətlə məşğul olmuşdu. İbn Kəsir onun haqda belə qeyd edir: “Dövrümüzdə bu dünyada ondan daha çox ibadət edən tanımıram”. İbn Qeyyim dünya malına tamah etməmiş və həyatını zahidliklə yaşamışdır. O, zəruri ehtiyaclarından başqa mal-dövlətə sahib olmamışdı. Hətta oğlu İbrahimə vermək üçün bir şeyi olmadıqda, “Tuhfətul mövdud” əsərini ona ithaf edərək yazmış və ona belə demişdi: “Mənim sənə verəcək dünya malım olmadığı üçün sənə bu kitabı ithaf edirəm”. İbn Qeyyim əl-Cövzi dövrünün Sünnəyə möhkəm bağlı və bidətə qarşı kəskin müvqe nümayiş etdirən alimlərindən olmuşdur. Əsərlərini oxuduqca, sonradan əlavə edilmiş və İslama nisbətləndirilmiş əməlləri nə qədət sərt tənqid etdiyinin şahidi oluruq. Öz əsərlərindən başqa, məşhur alim Şövkani onun bu fəaliyyətini bu sözlərlə işıqlandırır: “Bir sözlə, o, Sünnəni yayan ən görkəmli simalardan biri olmuşdur. Sünnə ilə bidətlər arasında möhkəm bir sədd çəkmişdir. Allah ona rəhmət eləsin!” İbn Qeyyim həyatında bir çox əziyyətlərə məruz qalmışdır. Onlardan biri də hicri 726-cı ildə həbs edilməsidir. Yaşadığı dövrdə insanlar İbrahim peyğəmbərin qəbrini ziyarətgaha çevirib ondan kömək diləyir və s. bu kimi İslama zidd əməllər edirdilər. İbn Qeyyimin müəllimi İbn Teymiyyə bu hala qarşı sərt sıxış etmiş və əleyhinə fətva vermişdi. Ona görə də onu həbs edib Dəməşq qalasının zindanına atmışdılar. Sonra ölkənin qazilər qazisi İbn Teymiyyənin ətrafındakı yaxın adamların da həbs edilməsi barədə fətva vermiş və İbn Qeyyim də öz müəllimi ilə yanaşı həbs həyatı sürməyə məhkum edilmişdi. O dövrün qaziləri İbn Teymiyyəni qəbirləri ziyarət etməyi mütləq inkar edən kimi qələmə vermişdilər. Lakin bu, belə deyil. Mümkün deyil ki, o, Peyğəmbərin “Qəbirləri ziyarət edin! Çünki onlar sizə Axirəti xatırladır” hədisindən bixəbər olsun. Əksinə o, əsərlərində bu barədə danışmışdır. Lakin onun qarşı çıxdığı peyğəmbərlərin qəbirlərini ziyarət edib orada şirk, küfr və bidət kimi əməllərin edilməsi idi. İbn Qeyyimin həbs edilməsinə səbəb isə onun peyğəmbərləri vasitəçi tutmağın əleyhinə danışması idi. Hicri 728-ci ildə İbn Teymiyyə həbsdə dünyasına dəyişdi. İbn Qeyyim isə onun vəfatından bir qədər sonra azadlığa buraxıldı. Lakin alim bundan sonra da müxtəlif təqiblərə və əziyyətlərə məruz qalmışdı. Orta əsr alimləri üçün xarakterizə edilən səyahətlər İbn Qeyyimə də aid edilməlidir. Belə ki, o da biliyini artırmaq və zəmanəsinin görkəmli alimləri ilə görüşmək üçün bir neçə səyahət etmişdir. Məsələn, bir neçə dəfə Qahirədə və dəfələrlə həcc mövsümündə Məkkədə olmuşdur. Bunlarla yanaşı alim Qüds, Bələbəkkə və digər Şam ətrafı bölgələrə də səyahətlər etmişdir. Alimin 98 əsəri mövcuddur. Onların ən məşhurları aşağıdakılardır:
Müəllifin ən məşhur əsərlərindən biri “Əd-Də va əd-Dəva”dır. Tərcüməsi “Sağaldıcı dəva barəsində sual verənə kifayətedici cavab” olan bu kitab “Əd-Də və əd-Dəva”, yəni “Dərd və Dəva” adı ilə dəfələrlə ərəb dilində çap edilmişdir. Bu kitab nəfslərin tərbiyəsi, günahlardan təmizlənməsi yolları və səmimi tövbə etməsi üsulunda yazılmış ən mükəmməl kitablardan biri hesab olunur. Kitabın müəllifi qəlb xəstəlikləri üzrə bir mütəxəssis, qəlblərin müalicəsi məsələsini araşdıran məharətli bir təbib olmuşdur. Onun müalicə üsulu bir çoxlarının təbliğ etdiyi yunan midriklərinin üsulu deyil, Allahın kitabına və Onun peyğəmbərinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun) Sünnəsinə söykənən ən mükəmməl üsuldur. Kitabın əvvəli müəllifə verilən bir sualla başlanır. Sual belədir: “Bir bəlaya düçar olmuş və bunun davam etməsilə dünya və Axirət işlərində ziyana uğrayacağını bilib var gücü ilə onu aradan qaldırmağa çalışan, ancaq bacarmayan, əksinə bu bəlanı daha da artıran və şiddətləndirən kəs barəsində fikir nədir? Bunu dəf etməyin və çarəsini tapmağın yolu nədədir?” Müəllif bu suala qısa bir cavab verməyi məqsədəuyğun hesab etmir və həmin bəlaya düşməyin səbəblərini araşdırır, ona aparan yolları izah edir. Qəlb xəstəliklərini törədən amillərə toxunur, onların acı aqibətlərini sadalayır. Əvvəla o xəstəliklərə düşməməyin çarəsini, sonra isə düşdükdən sonra onların müalicəsini bəyan edir. Müəllif duaya, onun qəbul olma şərtlərinə, günahların acı aqibətlərinə, zərərlərinə, Allah barəsində hüsnü-zənlə Onun rəhməti ilə özünü aldatmaq arasındakı fərqlərə, Allaha həqiqi ibadət etməyə, şirkə, həqiqi tövhidə, eşqin formalarına, dünya eşqlərinin və görkəmlərə aşiq olmağın dünya və Axirət zərərlərinə və s. mövzulara aid mükəmməl fəsillər ayırır. Kitab ilk dəfə hicri təqvimlə 1307-ci ildə Hindistanda nəşr edilmişdir. Daha sonra Misirdə nəşr edildi. İlk nəşlər içərisində məşhur alim Məhəmməd Muhyiddinin hicri on üçüncü əsr əlyazması əsasında nəşr etdidiyi kitab diqqəti daha çox cəlb edir. Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək Azərbaycan oxucularına təqdim edilən bu kitabın ərəbcəsi hicri səkkizinci əsrə aid dörd nüsxənin tekstoloji təhlilindən sonra ərsəyə gələn əsərdir. Nüsxələrdən biri müəllifin ölümündən on doqquz il sonra köçürülmüşdür. Bir çox orta əsr alimləri bu kitabı müəllifinin adı ilə öz kitablarında qeyd etmişlər. Ən birincisi müəllifin öz tələbəsi Hafiz İbn Rəcəb, sonra Şəmsəddin əd-Davudi, Hacı Xəlifə, İbn Abbad, Şövkani və s. alimlər bu kitabın adını çəkmişlər. Qeyd etdiyimiz kimi, bu kitab ilk dəfə Hindistanda “Sağaldıcı dəva barəsində sual verənə kifayətedici cavab” adı altında nəşr edilmişdi. Daha sonra Qahirədə də eyni adla iki dəfə nəşr edildi. Lakin hicri 1377-ci ildə Məhəmməd Muhyiddin Əbdülhəmid “Dərd və dəva” adı ilə kitabı nəşr ettirdi. Müəllif kitabının adını müqəddimədə qeyd etməyib. Əslində kitabın müqəddiməsi də yoxdur. Kitab verilən suala cavab verməklə başlayır. Lakin müəllifin tələbəsi İbn Rəcəb kitabı “Əd-Də və əd-dəva”, yəni “Dərd və dəva” adlandırmışdır. Davudi, İbn Abbad və Şövkani də kitabı bu cür adlandırmışdır. Kitabın üç nüsxəsi İbn Rəcəbin (h. 736-795) sağlığında köçürülmüşdür. Birinci nüsxə hicrətin 770-ci, ikincisi 785-ci, üçüncüsü isə 791-ci ildən əvvəl yazıya köçürülmüşdür. Hər üçü “əd-Də və əd-Dəva” adını daşımışdır. “Sağaldıcı dəva barəsində sual verənə kifayətedici cavab” adını isə ilk dəfə hicri 1068-ci ildə vəfat etmiş Hacı Xəlifə istifadə etmişdir. Biz də kitabın “əd-Də və əd-dəva” adını əsas götürüb Azərbaycan oxucusuna “Dərd və dəva” adında təqdim etdik. Çünki kitabın bir çox yerində dərd və dəva sözləri yanaşı işlənir. Qeyd edək ki, kitabın hicri 1100-cü ilə aid olan Bağdad nüsxəsində kitabın adı yerində “Bu, dərdin dəvası kitabıdır” yazılmışdır. Kitabın bütün əlyazma nüsxələrində müəllifin adı İbn Qeyyim əl-Cövziyyə kimi yazılmışdır. Lakin Fuad Səlimə aid olan və üzərində “hicaz xəzinəsi” möhrü vurulmuş nüsxədə əsərin başlıq səhifəsində bu cür yazmışdır: İbn Qeyyim əl-Cövzinin “Dərd və dəva” kitabı. Lakin heç şübhəsiz ki, müəllifi İbn Qeyyim əl-Cövziyyə və İbn əl-Cövzi arasında bir qarışıqlıq edilib. Bu qarışıqlıq bəzən İbn Cövzinin bəzi əsərlərinin nüsxələrində onun adının İbn Qeyyim əl-Cövzi kimi keçmişdir. Bu ya bilməməzlikdən, ya da diqqətsizlikdən baş vermişdir. Çünki müəllifin adı, vəsfləri və ləqəbləri ilə birgə başqa nüsxələrdə olduğu kimi bu nüsxənin əvvəlində də qeyd olunmuşdur. Kitabda yazılış üslubu, metodu və mövzusu onun İbn Qeyyimə aid olmasını təsdiqləyir. Məsələn, müəllif kitabın “Eymənul Quran” adlı kitabından sitat gətirmişdir. Orada deyilir: “Əgər qul layiqincə fikirləşsə, onda görə bildiyi və ya bilmədiyi hər şey onu Allahın tövhidinə gətirib çıxarar, peyğəmbərliyə və Axirətə iman gətirməsini və Quranın Allah kəlamı olduğuna inanmasını təmin edər. “Eymanul Quran” kitabında imana gətirən bu cür vəsilələrdən geniş söhbət açmışıq. Allah təala buyurur ki, “And içirəm gördüklərinizə, Və görmədiklərinizə ki, O, çox möhtərəm bir elçinin sözüdür!” (əl-Haqqə, 38-40) Habelə Allah təala buyurur ki, “Sizin özünüzdə əlamətlər vardır. Məgər görmürsünüz?” (əz-Zariyat, 21). O kitab isə “Ət-Tibyən fi əqsamil Quran” adı ilə nəşr olunmuşdur. Nəşr olunan həmin kitabın iki yerində – 109 və 190-cı səhifələrində bu mətn olduğu kimi vardır. Başqa bir yerdə isə müəllif Allahın əmrlərini yerinə yetirən mələk tayfasına and içməsini qeyd edir və bildirir ki, bunun mənasını və onlarla and içməyin sirrini “Eymanul Quran” kitabında qeyd etmişik”. Həmçinin, müəllif bir neçə dəfə müəllimi İbn Teymiyyənin sözlərini sitat gətirir. Habelə, müəllifin bu əsərdə qeyd etdiyi mətnlərin və şeirlərin bir qisminə onun başqa əsərlərində də rast gəlmək olur. Məsələn, müəllif bildirir ki, “Allah müqəddəs kitabında dünya və Axirətdə xeyrə və ya şərə nail olmağın yollarını əməllərə əsasən gerçəkləşdiyini bəyat etmişdir. Səbəb və nəticə prizmasından yanaşılaraq deyilir ki, savab ibadət və xeyirxahlıqla, əzab isə küfr və günahlarla qazanılır”. Sonra isə deyir ki, “Quranda buna aid misallar mindən artıqdır”. Müəllif bu ifadəni “Miftəhu dəris səadə” (Səadət evinin açarı) (1/363) əsərində bu sözlərlə bildirir: “Bu, Quranda yüz, yaxud da iki yüz yerdə keçsəydi, bəlkə də bir-bir qeyd etmək olardı. Lakin bu haqda müxtəlif şəkildə mindən artıq yerdə söhbət açılır”. Həmçinin, müəllif Yusif əleyhissalam barəsində ibrət və hikmətlərlə dolu faydalardan söhbət açır və onların sayının mindən artıq olduğunu deyir. Məsələn müəllif həmin fikri özünün digər bir əsəri olan “Şifaul əlil”də (səh 224) bildirir. Həmçinin, müəllifin “Kim aşiq olar və onu gizlədər, iffətini qoruyar və səbir edərək ölərsə, şəhid olar” hədisi barəsində bildirdiyi fikrinə eyni şəkildə onun “Zədul miad” (Qayıdış azuqəsi) (4/275) və “Rovdatul muhibbin” (Sevgililər baxçası) (səh. 287) əsərlərində də rast gəlinir. Həmçinin müəllif əsərdə bildirir ki, o, bir dəfə Məkkədə qalmış, həmin vaxt xəstəliyə tutulmuş, amma bir həkim tapa bilməmişdir. Ona görə də Fatihə surəsi ilə özünü müalicə etmişdir. Müəllif bu sözləri özünün “Zədul Miad” (4/178) və “Mədaricus salikin” (1/57-58) əsərlərində də qeyd edir. Göründüyü kimi, kitabın əvvəlində sual verən bəlanın növünü və formasını açıqlamır. Həmçinin, müəllif cavab verərkən bəlanın hər hansısa bir növünə toxunmur, ümumi cavab verir. Müəllif qəlb xəstəliklərini sadalayarkən onların birinin eşq olduğuna toxunur. Müəllifin fikrincə eşq formasına, səbəblərinə və müalicəsinə görə digər xəstəliklərindən fərqlənir. Əgər bu xəstəlik insanda güclənər və dərin kök salarsa, onun müalicəsi təbiblərin fəaliyyət sahəsindən çıxar. Müəllif bu barədə özünün digər əsəri olan “Zədul Miad”da da söhbət açır. Əsərin bir çox mövzularının əvvəlində sual qoyulduğu kimi müəllif bu mövzunu verilən suala cavab əsasında başlayır. Müəllif məsələlərə toxunarkən öz sələfi və müəllimi İbn Teymiyyənin metodundan istifadə etmişdir. Yəni, nisbətən və ya tam ixtilaflı olan hər hansı bir mövzuya toxunarkən ilk öncə bacardığı qədər dörd məzhəb imamlarının rəylərini qeyd edər, sonra üstün rəyi vurğulayır. Müəllifin bu metod barəsində xüsusi qeydləri də vardır. Qeyd edildiyi kimi, müəllif əsərini verilən suala cavabla başlayır: “Həmd Allaha məxsusdur. Buxarinin “Səhih” əsərində Əbu Hureyrədən (Allah ondan razı olsun) rəvayət olunur ki, Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun) belə buyurur: “Allah elə bir dərd endirməyib ki, onun dəvasını da endirməsin...” Müəllif əsərdəki mövzuları bir-biri ilə əlaqələndirmiş və bir mövzudan digərinə əlaqəli şəkildə keçmişdi. Əsərin mövzularını beş qismə bölmək olar:
Müəllif bu əsəri yazarkən olduqca qiymətli mənbələrə istinad etmişdir. Müəllif onların bəzilərinin adlarını müəllifləri ilə birgə qeyd etmişdir. Bunlar aşağıdakılardır: Əl-Xəraiti “İtilalul qulub”, Əl-Xatib əl-Bağdadi “Tarixu Bağdad”, İbn Tahir “Təzkiratul mövduat”, İbn Nueym “Hulyətul övliya”, İbn Tahir “Zəxiratul huffaz”, İmam Əhməd “Kitabuz zuhd”, Abdullah ibn Əhməd “əs-Sünnə”, İbn əl-Cövzi “əd-Duafə”, Əbdülhəqq əl-İşbili “əl-Aqibə”, İbn Adiy “Əl-Kamil”, İbn Əbi Dünya “Mənaqib Ömər” və s. Eyni zamanda İbn Qeyyim bəzi müəlliflərin adlarını çəkərək fikirlərini qeyd etmiş, lakin həmin fikirlərin hansı əsərlərdə olduğunu bildirməmişdir. Məsələn, İmam Əhmədin, İbn əl-Cövzinin, İbn Həzmin, Əl-Xəraitinin, əl-Xətib Bağdadinin, Şihabəddin Mahmud ibn Süleymanın, İbn Əbi Dünyanın, Əbu Abdullah əl-Hakimin, Əbu Talib əl-Məkkinin, ət-Tahavinin, Əbu Ubeydin, Əbul Vəfa ibn Əqilin, Əli ibn Cədin, Məhəmməd ibn Xələf əl-Mərzbanın adlarını çəkərək onlarını fikirlərini qeyd etmişdir. Bəzən də müəllif “bəzi alimlər”, “alimlərdən biri” və s. bu kimi ifadələrdən istifadə edərək bəzi mənbələrə işarə etmişdir. Lakin müəllif belə ifadələrlə gətirdiyi sitatların çoxunu özünün digər əsərlərində müəlliflərinin adlarını çəkərək bildirmişdir. ƏDƏBİYYAT:
Vahid Adil Zahİdoğlu (Dilçilik İnstitutu) “Kİtabİ - Dədə Qorqud”un Drezden və Vatİkan əlyazmalarındakı bəzİ leksİk fərqlər haqqında “Kitabi - Dədə Qorqud”un Vatikan nüsxəsi haqqında formalaşmış fikirlərdən biri bundan ibarətdir ki, bu nüsxə türk dillərinə bələd olmayan katib tərəfindən üzü köçürülmüş naqis bir nüsxədir. Bu fikrə haqq qazandırılması üçün ən çox Vatikan nüsxəsində Oğuz abidələri üçün xarakterik olmayan hərəkələmə sistemindən istifadə edildiyi, Drezden nüsxəsi ilə müqayisədə ixtisarlar aparılması və bir sıra fərqli sözlərin işlədilməsi dəlil kimi göstərilir (Bax: 3, 22; 5, 66. Əks nöqteyi - nəzər üçün bax: 2; 4; 7, 9). M. Ergin Drezden və Vatikan nüsxələrini müqayisə edərək yazır: “Vatikan nüshası Dresden nüshasına nazaran çok kötü bir nüshadır. Harekeler çok yanlış bir şekilde konmuştur. Özel adlar bile bir kaç şekilde yazılmış ve harekelenmiştir. Nüshanın bu vasfı esas ve çok iyi bir nüsha olan Dresden nüshasına onun yapacağı yardımı çok azaltmaktadır. Dresden nüshası ile ayni bir nüshaya dayandıkları anlaşılan Vatikan nüshasının müstensihi, asıl nüshada anlayamadığı kelimeleri çok defa atlamıştır. Bir çok yerlerde de ifade farklı bir şekil almış ve bazan birbirinden çok fazla ayrılmıştır. Farklar umumiyyetle mensur kısımlarda daha çoktur” (5,66) . Yenə onun fikrinə görə, “... Vatikan nüshası ile Dresden nüshası arasında bir çok kelime, ibare ve dil ayrılıkları vardır. Fakat bu ayrılıklar Vatikan nüshasının serbest istinsahla elde edilmiş olmasından ileri gelmiş gibi görünmektedir. Yani Vatikan nüshasının müstensihi Vatikan nüshasını meydana getirirken önüne aldığı nüshaya tam bağlı kalmamış, onun bir çok yerlerini kendisine göre değiştirerek çok serbest bir istinsah yoluna gitmiştir. Bunu iki nüsha arasındaki yakınlığın ip uçları açıkça göstermektedir. Gerçekten Vatikan nüshasının Dresden nüshası ile çok yakından ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Nüshaların karşılaştırılmasında ortaya çıkan ip uçları iki nüshanın birbiri ile ilgili olduğunda şüphe bırakmamaktadır. En azından, her iki nüshanın ortak bir nüshaya dayandığını kabul etmek gerektir. Biz daha ileri giderek Vatikan nüshasının Dresden nüshasından alındığının ileri sürülebileceğini söyliyebiliriz. Bir kere Dresden nüshasında istinsah kusuru yüzünden okunması ve anlaşılması güç olan kelimeleri Vatikan nüshasının atlamış olduğunu görüyoruz. Bu bakımdan Vatikan nüshası Dresden nüshasının güçlüklerini çözmeğe beklenildiği ve sanıldığı gibi yardım edememektedir” (5, 68). Görkəmli tədqiqatçının dastanın əlyazma nüsxələrinin hərtərəfli müqayisəsi əsasında gəldiyi elmi nəticələrdə müəyyən həqiqət vardır: Drezden və Vatikan nüsxələri ortaq bir qaynaq nüsxədən köçürülmüşdür; Vatikan nüsxəsi katibi qaynaq nüsxədəki mətnə tam sadiq qalmamış, bir sıra hallarda mətnlə bağlı ixtisarlar və əlavələr etmişdir. Lakin bu cəhətlər Vatikan nüsxəsinin elmi - tənqidi mətn tərtibi üçün tam yararsız bir nüsxə olduğunu söyləməyə əsas vermir. Vaxtilə biz M.Erginin Vatikan nüsxəsində hərəkələrin yanlış qoyulduğuna dair söylədiyi fikrə qarşı çıxaraq bu nüsxədəki hərəkələmə sisteminin Misir ərazisində yazılmış qıpçaq abidələrində də (Kərdərli Mahmudun “Nəhcül - fəradis”, Əbu Həyyanın “Əd- Dürrətül- müdiyyə fil-luğatit-türkiyyə” və s.) eynilə tətbiq edildiyini göstərmiş və bu səbəbdən də Vatikan nüsxəsinin Misir ərazisində köçürülməsi barədə ehtimalımızı dilə gətirmişdik (8, 153-167). Məlumdur ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”un Vatikan nüsxəsi Qahirədə yaşamış Sidqi təxəllüslü müəllifin (əsl adı Seyid Əhməd bin Həsən Bali əd- Dəvədaridir) XVI əsrin ortalarında üzü köçürülmüş “Hekayəti-lətifeyi-ücubə və məhcubeyi-zərifə” adlı əsəri ilə eyni məcmuədədir (1,13). Bu faktın özü Vatikan nüsxəsinin Misirdə (Qahirədə?) köçürülməsi barədəki bizim ehtimalımıza qüvvətli şəkildə dəstək verir. Burada biz Vatikan nüsxəsi katibinin mətnə etdiyi əlavələrin, bəzi fərqli söz və ifadələrin mətnə uyğunluğunu, Drezden nüsxəsindəki söz və ifadələrlə nə dərəcədə səsləşdiyini aydınlaşdırmağı qarşıya məqsəd qoymuşuq. Dastanın hər iki nüsxəsi arasındakı leksik fərqlərin sistemli şəkildə araşdırılması və onların obyektiv tarixi-linqvistik izahının verilməsi bu qədim abidənin öyrənilməsində ortaya çıxan bir sıra problemlərin həlli üçün son dərəcədə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Vatikan nüsxəsi katibi müəyyən hallarda fikrin tam şəkildə anlaşılması üçün mətnə bütöv cümlələr daxil etmişdir. Məs.: D. 44- də: Qavum qabla mənim qoma yurdum! Qulanla sığın keyikə qoñşı yurdum! Səni yağı nerədən darımış, gözəl yurdum? Vatikan nüsxəsində Səni yağı nerədən darımış, gözəl yurdum! Misrasından əvvəl mətnə Alaca atlu kafirdən sapa yurdum! misrası əlavə edilmişdir. İlk baxışda lüzumsuz kimi görünən bu əlavə ilə həm əvvəlki misranın məzmunu tamamlanır, həm də sonrakı misrada ifadə olunan sualın verilməsi üçün zəmin hazırlanır. Başqa sözlə desək, qulanla sığın keyikə qonşu olan Qazanın yurdu sapa (kənar) yerdə imiş və kafirlər onu belə asanlıqla tapmamalı imiş. Məhz buna görə də Qazan yurda müraciətlə: Yağı haradan qəfil hücumla sənin üstünü almışdır? sualını verir. D. 62-də: Kafirləri it ardına bırağub xorlayan, eldən çıqub Ayğırgözlər suyından at yüzdürən, əlli yedi qəl’ənüñ kilidin alan, Ağ Məlik Çeşmə qızına nikah edən, Sufi Sandal Məlikə qan qusduran, qırq cübbə bürünüb otuz yedi qəl’ə bəginüñ məhbub qızlarını çalub bir-bir boynın qucan, yüzində-dodağında öpən İlək Qoca oğlı Alp Ərən çapar yetdi... Bu parça Vatikan nüsxəsində aşağıdakı şəkildədir: V. 66: Anuñ ardınca it adına xorlayan, eldən çıqub Ayğırgözlər suyından at yüzdürən, əlli [yedi] qəl’ənüñ kilidin alan, Ağ Məlik [Çeşmə] qızına nikah edən, Sufi Sandal Məlikə qan qusduran, otuz yedi qəl’ə bəginüñ qızlarınuñ çalub bir-bir boynın öpən İlək Qoca oğlı Alp Ərən çapar gəldi... S.Tezcan Vatikan nüsxəsindəki it adına xorlayan yazılışının katib xətası olduğunu güman edərək Drezden nüsxəsinə əsasən ifadəyə [kafirləri] it a[r]dına [bırağub] xorlayan şəklində düzəliş vermişdir. (7, 254). Lakin Alp Ərənə aid həmin ifadə D. 288-də də öz adına xorlayan kimi öz əksini tapmışdır. Yazıçıoğlu Əlinin “Tarixi-ali-Səlcuq” əsərinin əvvəlində verilmiş Oğuznamə parçasında Alp Ərənin adı İtil Alp şəklində keçir: Dəmür qapı Dərbəndin dəpüb yıqan / Toqsan toquz qəl’ənüñ kilidin alan/ Saru Sandal qızına nikah qılan / Alınmaduq yerlərdən xərac alan / Yasılmaduq düşməni yasan / Kürə kafir ellərin basan / İllərşə oğlu İtil Alp. Bundan görünür ki, Vatikan nüsxəsi katibi səhvə yol verməmişdir. İtil adının it sözü ilə qismən uyğun gəlməsi, həmçinin kafirlərin ardına it buraxıb həqarət etdiyi üçün Alp Ərən eyni zamanda İtil adı ilə (və ya İt ləqəbi ilə) çağrılmış, bu, onu əsəbiləşdirdiyinə görə öz adına xor baxmışdır. Vatikan nüsxəsi katibinin mətnə etdiyi əlavələrin bir qismi (M.Ergin bunları da fazlalıklar kimi qiymətləndirir) Drezden nüsxəsinin müxtəlif yerlərində eynilə təkrarlanan standart cümlələrdir. Məs.: D. 120- də: Gumbur - gumbur naqaralar dögildi. Bir qiyamət savaş oldı, meydan tolu baş oldı. V. 52-də həmin parça belədir: Naqaralar çalındı, borılar ötdi. Cigərində olanlar bəlirtdi. Müxənnəslər kənar sıyırtdı. Bəg nökərdən, nökər bəgdən ayrıldı. Qiyamətüñ bir güni oldı, meydan baş ilə toldı. Göründüyü kimi, Drezden nüsxəsindən fərqli olaraq Vatikan nüsxəsində kafirlərlə döyüş səhnəsinin təsviri bir qədər təfsilatlıdır. Lakin bu cümlələrə Drezden nüsxəsindəki döyüş səhnələrinin təsvirində də (D.109, 132, 152, 204 və s.) təsadüf edilir: Ol gün cigərində olan ər yigitlər bəlürdi. Ol gün namərdlər sapa yer gözətdi. Bir qiyamət savaş oldı, meydan tolu baş oldı. Qiyamətüñ bir güni oldı. Bəg nökərdən, nökər bəgdən ayrıldı. (D. 152). Bu parçalar dastan və nağıllardakı qafiyəli standart ifadələri xatırladır (Az getdi, uz getdi, dərə, təpə düz getdi...). Vatikan nüsxəsindəki kənar sıyırtdı ifadəsi hər iki nüsxədə tez-tez təkrarlanan sapa yer gözətdi ifadəsinin tam semantik qarşılığıdır. Araşdırmalar göstərir ki, Vatikan nüsxəsi katibinin mətnə daxil etdiyi bir çox fərqli sözlər təsadüfi xarakter daşımır və mətnin məzmunu ilə birbaşa bağlıdır. Həmin sözlərin hərtərəfli tədqiqi Vatikan nüsxəsi katibinə yönəldilmiş ittihamların heç də həmişə obyektiv səciyyə daşımadığı qənaətini ortaya qoyur. “Kitabi-Dədə Qorqud”un mövcud nüsxələrindəki leksik fərqlərin əksəriyyəti eyni və ya yaxın mənalı sözlərin bir-birinin əvəzində işlədilməsi nəticəsində meydana çıxmışdır. Bu tipli əvəzetmələrdə bir sıra spesifik cəhətlər müşahidə olunur. 1. Vatikan nüsxəsindəki fərqli söz həmin məqamda Drezden nüsxəsində işlənmiş leksik vahidlə semantik və üslubi cəhətdən eyni funksiyanı ifadə edir. Məs.: Ügin- /uyun-: D. 105: Bağır kibi üginəndə yoğurtdan nə var? - V. 42: Bağır kibi uyunanda yoğurtdan nə var? Dögil - / çalın - : D. 120: Naqaralar dögildi - V.52: Naqaralar çalındı. Yetiş - / eriş - : D. 119: Gəl muraduña yetiş... - V. 51: Gəl muraduña eriş... Behişt / cənnət : D. 122: Ağ bürçəklü anañ yeri behişt olsun! - V. 53: Ağ bürçəklü anañ yeri cənnət olsun! Ügin - / uyun -: D. 105: Bağır kibi üginəndə yoğurtdan nə var? - V.42: Bağır kibi uyunanda yoğurtdan nə var? Dögil- / çalın-: D.120: Naqaralar dögildi - V. 52: Naqaralar çalındı. Yetiş- / eriş-: D.119: Gəl muraduña yetiş... - V.51: Gəl muraduña eriş... Qalq - / örü dur - : D. 113: Ərə varan qız qalqa, qol saluban oynaya... - V.46: Ərə varan qız yerindən örü dura, qol saluban oyun göstərə... Dilə - / istə -: D.16: Dilədi ki, oğlanı həlak qılaydı - V.9: İstədi kim, oğlanı həlak edə; D. 57: Qaracuq çoban, anamı kafirdən diləyəyim - V. 64: Mərə çoban, səbr et, anamı kafirdən istəyəyim. Vatikan nüsxəsində bunun əksi, yəni istə - felinin dilə - feli ilə əvəz olunması da müşahidə edilir: D. 23: Dirsə xan istədi kim, oğlancuğınuñ üstinə gürləyüb düşəydi, ol qırq namərd qomadı. - V.13: Dirsə xan dilədi kim, oğlancuğınuñ üstinə küvləyüb düşəydi, ol qırq namərd qomadı. Qat / yan: D.20: Bayındır xanuñ qatında saña qəzəb ola. - V.11: Bayındır xanuñ yanında saña qatı qəzəb ola. Kərrə - / qatla : D. 28: Üç kərrə yaramı sığadı - V. 16: Üç qatla yarasını sığadı. Sicim / urğan : D. 30: Qıl sicim boynına daqdılar - V.16: Qıl urğanı boynına daqdılar; D. 30: Qıl sicim ağ boynına taqdılar - V.17: Qıl urğanı boynına daqdılar. Xəbər / qov: D.19: Əvvəl yigirmisi vardı, Dirsə xana bu xəbəri gətürdi - V.10: Əvvəl yigirmisi bir qov gətürdi. Vaqiə - düş: D.39: Gecə yatur ikən Qaracuq çoban qara qayğulu vaqiə gördi - V.55: Gecə yaturkən Qaracuq çoban qara qayğulu düş gördi. Çal - / ur - : D. 63: Qılıc çaldılar - V. 66: Qılıc urdılar. Dögil - /çalın -: D.63: Naqaralar dögildi - V. 66: Tavullar çalındı. Qırnaq / qaravaş : D.65: Qırq baş qul, qırq qırnaq oğlı Uruz başına azad eylədi - V.67: Qırq baş qul, qaravaş oğlı Uruz başına azad eylədi. Da / dəxi : D. 69: Allah - təala saña da bir qız verə - V.21: Allah - təala saña dəxi bir qız versün. Yoldaş / nökər : D. 30: Ol qırq namərd babanuñ yoldaşları babañı tutdılar - V.17: Ol qırq namərd babanuñ nökərləri babañı dutdılar. Həpümüz[i] / cümləmüzi: D.42: Yarımasun - yarçımasun bu çoban həpümüz qırar olamı? - V.56: Yarımasun – yarçımasun bu çoban cümləmüzi qırar olamı Qutlu / mübarək: D.75: Bu ad bu oğlana qutlu olsun - V.25: Bu ad bu oğlana mübarək olsun... Er - / yet - : D. 84: Dədə Qorquduñ ardından Dəlü Qarçar erdi - V. 29: ... yenə Dədəm Qorquduñ ardından yetdi. Əmr - buyruq: D. 84: Həq təalanuñ əmri ilə Dəlü Qarçaruñ əli yuqaruda asılu qaldı - V.29: Həq təalanuñ buyruğı ilə Dəlü Qarçaruñ qılıc dutan əli yuqaruda asılu qaldı. Kərrə / kəz: D. 85: Üç kərrə ağzından iqrar eylədi - V.30: Üç kəz ağzından iqrar aldı. Yılğa - / ılğar et -: D. 90: Yarımasun yarçımasun, ol məl’un yedi yüz kafir ilə yılğadı - V. 33: Haman yedi yüz kafir ilə ılğar eylədi. Allah / Həq təala : D. 75: Adını bən [verdüm], yaşını allah versün - V.25: Adını bən verdüm, yaşını Həq - təala versün. Daya / tatı : D. 77: Banu Çiçək aydur: Hey - hey, dayalar, [babam] maña bən səni yüzi niqablu Beyrəgə vermişəm derdi... V.26: Banı Çiçək aydur: Hey - hey, tatılar, bənum babam səni yüzi niqablu Beyrəgə vermişəm derdi. Gerü / genə: D.97: Ol gün gerü görməgə gəldi - V.37: Ol gün genə görməgə gəldi.; D. 106: ...gerü qaftanıñuz verəyim... - V.42: ... genə qaftanıñuzı verəyin... Bas - / yeñ -: D.116: Kürəşdə mən səni basmadummı? - V.49: Kürəşdükdə bən səni yeñmədümmi? Tonat - / geyür -: D. 117: Beyrəgə dayalar qaftan geyürüb tonatdılar - V.49: Tayalar Beryəgüñ arqasına qaftanlar geyürdilər. Dişlə - / ısır -: D.80: Beyrək üç öpdi, bir dişlədi - V.27: Beyrək üç öpdi, bir ısırdı. Get- / var-: D.111: Nerəyə gedər isə getsün / V.45: Nerəyə varursa varsun. Adaqlu / nişanlı ; apar - / elt - : D. 94: Biz bunı tanımazuz, adaqlusına aparuñ görsün, ol yaxşı bilür - V.35: Biz bu kömləgi tanımazuz. Nişanlusına eltüñ, ol yaxşı bilür, zira ol dikübdür. Tuş ol - / bulış -: D. 45: Sudan keçdi, bu kəz bir qurda tuş oldı - V. 58: Keçdi getdi, yolda qurda bulışdı və s. 2. “Kitabi- Dədə Qorqud”un Vatikan nüsxəsindəki leksik fərqlərin bir qismini Drezden nüsxəsində işlənmiş sözlərə yaxın mənalı sözlər təşkil edir. Bu sözlər Drezden nüsxəsindəki leksik vahidlərlə məna cəhətdən tam eyni olmasa da, mətnin semantik strukturunda elə bir ciddi fərq və anlaşılmazlıq yaratmır. Məs.: Qısıl - / sığın -: D.83: Gen ətəgüñə, tar qoltuğuña qısılmağa gəlmişəm - V.29: Gen ətəgüñə, tar qoltuğuña sığınmağa gəlmişəm. Çalın - / öt -: D.63: Borılar çalındı - V.66: Borılar ötdi. Hazır ol - / yetiş -: D.26: Oğlan anda yıqılduqda boz atlu Xızır oğlana hazır oldı - V.15: Oğlan anda yıqılduqda boz atlu, yaşıl tonlu Xızır İlyas oğlana be izni - allah yetişdi . Yönəl - / get -: D.30: ...alubanı qanlu kafir ellərinə yönəldilər - V.17: Alubanı kafir elinə getdilər. Murdar / məlun: D.41: Altmış tutam köndərüñi nə ögərsin, murdar kafir - V.56: Köndərüñi nə ögərsin, məlun kafir . Zərb eylə - / zor et -: D.50: Qaraca çoban zərb eylədi, qaba ağacı yeri ilə, yurdı ilə qopardı - V.60: ... zor edüb ağacı köküylə qopardı. Bögür - / ağla -: D.54: Qadın ana, qarşum alub nə bögürürsin? - V. 62: Qatın ana, nə ağlarsın? Batur - / bulaşdur -: D.93: Vardı köñləgi qana - quna baturdı - V.34: Vardı qana - quna bulaşdurdı. Zarılıq et - / ağla -: D.96: “Vardı gəlməz qardaş” deyü zapılıq edər gördüm, Bamsı - V.36: “Vardı gəlməz qardaş” deyü ağlar gördüm. Ökcələ - / dəp -: D.44: Qoñur atını ökcələdi - V.58: Qoñur atını dəpdi. Bəg / ərən: D.120: Qalın Oğuz bəgləri aru sudan abdəst aldılar. - V.51: Oğuz ərənləri arı sudan abdəst alub.... və s. 3. Müəyyən hallarda Vatikan nüsxəsi katibi bir növ “müasirləşdirmə” aparmış, qaynaq nüsxədəki qədim leksik vahidlərin yerinə köçürmə prosesini həyata keçirdiyi dövrə aid işlək sözlərdən istifadə etməyə üstünlük vermişdir. Məs.: Təbər / xəbər: D.19: Arqurı yatan Ala tağdan təbər aşa - V.11: Arqurı yatan Ala tağdan xəbər aşa; Gəlür- / gətür-: D.86: Bu nəsnələri gətürəcək olur isəñüz, qız qarındaşumı verürəm, gəlürməyəcək olursañ, gözimə görinməyəsin - V. 31: Əgər bunları gətürəcək olursañ, qız qardaşımı verürəm. Gətürməyəcək olursañ, gözümə gözükmə; Qovla - “qeybət etmək, arxasınca danışmaq, pisləmək” / yavuzla - “pisləmək” D.18: Gəlüñ oğlanı babasına qovlayalum - V.10: Gəlüñ oğlanı babasına yavuzlayalum; Toyla - / qonuqla -: D.23: “Qanlu Oğuz bəglərin toylayayım”, - dedi - V. 13: “Oğuz bəglərin qonuqlayayım”, - dedi; Bol / böyük : D. 25: Ağır xəzinə, bol ləşkər alayın - V.14: Ağır xəzinə, böyük ləşkər bən alayın; Ökcələ - / mahmuzla -: D.26: Bədəvi atın ökcələdi - V.14: Bədəvi atın mahmuzladı; Olur- / otur-: D.44: Qarıcıq anam oluranda yeri qalmış - V.57: Qarıcıq anam oturanda yeri qalmış; Yamac / yan: D.52: Boyı uzun Burla xatun oğlınuñ yamacına gəldi - V.61: Boyı uzun Burlı xatun bunı eşitdi, oğlınuñ yanına vardı; Yigit / cuvan: D.71: ... bir imirzə xub yigit qırq yigit ilən, sağında və solında oturırlar - V.23: ... bir mirzə xub cuvan qırq yoldaşı ilə sağ - sol oturmışlardı; Üzərimizə quyıl - / üstümüz ur -: D.71: ...Evnük qalasınuñ beş yüz kafiri üzərümüzə quyıldı - V.23: ...Evnük qəl’əsinüñ beş yüz kafiri üstümüz urdı. Düş ver - / qon -: D. 71: Pasinüñ Qara Dərvənd ağzına düş vermiş idük - V.23: Pasinüñ Qara Dərbənd ağzına qonmışıduq. (At) dəp - / (at) çap -: D.79: At dəpdilər - V.27: At çapdılar. Yar - / keç -: D. 79: Ox atdılar, Beyrək qızuñ oqın yardı - V.27: Oq atdılar, Beyrək keçdi. Dün puçuğında - gecə içində : D. 38: ...kafir bindi, yılğadı, dün puçuğında Qazan bəgüñ ordusına gəldi - V.34: ...kafir yılğadı, gecə içində Qazan bəgüñ ordısınuñ üstinə gəldi. Ulu / böyük : D.39: Şol qoyunları dəxi götürsək, Qazana ulu heyf edərdük - V.55: Şol qoyunı dəxi alsaq, Qazana böyük heyf olurdı. Oñal - / eyü ol - : D. 29: Xanum, oğlanuñ qırq gündə yarası oñaldı, sapa - sağ oldı - V.16: Xanum, oğlanuñ qırq gündə yarası tamam eyü oldı. Alaqırdı / hərzə - mərzə : D. 41: Alaqırdı söyləmə, mərə itüm kafir! - V. 55: Hərzə - mərzə söyləmə, itüm kafir! və s. 4. Bir sıra məqamlarda Vatikan nüsxəsi katibi klassik bədii dildən gələn söz və ifadələr işlətməyə, dastanın nəsr dilini poetikləşdirməyə səy göstərmişdir. Məs.: Bulaş - / qərq ol - : D. 27: Baqsa görsə oğlancuğı alca qana bulaşmış yatır - V.15: Baqsa görsə oğlancuğı alca qana qərq olmış yatur. Dök - / saç -: D.64: ... alca qanın yer yüzinə dökdi - V.67: ... alca1 qanın yer yüzinə saçdı. Xub yüzlü / xub surətlü: D.36: Toquz qara gözlü, xub yüzlü... kafir qızları... - Toquz qara göz[lü], xub surətlü... kafir qızları... Nəsr parçalarında poetikliyə meyil Drezdfen nüsxəsində olmayan və Vatikan nüsxəsi katibinin mətnə etdiyi əlavələrdə də özünü aydın büruzə verir. Məs.: Rəvan ol -: D.113: Anlar[uñ] buldur - buldur gözlərinüñ yaşı aqar. V.46: Gözlərinüñ yaşı rəvan olub aqar; Süvar ol-: V.52: ... atlarına süvar olub... D.-də heç bir boyda bu sözə təsadüf edilmir. Bu nüsxədə hər yerdə bin - feli işlənmişdir və s. Vatikan nüsxəsi katibi bu tipli əlavələrdə qafiyələrdən və alliterasiyadan da geniş şəkildə istifadə etmişdir: D. 91: Beyrəgüñ babası qaba sarıq götürüb yerə çaldı, tartdı yaqasın yırtdı - V.33: Beyrəgüñ ata – anası baqub gördilər kim, gərdəkxana görinməz olmış. Ah etdilər, yaqaların çak etdilər; D. 54: Oğlan böylə degəc buldur - buldur gözinüñ yaşı rəvan oldı - V.62: Və ağladı, buldur - buldur gözinüñ yaşı aqub çağladı; D.102: Beyrəgə qatı fəraq gəldi, qatlanımadı, buldur - buldur gözinüñ yaşı rəvan oldı - V.40: Eşidicək Beryigə qatı fəraq gəldi, qatlanımadı, buldur - buldur ağladı, gözinüñ yaşı aqubanı çağladı; D.80: Aydur: “Nə görəyim, oğlı olan evərmiş, qızı olan köçürmiş” - V.27: Beryək aydur: “Nə görəyim, oğlı olan evərmiş, qızı olan ərə vermiş”, - dedi; D.88: Pürələr Dəlü Qarçara üşdilər. Gördi bacarı bilməz, aydur: “Mədəd, Dədə, kərəm eylə, allah eşqinə qapuyı aç, çıqayın”, - dedi - V. 32: Ac bürələr üşdi dəlüyə. Bar - bar bağırur, zar - zar ağırur: “Mədəd, Dədə!”, - deyü çağırur; D.35: Ol ögdügüm yücə tañrı dost olubanı mədəd ersün - V.20: Ol ögdügüm yücə tañrı dost olub mədəd ersün / Xanum saña, canum saña!; D.64: Altı pərlü gürz ilə dəpəsinə qatı tuta urdı - V.67: Altı pərlü gürz ilə dəpəsinə çaldı, canın cəhənnəmə saldı və s. “Kitabi-Dədə Qorqud”un Drezden və Vatikan nüsxələrinin leksik strukturu ilə bağlı apardığımız müqayisələr göstərir ki, Vatikan nüsxəsindəki fərqli sözlərin böyük əksəriyyəti Drezden nüsxəsində də işlənmişdir və bilavasitə mətnin məzmunu ilə bağlıdır. Bir sıra hallarda leksik dəyişikliklər (nəsr parçalarında qafiyələrdən, alliterasiya yaradan sözlərdən istifadə edilməsi) dastanın mətnində nəzm və nəsrlə yazılmış hissələr arasındakı bağlılığı gücləndirməyə xidmət edir. Vatikan nüsxəsi katibi dastanın müxtəlif boylarında təsadüf edilən standart söz və ifadələrə sərbəst yanaşmış, dastanın ümumi struktur – semantik ovqatını zədələmədən yeri gəldikcə onlardan öz şəxsi bədii zövqünə uyğun şəkildə istifadə etmişdir. Katibin əlavə etdiyi bəzi söz və ifadələr, habelə mətn parçaları abidənin məzmun komponentinin ayrı-ayrı detallarını dəqiqləşdirməyə, bütövlükdə hadisələrin təhkiyə axarının xronoloji ardıcıllığını və məntiqi bağlarını bərpa etməyə imkan verir. Yüklə 4,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|