Xiii respublika elmi konfransının mater I allari (Bakı, 24 may, 2013) Bakı – “Elm və təhsil” – 2013 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 4,06 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Zaur Orucov (Əlyazmalar İnstitutu) Əlyazmalar İnstİtutunda saxlanılan qədİm əlyazma cildlərİ
- Əhli tərəfindən yazılar və əhli tərəfindən də oxunar”
- Teyyubova Pərvanə (Əlyazmalar İnstitutu) Zİyalı, tərcüməçİ və İlk Azərbaycan mühəndİsİ Rəşİd bəy Axundov
- Aynur Hacıqədİrlİ (Əlyazmalar İnstitutu) Osmanlı İmperİyası və Makedonİya məsələsİ
Ədəbİyyat:
Zaur Orucov (Əlyazmalar İnstitutu) Əlyazmalar İnstİtutunda saxlanılan qədİm əlyazma cildlərİ M.Füzüli adına Əlyazmalar institutunda orta əsrlərə aid minlərlə əlyazma kitabları saxlanılır ki, onların da xeyli hissəsinin cild qapaqları bu və digər səbəblərə görə böyük maraq doğurur. VII əsrdən etibarən Türk xalqlarının kitab qapaqlarında dəridən istifadə edildiyi aydındır (1). Bin Buda mağaralarında Dr.A.Stein ve Pellot tərəfindən aparılan qazıntılar zamanı üzərində dəmir qəlib basılmış dəri gön qapaqlara rast gəlmişlər (2). Sonrakı dövrlərdə cildləmə işinin daha da inkişaf etdiyini görürük. İslam dinini qəbul edən türk xalqları hər sahədə olduğu kimi cild sənətində də öz bacarıqlarını göstərmişlər (3,122). Quran nüsxələri qapaqlarının bədii tərtibatında aşkar görünən incəlik və bədiilik bunu deməyə əsas verir. Orta əsr hökümdarları üçün hazırlanan kitabların bədii tərtibatı daha zəngin ornamentlərlə bəzədilirdi. Ancaq bu cür əlyazma kitablarının sayı çox azdır. Həqiqətən Türk İslam cild sənəti tarixdə ozünə xas yer tutur. Şərq cildçilik sənəti ilə Qərb cildçilik sənəti arasındakı fərq çox böyükdür. Türk İslam cildi hazırlanma texnikası çox çeşitliliyilə fərqlənir, (4,31) belə ki, hər cild qapağı öz dövrünün üslub və çalarlarını öz üzərində əks etdirir. XV əsrə qədər klassik cild sənətində çox böyük dəyişiklik baş verməmişdir. Buna səbəb olaraq o dövrdə sabitliyin uzun sürmədiyini və daim davam edən muharibələr buna səbəb ola bilər. İncəsənətin inkişafı orta əsrlərdə demək olar ki, hər sahədə özünü biruzə vermişdir. Buna misal olaraq xəttatlıq, nəqqaşlıq, həkkaklıq (5), toxuculuq və başqa sahələri göstərə bilərik. Əlyazma kitablarının bədii tərtibatındakı inkişaf xususilə diqqəti cəlb edir. Azərbaycan ərazisində XI əsrdən etibarən yüksələn cild sənəti hər əsrdə öz töhfəsini vermişdir. Səlcuqilər, Teymurilər, Ağqoyunlular, Qaraqoyunlular, Səfəvilər və dövrlərinə aid cild numunələr bunu deməyə əsas verir. Orta əsrlərdə Azərbaycan cildçilərindən Məhəmməd Əli Təbrizi (XIV), Məhəmməd Zaman Təbrizi (XVI), Mirzə bəy Təbrizi (XVI), Məhəmməd Saleh (XVII) bu kimi dahi sənətkarlarımızın adını çəkmək yerinə düşərdi. Professor C.Qəhrəmabnovun yazdığı kimi, XIII-XIV əsrdə yaranmış və bu günə qədər gəlib çatan Azərbaycan əlyazma kitablarının, demək olar ki, çox hissəsi başqa ölkələrin kitabxanalarındadır. Sonrakı əsrlərdə yaranmış Azərbaycan əlyazma kitablarının ən nəfis nümunələri Hindistan, İran, Misir, İngiltərə, Fransa, Amerika və b. dövlətlərin kitabxanalarında və şəxsi kolleksiyalardadır. (6,s.5) Cildçilik sənəti sənətkarlıq baxımından çox zərif və çox ustalıq tələb edən bir sənətdir. Belə ki, əlyazma kitabının ərsəyə gətirilməsi kağızın yazı üçün hazırlanması, müzəhhibin bəzək vurması, bir sıra digər əməliyyatlardan sonra, onun mücəllid tərəfindən cildlənməsi ilə tamamlanır. Bildiyimiz kimi, qədim zamanlarda kağızlar birbaşa istifadəyə yararlı deyildi. Belı ki, yumurta ağından hazırlanan ahər məhlulu çəkilən kağızlar möhrələnərək cilalanır və yazıya yararlı hala gətirilirdi (7). Mücəllid (cildçi) vərəqləri uyğun ölçülərdə kəsir, dəftər halına salırdı. Dəftərlər bir - birinə tikilirdi. Daha sonra qərb cildlərindən fərqli olararaq, kitabın kötük dediyimiz kaptal hissəsinə şirazə adlanan hörgü atılırdı (8,17-18). Bu hörgü (şirazə) dəftərlərin bir - birindən qopmamasına xidmət edir. Qapaqlarda istifadə olunan dəri uzun bir iş prosesindən sonra hazır hala gəlir. Xüsusi bıçaq vasitəsilə nazildilir. Şüşə lövhə üzərinə yapışdırılır ki, dəri quruyanda burulmasın. Kartonu oymaqla küncbəntlər və orta şəmsə, yəni medalyonun yerləri hazır hala gətirilir. Qəliblər ağırlıq vasitəsilə basılaraq qəliblərdəki bəzəklər dəriyə həkk olunur. Naxış vurulmuş qapaqlar müvafiq üsluba uyğun qızılla işlənir. Daha sonra hazırlanan qapaq kitaba bərkidilir. Cildin hazırlanması prosesinin çox geniş izaha ehtiyac olduğu üçün burada qısa məlumatla kifayətlənirik. Qədimdə mürəqqə (karton) indiki kimi hazır karton deyildi. Qaralama kağızlar bir –birinə çarpaz şəkildə yapışdırılır, kənar təsir olmadan tədricən qurudulur və kartondan daha sağlam, uzun ömürlü, həmçinin möhür vurmaq üçün daha yumşaq və daha elastik hala gətirilirdi. Mürəqqədən söhbət açılmışikən, fikrimizcə, əlyazma kitablarının bərpası zamanı rast gəldiyimiz maraqlı hadisələrdən söz açmaq yerinə düşərdi. Yuxarıda geyd etdiyimiz kimi, keçmişdə həm kağız qıtlığı səbəbindən lazımsız qaralama kağızlardan murəqqə düzəldirdilər. Bəzən qapaqlar, uzun illərdən sonra yapışqanı zəiflədiyi üçün və ya kağızın üzərinə çəkilən ahərin nəmlənməsi ilə vərəqlər bir birindən ayrılmağa başlayırdı. İş prosesində dəfələrlə qaralama kağızlarda maraqlı yazısı olan materiallarla qarşılaşmışıq. Bundan başqa xəttatlıq sənətinə aid müxtəlif xətt növləri ilə rastlaşmışıq. Bu məqalədə, son aylarda bərpa etdiyim əlyazmadan biri barədə bəhs etmək istərdim. Əlyazmalar institunun xəzinəsində saxlanılan D-424 şifrəli “Ləvaqih-ul ənvar fi təbəqətül- əxyar” adlı əsərin içərisində belə bir qeyd var: مشهور صحا به لرك و مشهور عالملرك ترجمهء حا لى اليضاح ايديلير.بوندان با شقا تصوّف علمينه وطريقينه عا ئد كه نيش معلومات ويريلير. بونلاردان علاوه برجوق منظوم شعرلرواردر كه شا عرلرك ترجمهء حاليندا شعرلريندن ده نمونه لر ويريلمشدر. بوكتاب 961 نجى ايلينده تأليف ايديلمش 1067 ينجى ايلده شامدا يازيلمشدر. آ غداشلى محمدافندى محمد صالح افندى اوغلوشامدان ساتين الوب كتيرمشدر. “Məşhur səhabələrin və məşhur alimlərin tərcümeyi- halı izah edilir. Bundan başqa, təsəvvüf elminə və təriqinə aid geniş məlumat verilir. Bunlardan əlavə bir çox mənzum şeirlər vardır ki, şairlərin tərcümeyi-halında şeirlərindən də nümunələr verilmişdir. Bu kitab 961-ci ildə təlif edilmiş, 1067-ci ildə Şamda yazılmışdır. Ağdaşlı Məhəmməd əfəndi Məhəmməd Saleh əfəndi oğlu Şamdan satın alıb gətirmişdir.” Əsər nəfis işlənilən ornamentlərlə zəngin və qızıl suyu ilə bəzədilmiş qəhvəyi rəngli dəri cildə malikdir. Qapağın üzərinə ortada “şəmsə”1 adlanan medalyon basılıb. Medalyonda XVI-XVII əsrə aid nəfis “saz yolu”2 üslubunda çiçək, yarpaq və xətayi motivlərindən istifadə edilmişdir. Medalyonun fonuna qızıl işlənmiş, çiçək və yarpaq motivləri isə dərinin öz rəngində saxlanılmışdır. Qapağın haşiyəsinə qızılı bir xətt çəkilmiş, künclərində isə üç ədəd çiçək vurulmuşdur. Qızıl cizgilərin kənarına adi cizgi və zəncirək3 vurulmuşdur. Qapağın içində, yəni forzas hissəsində klassik “daraqlı” əbru kağızından istifadə edilmişdir. Bu əsərin qapağı olduqca yararsız vəziyyətdə idi. Qapağın üst hissəsindəki dəri qopmuş və içərisindəki kartonu təşkil edən vərəqlər bir birindən haçalanaraq ayrılmışdır. Cild səthinin uzun sürən təmizlənməsi prosesindən sonra buradakı motivlərə qızıl işləndiyi aşkarlandı. Əlyazma qapağını təşkil edən və aralanan vərəqlərdə bəzi yazılar diqqətimizi çəkdi. Belə ki, bu vərəqlərdəki yazılarda xəttatın məşqi-xətt yazıları və Şam qalasına aid olan əmlakın hesabat siyahısı var idi. Vərəqdə belə bir məlumat da yazılmışdı: مخلقات مر حوم مومن با شاالمتوفى............................سنه 1053 Burada bəzi yazılar “siyaqət” xətti ilə yazıldığı üçün oxuya bilmədik. Məlumdur ki, siyaqət xətti ilə qədim dövrlərdə xəzinə əmlakının gizli hesabatı aparılırdı.Qədim zamanlardan bu yana bu yazı növünə belə deyərdilər: “Əhli tərəfindən yazılar və əhli tərəfindən də oxunar”. (9, 20) Hər iki qapağın içindəki vərəqlərdə buna bənzər məlumatlar və xəttatın yazı məşqləri var idi. Bu vərəqləri gələcək tədqiqata cəlb olunacağına ümid edərək ayrıca saxlanılmasına qərar verdik. Qapaq əslinə uyğun şəkildə bərpa və konservasiya olundu. Qapaqdakı naqis dəri hissələrə muasir dəri çəkildi. Qızılla işlənən hissələr yenidən bəzədildi. Əlyazmanın kötüyünə şirazə hörüldü. Beləliklə, bu əsər ilk günündəki kimi bərpa və konservasiya edilərək xəzinəmizə qaytarıldı.
Bərpadan əvvəl Bərpadan sonra Ədəbİyyat: 1.http://www.dersimiz.com/belirligun-494-Turklerde-Kutuphane.html#.UO8WJrI1SlUhttp: 2.www.okulyolu.org/index.php/eski-tuerk-sanatlar.html?start=10 3. K.Zeynep Güney, A.Nihan Güney. Osmanlı süsleme sanatı. Ankara-1999 170s. 4.Mehmet Ali Kağıtçı, Kağıtçılık Tarihçesi. İstanbul-1936 5. http://mct.gov.az/service/lang/az/page/103/letter/u004d/ 6.C.V.Qəhrəmanov. Əlyazmalar xəsinəsində. Azərbaycan əlyazma kitabı tarixindən, Bakı-1987 7.Engin Özdeniz. Türk Cild Sanatı, İstanbul-1981 8.M.Husrev Subaşı. Yazıya Giriş, İstanbul-1997.152 s. Teyyubova Pərvanə (Əlyazmalar İnstitutu) Zİyalı, tərcüməçİ və İlk Azərbaycan mühəndİsİ Rəşİd bəy Axundov Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına əlyazmalar institutunun şəxsi fondlar şöbəsində Azərbaycan dramaturgiyasının banisi, böyük mütəfəkkir, ictimai xadim və filosof M.F.Axundovun arxivi saxlanılır. Bu ən zəngin arxivlərdəndir. M.F.Axundovun (1812-1878) şəxsi arxivində mühafizə edilən 824 adda materialların böyük hissəsi onun ailə üzvləri, övladları, nəvələri ilə bağlı materiallardır. Həmin materiallar içərisində M.F.Axundovun oğlu Rəşid bəy Axundovun yaradıcılıq irsi, Brüsseldə təhsil aldığı müddət ərzində atası ilə məktublaşması xüsusi yer tutur. Ədəbiyyat kitablarında M.F.Axundovun tərcümeyi-halı verilərkən onun 13 övladının olduğu bu uşaqların 11-nin çox tez vəfat etdikləri, yalnız ikisinin-oğlu Rəşid və qızı Nisənin qaldığı bildirilir. M.F.Axundovun həyat və yaradıcılığını nəzərdən keçirərkən Rəşid bəy Axundov haqqında verilən materiallar dəqqəti cəlb edir. O, dövrünün ən maraqlı simalarından biri olmuşdur. Ziyalı, tərcüməçi ilk ali təhsilli Azərbaycan mühəndisi olan Rəşid 1854-cü ildə Tiflisdə doğulmuş və ilk təhsilini də burada almışdır. Erkən yaşlarından musiqini sevir, gözəl tar çalmağı bacarır, şahmata maraq göstərirdi. Rəşidin dünya görüşü və düşüncə tərzinin formalaşmasında M.F.Axundovun böyük rolu olmuşdur. M.F.Axundov Rəşidin tərbiyəsi ilə ciddi məşğul olmuş onu çox müstəqil gənc olaraq yetişdirmişdir. O, fizikanı, təbiətşünaslığı və fəlsəfəni yaxşı bilirdi. Rəşid tərcüməçilik bacarığına da malik idi və ilk tanınmış tərcüməçidir. Əcnəbi dilləri öyrənməkdə də o çox mahir idi. Azərbaycan dilindən başqa rus, fransız fars və ərəb dillərində də sərbəst danışmağı bacarırdı. Əcnəbi dilləri bilməsi sayəsində M.F.Axundova bir çox məsələlərdə kömək edirdi. 1872-ci ildə «Şarl Mismerin Ali Paşaya məktubu» fəlsəfi əsərini fransızcadan ruscaya çevirmişdir. Bundan başqa «Bir balaca parijlinin həyatı» adlı fransız romanını da Rəşid tərcümə etmişdir. Lakin bu roman 30-cu illərdə M.F.Axundovun əsəri adı ilə çap olunmuş sonralar Ə.Ələsgərzadə bu əsəri məhz Rəşid tərəfindən tərcümə edildiyini müəyyənləşdirilmişdir. Şamil Zamanov isə onun müəllifini dəqiqləşdirmişdir. Bir çox dilləri mükəmməl bilməsinə və yüksək tərcüməçilik qabiliyyətinə malik olmasına baxmayaraq, Rəşid mühəndis olmağı qərara alır. Bununla əlaqədar olaraq 20 yaşlı Rəşid 1874-cü ildə Avropaya gedir. O, Avropanın ən tanınmış ali təhsil ocaqlarından biri olan Brüssel universitetinə qəbul olunur. İmtahanları isə müvəffəqiyyətlə verir . Avropaya gəlişi Rəşidin həyatında və dünya görünüşündə dəyişikliklərə səbəb olur. O, çoxlu oxuyur, məşğələ keçir, elm öyrənməyə çalışır. Eyni zamanda buranın mədəniyyət və incəsənəti ilə yaxından tanış olmaq üçün teatra və muzeylərə gedir. Ziyalılarla tanışlıq əlaqələri yaradır. Rəşid həm Brüsseli, həm də oranın camaatını çox sevirdi. Ən çox xoşuna gələn cəhət isə insanların səmimi və hiylədən uzaq olmaları idi. Məktublarında Brüsselin azad, sakit və dinc ölkə olduğu haqqında yazırdı. Ancaq öz ölkəsini isə Avropanın bir çox ərazilərinə və bütün dünyaya nisbətən sadəcə olaraq cənnət adlandırırdı. Rəşid vətəndən uzaq belə bir yerdə özünə dostlar tapır, səmimiliyə ilə özü də yoldaşlarının hörmətini qazanırdı.O , dostluğa böyük önəm verirdi. Özünə dost seçəndə insanlıq keyfiyyətinə xüsusi diqqət yetiridi. Oxuduğu universitetdə dərs proqramları çox dolğun idi, bunun üçün kifayət qədər zəhmətə qatlaşmaq lazım gəlirdi. Ancaq dərslərin çətinliyi Rəşidi qorxutmurdu. O, yaxşı mühəndis olmaq üçün nəinki dərslərin ağırlığına, bütün çətinliyə dözməyə hazır idi. Vətəndən uzaq, ağır həyat, maddi çətinliklərə baxmayaraq, Rəşid vətənə mühəndis diplomu almadan qayıtmayacağını qəti qərarlaşdırmışdır. Valideynlərinə məhəbbət və qayğıkeşlik Rəşidin xarakterinin əsas cizgilərindən idi. O, validenlərini ülvi bir məhəbbətlə sevir və onlara böyük ehtiram bəsləyirdi. Rəşid atasına eyni zamanda dost, məstəkdaş və silahdaş olmuşdur. Elə bu səbəbdən də Brüsseldəki problemlərinə, dərslərinin çətinliklərinə baxmayaraq M.F.Axundovun əsərlərinin Avropa dillərinə tərcüməsi və Avropa teatrlarında tamaşaya qoyulmasına çox səy göstərirdi. Bununla həm M.F. Axundovun yaradıcılığını təbliğ etmək, həm də Azərbaycanlılara xas olan xüsusiyyətləri Avropalılara çatdırmaq istəyirdi . Rəşid çox həsas bir oğul idi. 1878-ci ildə M.F.Axundovun vəfatı Rəşidi çox sarsıdır. O, təkcə atasını deyil, eyni zamanda ustad və müəllimini itirmiş olur. Onu da qeyd edək ki, M.F. Axundovun ölümündən qabaq Allahdan yalnız bir istəyi olmuşdu, ona iki il ömür versin ki, Rəşidin Brüsseldən qayıtdığını görsün və onun toyunu etsin. Lakin M.F.Axundova bu qismət olmamışdı.Artıq M.F.Axundovun vəfatı ilə maddi cətinliklər də yaranır. Digər tərəfdən də Rəşidin xəstələnməsi vəziyyəti daha da ağırlaşdırır. 1882-ci ildə Rəşid təhsilini bitirmədən Tiflisə qayıdır. Lakin mühəndis olmaq arzusundan əl çəkmir. Az keçmir ki, Rəşid təhsilini davam etdirmək üçün artıq Brüsselə yox Peterburqa gedir.Ona dayısı Mirzə Mustafa köməklik edir. O, Brüsseldə təhsilini bitirmədiyi üçün çox təəssüflənirdi. Ancaq Peterburq da onun həyatında mühüm rol oynayır. Nəhayət, Rəşid mühəndis diplomu ilə Tiflisə qayıdır və Qafqaz Dairəsi Yollar İdarəsində işə başlayır. Eyni zamanda Tiflisdəki Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin işində də fəal iştirak edirdi. Rəşid həm də xeyriyyəçi kimi Rusiyanın və Avropanın ali məktəblərində təhsil alan tələbələrə də maddi yardım göstərirdi. Göründüyü kimi Rəşid bəy Axundov izi qalan və mənalı bir ömür sürmüşdür. Onun həyatı çox mürəkkəb olmuşdur. Brusseldə və Peterburqda oxuduğu zaman bütün çətinliklərə baxmayaraq, təhsilini səbr və qətiyyətlə dəvam edən Rəşid vətənə qayitdiqdan sonrada bir sira çətinliklərlə üzləşir.Vətənini, xalqını, valideynlərini odlu bir məhəbbətlə sevən, xalqının işıqlı gələcəyinə inanan, qəlbində gələcək arzuları aşıb-daşan, fədakar, ən tərifəlayiq keyfiyyətlərə,ciddi mənəviyyata malik Rəşid bəy Axundovun həyatı isə faciəli sonluqla bitmişdir. Atasının vəfatı, Brüssel Universitetini yarımçıq qoyması, ailə problemləri onun xəstələnməsinə səbəb olmuş və nəhayət, Rəşid bəy 1909-cu ilin yanvar ayında faciəli halda vəfat etmişdir.
Bu dövrdə yaşanan problemlərdən biri də Makedoniya məsələsi idi. Makedoniya deyərkən haralar nəzərdə tutulur? Bu məsələ ilə bağlı əski çap kitablarından Əhməd Səlahəddinin Makedoniya məsələsi və Balkanların axırı əsərinə müraciət etdik. Kitabda belə bir faktla üzləşdik: “İdarətən Makedoniya Selanik və Manastr və Kosova vilayət sələsəsindən ibarətdir ki, Üskübdür. Fəqət ümumiyyətlə qəbul olunur ki, Makedoniya bu üç vilayət hüdudlarına qədər gedib çıxmır. Bu üç vilayət sahə məcmuəsindən bir tərəfdən mütəədid Arnavudluq sancaqlarını və digər tərəfdən Tağın şimalında əski Serbiyaya aid olan Kosova vilayəti qismini çıxartmaq lazımdır. Ondan başqa cənubda rumların məskunlaşdığı Vyestriça vadisinin də Makedoniya qismindən olmadığı söylənilir.” (2, s. 24) Osmanlı tarixində Makedoniya məsələsi 1878-ci il Berlin Traktatı ilə özünə yer almışdı. Berlin konfransında qəbul edilmiş bu Traktata görə Rusiya Avropa dövlətlərinin verdiyi qərarla razılaşmaq məcburiyyətində qaldı. Traktata əsasən Bolqar dövləti üç hissəyə bölündü: şimal hissəsi Osmanlı İmperiyasına xərac pdəyəcək muxtar bir prenslik oldu; Şərqi Rumeli adlanan cənub hissəsi Osmanlı idarəsi altında yarımmuxtar bir əyalət oldu; Makedoniya və Trakya isə yenidən birbaşa Osmanlı idarəsi altına verildi. (1, s.97) Makedoniyanın ərazisinin əhatə etdiyi rayon böyük strateji və iqtisadi əhəmiyyətə malik bir məkandır. Mərkəzi Avropanı Ağ dənizə bağlayan Moraviya ilə Vardar vadiləri burada yerləşir. Ona görə də Serbiya və Bolqarıstan dənizə çıxış üçün əlverişli bir rayon olduğundan Makedoniyanı daim öz ərazilərinə birləşdirmək istəmişlər. Avropa və Asiyada hun, slavyan, və türk fəthləri buradan keçərək reallaşdırılmışdır. Burada nüfuz bərqərar etmiş dövlət ümumən regionda təsir dairəsi formalaşdırmağa müvəffəq olurdu. Makedoniya bir çox millətlərin məskunlaşdığı bir ərazi olduğundan Berlin Traktatından sonra burada öz nüfuzlarını bərqərar etmək istiqamətində müxtəlif siyasi avantüralar həyata keçirmək istəyirdilər və bu davamlı hal almışdı. Bu mənada, Makedoniyada məskunlaşan millətlərin nisbəti də maraq doğururdu. Burada həmin dövr 1 508 507 müsəlman türklər, 896 497 bolqar, 307 000 rum, 100 717 serb, 99 000 ulah, az sayda alban və yəhudi yaşayırdı. Makedoniyalıların dili serbcədən çox bolqarcaya, özləri də serbdən çox bolqara bənzəyirlər. Lakin onlar Bolqarıstan bolqarlarından daha çevik, daha mahirdirlər. Bu keyfiyyət yəqin ki, rum irqi ilə qaynayıb-qarışmanın nəticəsidir. (2, s. 25) Makedoniya uğrunda mübarizə aparan əsas dövlətlər isə Bolqarıstan, Yunanıstan və Serbiya idi. Sonradan bu mübarizəyə Rumıniya da qoşulmuşdu. Strateji əhəmiyyət daşıyan bu rayonda möhkəmlənmək istəyən əsas dövlət Bolqarıstan idi. Bolqarlar buraya etdikləri iddianı tarixi haqları kimi qələmə verir və bunu bolqar çarı Simonun yaratmış olduğu keçmiş Böyük Bolqarıstan imperatorluğunun ərazisi olması ilə izah etməyə çalışırdılar. Ayastefanos Andlaşması ilə bu ərazilərin onlara verilməsini ön plana çəkən bolqarlar öz haqlarının Berlin Traktatı ilə pozulmasını qabardırdılar. Ona görə də, onlar Makedoniyaya olan iddialarında haqlı olduqlarını israr edirdilər. 1885-ci ildə Avropanın etirazına rəğmən Şərqi Rumeli Bolqarıstanla birləşərək Berlin Traktatının ən azından bir qismini pozdu. Bununla da Makedoniya məsələsi həll edilməmiş qaldı. (1, s. 99) Bolqarıstanda Makedoniyanın ələ keçirilməsinin slavyan birliyinə gedən əsas yol adlandırmaqla, Ağ dənizə yeni ticarət qapısı açacaqlarına ümid bəsləyidilər. Bu səbəbdən də, açıq şəkildə «Bizim gələcəyimiz Makedoniyadadır. Makedoniyasız Bolqar Dövləti Balkanlarda köməksiz və əhəmiyyətsiz olacaqdır. Salonik Bolqar dövlətinin qapısı olmalıdır» iddialarını bəyan edirdilər. Ona görə də, burada bolqarlar pravoslav kilsə və ibtidai təhsil məktəbləri açmağa başladı ki, bu qarşıya qoyulmuş məqəsədə nail olmaqda ilkin addımları səciyyələndirirdi. Bolqarıstanın baş naziri Stambulov Makedoniya məsələsində sultan Danohri və Üsküpdə Bolqar yepiskopluğunun açılmasını xahiş etmiş və buna 1890-cı ildə nail olmuşdu. Sultanın belə bir razılıq verməsi isə Roma katoliklərinin qəzəbinə səbəb olmuşdu. Bu səbəbdən eyni zamanda katolik və pravoslav kilsələri arasında da kəskin mübarizə başlanmış oldu. Bu mübarizədə öz marağından çıxış edən sultan 1897-ci ildə türk-yunan müharibəsi zamanı yunanlardan intiqam almaq məqsədilə bolqarlara daha dörd kilsə tikmək üçün razılıq vermişdi. İstanbulun Bolqarıstana loyal siyasəti onun Makedoniyada möhkəmlənməsini əsaslandırmış oldu. Belə ki, 1895-ci ildə Makedoniyada artıq 600-dən çox bolqar məktəbi fəaliyyət göstərirdi ki, bu məktəblərdə də 25-30 min tələbə təhsil alırdı. Bolqarıstan hər il bu məktəblərə 1-2 milyon frank həcmində maliyyə vəsaiti sərf edirdi. Lakin proseslərin bu istiqamətdə inkişaf etməsi paralel olaraq, Osmanlı dövlətinin də əleyhinə təkamül etməkdə idi. Belə ki, Bolqarıstanın Makedoniyada açmış olduğu həmin məktəb və təhsil mərkəzləri eyni zamanda Osmanlı dövlətinə qarşı mübarizə aparan millətçilərin yetişdirilməsi ilə məşğul olurdu. Bu faktor 1893-cü ildə Bolqarıstanın baş naziri Stambulovun həyatına sui-qəsd edilməsindən sonra açıq şəkildə özünü büruzə vermiş oldu. Yeni baş nazir isə Stambulovdan fərqli olaraq, sultan hökumətinə loyal mövqedən deyil, ona qarşı mübarizə mövqeyindən çıxış edirdi. Həmin il Resnedə Makedoniya Daxili Ixtilal Təşkilatının yaradılması bunun bariz nümunəsi idi. Ilk dövrlər türklərə qarşı mənəvi və psixoloji mübarizə aparan Təşkilat gizli fəaliyyət göstərirdi. Bu fəaliyyətin məntiqi nəticəi kimi, 1895-ci ildə Sofiyada Makedoniya Xarici Ixtilal Komitəsi yaradıldı. Hər iki təşkilatın əsas məqsədi Makedoniyanı Bolqarıstana birləşdirmək idi. Romalılar isə Makedoniyanı Bizans imperatorluğunun bərpası istiqamətində başlıca keçid adlandırırdılar. Qeyd etməliyik ki, yunanlar da Makedoniyaya tarixi haqlarının olduğunu iddia edir, bunu bir zamanlar Makedoniyanın Yunan kralı Filip və İskəndərin hakim olduğu bu ərazinin Bizans imperiyasının daxili rayonlarından biri olması ilə əsaslandırmağa çalışırdılar. Bu mövqedən çıxış edən Yunanıstan kralı I Georgi, hətta Yunanıstanın Makedoniyasız yaşaya bilməyəcəyini deyirdi. (3, s.57) Bu məqsədlə də 1894-cü ildə, yunanlar Makedoniyada Etniki Eterya təşkilatı yaratdılar ki, bundan əsas məqsəd ilk növbədə antibolqar təbliğatının aparılmasını intensivləşdirmək və burada Yunanıstanı təbliğ etmək idi. Bildiyimiz kimi, Yunanıstanın bütün rum dilində danışanları bir dövlət içində birləşdirmək arzusu 1920-ci ildə faciəvi sonluqlarla nəticələndi. (1, s.94) Serblər də bolqar və rumlar kimi Makedoniyaya tarixi haqları olması iddiaları ilə çıxış edirdilər. Bu istiqamətdə təbliğatın əsas ana xəttini makedoniyalıların bütünlüklə serb olduqları, Üsküpün Serb hökmdarı Duşanın dövründə Serbiyanın paytaxtı olması təşkil edirdi. Ona görə də, serblər Bütün Makedoniyanın Serbiyaya məxsus olduğunu iddia edir və bu məsələdə heç bir tərəfə güzəştə getməyəcəklərini bəyan edirdilər. Serbiyanın belə açıq təcavüzkar mövqedən çıxış etməyə ruhlandıran isə onların Avstriya-Macarıstan tərəfindən dəstəklənməsi idi. Əslində Berlin Traktatı ilə Avstriya-Macarıstana Bosniya-Herseqovinanı himayəsinə almaq icazəsi də verilmişdi. (1, s.97) Lakin 1879-cu ildə Bosniya-Herseqovinada Avstriya-Macarıstanın nüfuzunun bərqərar edilməsi Serbiyanın ciddi narazılığına səbəb olmuşdu və Avstriya-Macarıstan Serbiyanı nominal olaraq dəstəkləməklə Bosniya-Herseqovina itkisi ilə barışmağı təlqin etməyə səylər göstərirdi. Buna görə də tərəfər 1881-ci ildə Serbiyanın Makedoniyaya genişlənməsini əsaslandıran müqavilə imzalamışdılar. Avstriyanın xarici işlər naziri Baron Haymer Bu məsələ ilə əlaqədar bildirmişdi ki, «Makedoniyanın Bir hissəsi olan Kosovo üzərində Serbiyanın iddiasını bir rəsmi sövdələşmə ilə tanımağa indidən razıyıq və buna hazırıq. Gələcəkdə Avropanın Böyük dövlətləri tərəfindən toplanacaq bir konfransda bu ərazinin Serbiyaya birləşdirilməsini tanımağa yönələn siyasətimizdə bütün nüfuzumuzdan istifadə edəcəyik». Avstriyanın bu vədi həmin müqvilənin 7-ci maddəsində öz əksini tapmışdı. Avstriya ilə müvafiq razılaşmalar əldə edən Serb kralı Aleksandr 1894-cü ildə Istanbula səfər etdi və sultandan Makedoniyada, xüsusilə də Kosovoda serb məktəblərinin açılmasına razılıq aldı. Qısa bir zamanda burada 100-dən çox serb məktəbləri açıldı ki, bu məktəblərdə 5 mindən çox tələbə və şagird təhsil almağa başladı. Makedoniyada bir serb yepiskopluğunun açılması məsələsi isə 1896-cı ildə həll edilmiş oldu. Üsküpdə açılan bu yepiskopluğa qarşı rumlarla birgə bolqarlar da mübarizə aparmağa başladılar. Kosovo və Üsuküpün qədim Serbiya adlandırılmasına qarşı bolqarlar açıq mübarizəyə başladılar. Buna cavab olaraq serblər də analoji mövqedən çıxış etməyə başladılar. Nəticədə bolqar, yunan və serblər bir-biri ilə mübarizə etməyə başladılar. Belə bir vəziyyətdə Makedoniyadakı türk əhalisi ən çox zərər çəkən və zərbə alan tərəf kimi çıxış edirdi. Həmin dövr, yəni hələ 1897-ci ildə bu proseslərə dair öz düşüncələrini qeydə almış Tunalı Hilmi özünün «Makedoniya Mazisi Hali İstikbali» adlı əsrində bu məsələyə toxunaraq yazırdı ki, « türklər hələ də müdafiə olunmaq haqda düşünmürlər. Sabahını düşünməyi ağlına gətirməyən bir Makedoniya sakini var idisə də,o da türklərdir. Bu gün özünü düşünməyən bu xalq sabah məhv olacaqdır». Zaman və həmin siyasi proseslərin məntiqi nəticəsi Hilminin uzaqgörənliyini təsdiqləmiş oldu. Türklər Avropa Türkiyəsini XX əsrin əvvəllərində əbədi olaraq itirmiş oldular. Belə bir vəziyyətdə Osmanlı dövləti buradakı prosesləri öz gücü hesabına məqsədəuyğun istiqamətə yönəltmək iqtidarında olmadığından Makedoniyada serb, yunan və bolqarların bir-birinə qarşı mübarizə aparmasını burada öz nüfuzunun qalmasının əsas vasitəsi kimi baxırdı. Sultan II Əbdül Həmid özünün siyasi xatirələrində bu münasibətlə yazırdı ki, «Bizim Avropadakı qüdrətimizin Balkan dövlətlərinin bir-biri ilə anlaşa bilməmələri üzərində qurulduğu doğrudur». Makedoniyada bolqar, yunan və serblər arasında qızğın mübarizə getdiyi bir dövrdə, həmin mübarizə ulahların da Makedoniyaya iddiaları çərçivəsində daha da kəskin xarakter almış oldu. Ulahlar yunan mənşəli bir xalqdır. Roma imperatorluğunun rumın legionu, hələ eramızın IV əsrində barbarların hücumlarına məruz qalaraq məğlub olduqdan sonra,onların böyük bir qismi Karpat dağlarına çəkilmiş, bir qismi isə Dunay çayını keçərək cənuba doğru hərəkət etmiş, Makedoniyaya qədər olan bir ərazidə, eləcə də Pidus dağ silsilələrində məskunlaşmışdılar. Əsas məşğuliyyətləri isə kosmopolit səviyyədə ticarət etmək olmuşdur. Pravoslav olan və rumın dilində danışan ulahlar, uzun müddət yunan mədəniyyətinin təsiri altında olmuşlar. XIX əsrin ikinci yarısında Balkanlarda milli-azadlıq hərəkatı başladıqdan sonra onlar da bu mübarizəyə qoşulmuş və öz məqsədlərinə nail olmaq uğrunda mübarizəyə başlamışdılar. Onların əsas himayədarı isə Rumıniya idi ki, onlara hələ 1869-cu ildən etibarən müxtəlif sahələri, o cümlədən siyasi mübarizəni əhatə edən müvafiq ədəbiyyatlar göndərməyə başlamışdı. (3, s.59) Ulahların mübarizəsinə təkan verən isə pravoslav papası Marqariti olmuşdur. Belə ki, o Ulah kilsəsini Roma katolik kilsəsinin təsiri altından çıxarmaq məqsədilə kilsənin katolik kilsəsindən ayrıldığını bəyan etmişdi ki, bu da Roma katoliklərinin etirazına səbəbolmuşdu. Bu etirazdan isə o, siyasi məqsədlər üçün istifadə etməyi qərarlaşdırmış, nəticədə ulahlar dini zəmində başladıqları mübarizələrinə sonradan siyasi rəng vermiş və Makedoniyada gedən siyasi proseslərə təsir etməyə başlamışdılar. Bununla belə ulahların «Ulah imperatorluğu» yaratmaq və Rumıniya ilə birləşmək məqsədləri əvvəlcədən utopik bir ideya idi və heç bir halda reallığı nəzərə almırdı. Çünki ilk növbədə onların sayı kifayət qədər olmamaqla bərabər Rumıniya ilə həmsərhəd deyildilər. Digər tərəfdən Rumıniya ulahları onların mübarizələrinin ilk günündən etibarən yalnız bolqarların irəliləmələrinin qarşısını almaq məqsədilə dəstəkləyirdi. Ona görə də sonradan onlar Balkanlarda slavyan xalqları tərəfindən assimilyasiya olunmamaq məqsədilə sultandan yardım istəməyə məcbur oldular. Bu məqsədlə də 1897-ci ildə türk-yunan müharibəsi zamanı Fessaliyada kompakt halda yaşayan ulahlar buranın türk hakimiyyəti altında qalması uğrunda mübarizə aparmış və bunun üçün hətta Avropa dövlətlərinə müraciət də etmişdilər. Belə bir addıma əsas verən faktor isə türklərin xristinlara, xüsusilə də ulahlara yaratmış olduğu mədəni inkişaf şəraiti idi. Belə bir şəraiti isə yunanlar onlara vəd etmirdi. Ona görə də ulahların türk hakimiyyəti altında qalmaq istəməsi və bunun uğrunda apardıqları mübarizə tam səmimi idi. Ulahların belə bir mövqedən çıxış etməsi isə yunan, bolqar və serblərin onlara qarşı birləşməsinə təkan vermiş oldu. Nəticədə, bu üç millətin ulahlara qarşı törətdikləri qırğın və iğtişaşları nəzərə alaraq, Rumıniya sultana təyziqlər etməyə başladı. Nəticədə Ulah faktorunun Makedoniyada ayrıca bir ünsür olmasına dair sultan 1905-ci il mayın 25-də xüsusi bir fərman imzaladı. Bu fərman yunanların ulahlara qarşı istibdadını daha da artırmış olduğundan,onlar Rumıniyadan yardım istədilər. Nəticədə, Rumıniya və Yunanıstan arasında hərbi-siyasi vəziyyət gərginləşdi. Makedonyadakı bu proseslər 1898-ci ildə özünün kulminasiya nöqtəsinə çatmış oldu. (3, s. 61) Belə ki, münaqişə tərəfləri bir-biri ilə apardıqları mübarizə çərçivəsində, eyni zamanda türklərə qarşı da iğtişaşlar törədirdi. Bu iğtişaşların törədilməsində isə boqarlar əsas yer tuturdular. Bolqarlara qarşı mübarizə aparan serb və ulahlar isə türklərə yardım edirdilər. Etnik münaqişə məngənəsində boğulan Makedoniyada bu siyasi proseslərin fonunda Osmanlı dövlətinin nüfuzu aşağı düşmüşdü. Belə bir vəziyyətdə Avropa dövlətlərinin diqqətini Makedoniyaya yönəltmək istəyən bolqarlar Makedoniyadakı siyasi proseslərdə türkləri günahlandıran geniş bir təbliğat kompaniyasına başlamışdılar. Həmin dövr buradakı prosesləri işıqlandıran fransız jurnalisti Stefan Lusan yazırdı ki, «əgər həqiqəti söyləsək demək olar ki, Makedoniyadakı bütün qətl və iğtişaşlar bolqar terroristləri tərəfindən əvvəlcədən hazırlanmış və qəbul olunmuş mexanizmlə gerçəkləşdirilir. Məqsəd isə Portanın vəhşi, mədəniyyətsiz bir ölkə kimi yanlış olaraq tanıtmaq, xristianların burada ən ibtidai hüquqlara malik olmadığını Avropa dövlətlərinin nəzərinə çadırmaqdır. Halbuki, belə bir halı sezmək çox çətindir. Bunun üçün onlar Makedoniyadakı xarici vətəndaşlara qarşı qəsdlər təşkil edir, onları oğurlayır, xarici vətəndaşlara məxsus müəssisələri yandırırlar». Dağıdılan həmin müəssisələrin əksəriyyəti isə Salonikdəki Osmanlı Bankına məxsus idi. Bu addımlar isə 1896-cı ildə ermənilərin İstanbuldakı Osmanlı Bankına qarşı törədilən terror aktından bəhrələnirdi. Qeyd edək ki, XIX əsrin II yarısındn başlayaraq, Osmanlı Türkiyəsində ermənilərin guya çətin durumda olduqlarını bəhanə edərək xarici dövlətlər Türkiyədən yeni güzəştlər tələb edirdilər. Makedoniya məsələsi ilə təxminən eyni zamanda baş verən bu çıxışların xaricdın dəstəklənməsi Osmanlı İmperiyasında mərkəzdənqaçma meyllərini stimullaşdırmaq idi. Avropa dşvlətləri tərəfindən silahlandırılan ermənilər 1894-1895-ci illərdə üsyan qaldırdılar Anadolu və İstanbulda qarışıqlıq yaratdılar. (6, s. 60) Lakin Bolqarlar ermənilərdən də uzağa getdilər. Belə ki, onlar Salonikdəki Osmanlı Bankının divarları altında lağım açmaq kimi dəhşətli bir faciənin həyata keçirilməsinə başladılar. Bu proses 1903-cü il aprelin 7-də başa çatdıqdan sonra lağım açılan yerlərə dinamit qoyaraq Bankı yerlə yeksan etdilər. Analoji addım Vardar körpüsünə münasibətdə də atıldı. Frank məhəlləsində isə davamlı olaraq bombalar partladıldı. Nəticədə Makedoniya məsələsinə dair 1903-cü il oktyabrın 3-də Avstriya-Macarıstan və Rusiya imperatorlarının görüşü oldu. Bu görüşdə Makedoniyada islahatların keçirilməsinin məqsədəuyğun olmasına dair razılaşma əldə olundu. Bu isə Osmanlı dövlətinin daxili işlərinə qarışmağın başlanğıc mərhələsi idi. Məhz belə bir vəziyyətdə Ingiltərə xarici işlər naziri Lord Ləndsduv təkliflə çıxış etdi. Onun təklifinə əsasən islahat işi tam olaraq Osmanlı dövlətinin öz ixtiyarına verilməli idi. Bu mümkün olmadığı halda Makedoniyaya ayrıca bir xristian valisi təyin edilməsi təklif edilirdi. Nəhayət belə bir halın qeyri-mümkünlüyü şəraitində isə Makedoniyadakı Osmanlı valisinə iki xristian köməkçisinin təyin edilməsinin məqsədəuyğun olduğu təklif edildi. Makedoniyadakı Osmanlı valisinə iki xristian yardımçının təyin edilməsi təklifi Almaniya istisna olmaqla, Bütün Avropa dövlətləri tərəfindən qəbul olundu. Qeyd edək ki, nəzərdə tutulan həmin yardımçılar ayrıca jandarm və polis qüvvələri ilə təmin edilirdi. Sultanın təklifinə əsasən bu proseslərdə islahatları nəzarətdə saxlayacaq xüsusi bir təşkilatın da formalaşdırılması nəzərdə tutulurdu ki, bu təşkilat da Avropanın «sivil agentləri»ndən təşkil olunurdu. İngilislər həmin proseslərə öz nəzarətlərini yaratmaq təklifini etsələr də, bu qəbul olunmadı. Buna sultan da etiraz etdi. Bununla belə əldə olunmuş razılaşmanın saxlanması və sultanı daha bir neçə məsələdə güzəştə getməyə məcbur etmək məqsədilə Avropa dövlətləri Avstriya admiralı Riperin komandanlığı altında Midilliyə bir hərbi gəmi göndərməklə gömrük məntəqələrini, poçt mərkəzlərini nəzarətə aldılar. Bu hal sultanı İngiltərənin nəzarət təklifini də qəbul etmək məcburiyyətində qoydu. Bütün bu razılaşmalar isə öz əksini Müzenberq proqramında tapdı. Sultan II Əbdül Həmid Müzenberq proqramının həyata keçirilməsi məqsədilə Hüseyn Hilmi Paşanı Makedoniyaya yeni vali təyin etdi. 1903-cü il dekabrın 8-də fəaliyyətə başlayan Hilmi Paşa qısa zamanda ədalətli bir idarə sistemi yaratmağa müvəffəq oldu. Lakin Bu müsbət irəliləyişlərə baxmayaraq Makedoniyada seperatizm prosesləri sönmədi. Çünki bu prosesin yalnız Makedoniya miqyaslı olmadığı artıq tam şəkildə özünü büruzə vermiş oldu. Yalnız bundan sonra, yəni Makedoniyada islahatların keçirlilməsi bayrağı altında davam edən bolqar hərəkatına Avropa dövlətlərinin qarışmasından sonra Balkanlarda baş verən proseslər Osmanlı dövlətinin parçalanması istiqamətində yeni mərhələyə keçmiş oldu. Nəticə olaraq qeyd edək ki,1878-ci il Berlin Traktatı heç kimi razı salmamışdı. Buradakı maddələrə sonradan dəfələrlə nəzər yetirilməsi və bunun ardınca baş verən çəkişmələr yeni Avropa ittifaqlarının yaranmasına şərait yaratdı. Rusiya, Britaniya və Fransa bir tərəfdə, Almaniya, Avstriya-Macarıstan və Osmanlı İmperiyası digər tərəfdə birləşdilər. (1, s. 96) Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, 1872-ci ilin sentyabrında Almaniya, Avstriya-Macarıstan və Rusiya birləşərək Üç İmperatorlar Liqini yaratmışdılar. Lakin 1877-1878-ci il rus-türk müharibəsindən sonra Balkanlar məsələsində razılığa gələ bilmədiklərinə görə münasibətləri pozuldu.(5, s. 24) Almaniya da bu iki dövləti bir ittifaqda saxlaya bilmədiyindən Avstriya-Macarıstana üstünlük verdi. 1879-cu ilin oktyabrında Almaniya və Avstriya-Macarıstan arasında müdafiə İttifaqı yarandı. (5, s. 25) Bu yaranmış bloklar arasındakı gərginlik 1914-cü il Birinci Dünya Müharibəsinə gətirib çıxartdı. Yüklə 4,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
