Yazıya qədərki qaynaqlar. Mixi yazılar və antik ədəbiyyat. "Albaniya tarixi"

Şaddadilər dövləti. X əsrin II yarısında Azərbaycanda meydana gələn müstəqil feodal dövlətlərdən biri də paytaxtı Gəncə olan Şəddadilər dövləti idi. Onun ərazisi əsasən Kür və Araz çayları arasındakı iorpaqları əhatə edirdi. Şəddadilər şimal tərəfdən Şəki və Kaxetiya çarlığı ilə, cənubdan Rəvvadilər dövləti ilə həmsərhəd idi. Dövlətin cənub-qərbində yerləşən Dəbil şəhəri də Şəddadilərə tabe idi. Müəyyən dövrlərdə Şəki və Kaxetiya çarlığının bəzi əraziləri də onlardan asılı vəziyyətə düşmüşdü. Ərməniyənin xeyli hissəsi Şəddadiİərin hakimiyyəti altında idi.

Du dövlətin yaradıcısı hesab edilən Məhəmməd ibn Şəddad mənşəcə kürd idi. O, Dəbil ətrafında yaşamaqla siyasi fəaliyyətə X əsrin ortalarında başlamışdı.

Əslində Şəddadilər dövləti Salarilerin dövründə və onlann ərazisində meydana gəlmişdi. Salari hakimi Mərzuban əsirlikdə qaldığı beş il (948-953) müddətində onun varisləri arasında hakimiyyətin qızışdığı şəraitdə dövlət xeyli zəiflədi. Ona tabe olan feodal ə'yanlar içərisində müstəqillik meylləri gücləndi. Belə feodallardan biri Məhəmnəd ibn Şəddad idi. O, fürsətdən istifadə edərək Dəbili tutdu və özünü müstəqil eIan etdi. Lakin o burada möhkəmlənə bilmədi. Mərzuban əsirlikdən xilas olduqdan sonra hakimiyyətini bərpa etdiyi zaman Dəbil Şəddadın əlindən çıxdı. Onun ölümündən sonra oğlanları Fəzl və Ləşkəri Gəncəyə gəldilər və 971-ci ildə Salari İbrahimin Gəncədəki naibini qovaraq burada hakimiyyəti elə keçirdilər. Müharibədə Əbülhəsən Ləşkəriyə gücu çatmayan Salari hökmdarı İbrahim ibn Mərzuban onunla müqavilə bağladı və Şəddadilər dövlətini rəsmən tanımağa məcbur oldu. 971-ci ildən Şəddadilər dövləti fəaliyyətə başladı. Bu hadisə Ləşkərinin nüfuzunu artırdı. O, az müddət ərzində Bərdəni, Şəmkiri, Ərməniyenin xeyli hissəsini öz dövlətinə birləşdirdi, ölkədə əmin-amanlıq yaratdı. Səkkiz illik hakimiyyəti dövründə Şəddadilər dövləti möhkəmləndi və ərazisi genişləndi. Onun varisi Fəzlin dövründə Beyləqan Şəddadilər dövlətinə birləşdirildi. Ağıllı diplomat olan Fəzl dövlət işlərini məharətlə idarə edirdi. Ərəb tarixçisi İbn əl-Əsirin məlumatına görə, «Kürd Fəzlun 1030-cu ildə xəzərlər üzərinə hücum etdi. Onlardan çox adam qırdı, əsir tutdu və böyük miqdarda qənimət aldı».

Şəddadi Fəzl uğurlu xarici siyasətlə yanaşı, ölkənin daxili işləri ile məşğul olmağı da unutmur, sənətkarlığın, ticarətin, mədəniyyətin inkişafına qayğı göstərirdi. O, ticarət və hərbi məqsədlə Araz çayı üzərində körpü saldırdı. Gəncədə öz adına pul kəsdindi. Onun Şirvanşah Mənuçöhrlə (1027-1034) qohum olmasına baxmayaraq, Şəddadiləılə Şirvanşahlar arasındakı dostluq və qohumluq sabit deyildi. Şəddadilər tez-tez Şirvanşahlar, Rəvvadilər və gürcü hakimləri ile müharibalər edirdilər.

Şəddadilərin görkəmli hakimlərindən olan Əbüləsvər Şavurun dövründə (1050-1067) dövlət daha da möhkəmləndi. Şavur iqtisadi, ictimai heyatda və xüsusilə orduda bir sıra faydalı islahatlar keçirərək Gürcüstanla və Şirvanşahlarla müharibələri davam etdirdi. Alan tayfalarının, qonşu feodal dövlətlərin və xüsusilə şöhrəti gündən-günə artmaqda olan səlcuq türklərinin basqınlanndan qorunmaq üçün tədbirlər gördıı. Gəncənin ətrafında xəndək qazdınb hasar çəkdirdi. Onun tapşırığı ile Dəmirçi İbrahim l063-cu ildə Gəncənin dəmir qapılarını düzəltdi. Həmin il Şirvana bir neçə yürüş təşkil edərək onlardan 40 min dinar xərac aldı. Lakin siyasi vəziyyətin deyişməsi ilə əlaqədar olaraq Şavur hakimiy­yətinin sonunda selcuqların vassalltğmı qəbul etməyə məcbur oldu.

Şəddadilər dövlətinin axırıncı əmiri olan III Fəzlun (1074-1088) vəssalı olduğu səlcuq sultanlığına qarşı mübarizəni davam etdirmək istəyirdi. Mənbələrin məlumatındaın aydın olur ki, Yaxın və Orta Şərqdə, həmçinin Zaqafqaziyada güclü dövlət yaradan səlcuq türkləri Şəddadilərin daxili müstəqilliyini özləri üçun təhlükə hesab edirdilər. Ona görə də səlcuq sultanı Məlikşah öz sərkərdəsi Buğanı qoşunla Gəncəyə göndərdi. Buğa 1088-ci ildə Gəncəni tutdu və III Fəzlunu əsir götürərək Bağdada göndərdi. O, 1091-ci ildə orada, əsirlikdə öldü. Beləliklə, 1088-ci ildə Şəddadilər dövlətinin tarixi sona çatdı. Məlikşah Gəncəyə öz əmirini təyın etdi. Şəddadilərin bütün ərazisini ələ keçirdilər. Sultan Məlikşah Gəncə əmirinin ixtiyanna 48 min nəfərlik qoşun verdi. Şəddadilər dövləti feodal monarxiya tipli dövlət idi. Onun başçısı əmir titulu daşıyırdı. Məzyədilərdə, Salarilərdə, Sacilərdə olduğu kimi burada da dövlətin başçısı mülki və hərbi hakim idi. Mə’murlardan biri sarayı idarə edən hacib idi. Vilayətləri isə əmirin təyin etdiyi naiblər idarə edirdilər. Bir qayda olaraq naiblər şahzadələrdən və ya sülalə üzvlərindən ibarət olurdu.

Azərbaycan ərazisindəki digər feodal dövlətlərdə olduğu kimi, Şəddadilərin qoşunu iki hissədən: daimi nizami qvardiyadan və könüllülərdən ibarət idi. Yuxanda adlan çəkilən feodal dövlətlərin heç birisində Şəddadilərdə olduğu qədər çox qoşun yox idi. Mənbələrin mə’lumatında bildirilir ki, Şəddadilərin daimi nizami ordusu 150 min nəfərə çatırdı.

Bu dövlət erkən orta əsrlərin sonlannda yarandığından feodal münasibətləri yaxşı inkişaf etmişdi. Ölkənin əsas münbit torpaqları hakim sülalə üzvlərinin əlində toplanmışdı. Bərdə əvvəlki şöhrətini, mövqeyini itirdiyi halda, dövlətin paytaxtı Gəncə Qafqazın iri ticarət və mədəniyyət mərkəzinə çevrilirdi. Burada gözəl saraylar, əzəmətli məscidlər, mədrəsələr, karvansaralar, hamamlar, zərbxanalar, dövrün digər gözəl mədəniyyət abidələri tikilirdi. Azərbaycanın qərb rayon- lanna, Gürcüstana və Qara dəniz sahillərinə gedən ticarət yolu Gəncədən keçirdi. Gəncə sənətkarlarının hazırladıqlan mə’mulatlar, gözəl ipək parçalar, xalçalar, xalılar səlcuq sultanlannin saraylarını bəzəməklə bərabər, dünya bazarlarına da çıxarılırdı.

Dövlətin paytaxtı kimi Gəncənin təhlükəsizliyi yaxşı təmin edildiyindən şəhərin əhalisi sürətlə artır, dövrün görkəmli klassiklərinin, alimlərinin və sənətkarlarının bir hissəsi Gəncədə rahatlıq tapır, yaşayıb-yaradırdı. Şair Qətran Təbrizi və «Qabusnamə» əsərinin müəllifi Keykavus Gəncədə yaşayırdi. Gəncə bəşər mədəniyyətinə parlaq simalar bəxş etmişdi.