“yeni TÜRKİYE”Yİ kuracak zafer iÇİn beşERİ ve mali kaynaklarin yönetiMİ

KSG IV (27 Ekim 1922)

96^ 3 Kasım’da da Heyeti Umumiye’de Heyeti Murahhasanın Lozan'da takip edeceği hattı hareket müzakere edilmiştir. Konferansın silahla kazanılan istiklâl harbini tamama erdirip erdiremeyeceği müzakere edilmiştir. Özellikle Misakı Milli, Güney sınırı (Ankara Anlaşması’yla belirlenen Suriye ve Irak sınırı), Kürt meselesi (ırki akalliyetler başlığı altında), düyunu umumiye (Osmanlı İmparatorluğundan Türkiye payına düşen borçlar, faizi, Türkiye dışında kalan bölgelerin borçları, Türkiye dışında kalan bölgelerdeki toprak mülkiyeti sorunları - Evkâfı İslamiye) gündeme getirilmiştir. BMM ZC, C: 24, İ: 132, Üçüncü Celse (3 Kasım 1922).

97^ İsmail Soysal, a.g.e., s. 69

98^ Bilâl Şimşir (der), Lozan Telgrafları I (1922-1923), Ankara, 1990, s.xiv’den aktaran Baskın Oran, a.g.e., s. 217

99^ Baskın Oran, a.g.e., s.220

100^ Baskın Oran, a.g.e., s.218

101^ Baskın Oran, a.g.e., s.218-219

102^ İngiltere aslen petrol olması nedeniyle Musul ve donanması açısından önemli olduğu için Boğazlarla ilgileniyordu. Fransa, Düyunu Umumiye alacaklarının büyük oranda Fransız vatandaşı olması nedeniyle Osmanlı borçları sorunuyla alakâdardı. İtalya, Müttefik Devletler içinde en eski kapitülasyoncu devlet (Venedik ve Ceneviz üzerinden) olması nedeniyle kapitülasyonlar ve imtiyazlar sorununa bakıyordu. Baskın Oran, a.g.e., s. 219. İngiltere’nin savaşta en önemli müttefiki olan Yunanistan’a bir borcu olduğu da anlaşılmaktadır. Bu nedenle, azınlık ve uyrukluk meselelerini de kendisi çözmek istemiştir.

103^ Lozan Konferansı’nın ilk dönem tartışmaları ve Meclise yansımaları için bkz. BMM ZC, C: 25, İ: 147, Birinci Celse (21 Kasım 1922); BMM ZC, C: 25, İ: 147, Birinci Celse (29 Kasım 1922); BMM ZC, C: 25, İ: 157, Birinci Celse (16 Aralık 1922); BCA: 30..10.0.0/218.472..22./400-122 (21 Aralık 1922); BMM GCZ, İ: 162, Üçüncü Celse (25 Aralık 1922); Ayrıntılar için bkz. Baskın Oran, a.g.e.

104^ Seha Meray, Lozan Barış Konferansı, Tutanaklar, Belgeler, Takım I, Cilt I, Kitap 1, SBF Yayını, Ankara, 1969, s.v’teki İsmet İnönü’nün Önsöz’ünden aktaran Baskın Oran, a.g.e., s.219

105^ 1921 yılının ilk yarısında Fransa ile imzalanan Ankara Anlaşması’ndan sonra da bir tahliye süreci yaşanmıştır. 12 Ocak’ta Meclis’te Adana vilâyetiyle Gaziantep sancağında teslim alınan yerlerde idarei mülkiyenin tesis edildiğine dair Dahiliye Vekâleti Tezkeresi okunmuştur. BMM ZC, Cilt:16, İ: 143, Birinci Celse (12 Ocak 1922)

106^ Göçe Tabi Tutulanların Emvali Metrûkeleri hakkında Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti dönemlerinde yapılan bütün düzenlemelerin orijinal ve güncelleştirilmiş metinleri ve konuyla ilgili genel bilgi için bkz. Salâhaddin Kardeş, “Tehcir” ve Emval-i Metrûke Mevzuatı, T.C. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı Yayını, Yayın No: 2008/379, Ankara, 2008.

107^ Salâhaddin Kardeş, a.g.e., s. 9.

108^ BMM ZC, C: 23, İ: 105, Dördüncü Celse (20 Eylül 1922).

109^ BMM ZC, C: 23, İ: 105, Dördüncü Celse (20 Eylül 1922).

110^ BMM ZC, C: 23, İ: 105, Dördüncü Celse (20 Eylül 1922).

111^ 20 Eylül’de Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey’in cevap verdiği Salâhaddin Bey’in sual takririnde, memaliki müstahlasada Devlet teşkilatının icra ve ikmali için tehir edilmesi mümkün olmayan masrafların karşılanmasına yönelik memaliki müstahlasadan varidat cibayeti hakkında Maliye Vekâletinin ne gibi tedbirler aldığı sorulmuştu.

112^ KSG IV (20 Eylül 1922)

113^ Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey, tamirat ve inşaat işlerinin yabancılara bırakılmasını şu sözlerle savunmuştur: "Esaslı inşaat gayet geniş bir mevzudur. Bunun için ecnebi inşaat şirketleriyle mukaveleye girmekten başka çare yoktur." Şeref Bey (Edirne), işlerin şirkete bırakılmasında idari kontrolün yeterli olacağını şöyle dile getirmiştir: "Vekâletimiz bundan sonra yapılacak şeylerin daha muntazam olması istihdafen mutlaka şirket usulünü kabul etmek lâzımgelir. ... suistimalâta mani olacak ... memleketimizde daha sıhhi evler yapılmış olacaktır. Hükümetin kontrolü altına girmiş olan bir şirkete Hükümet, umumi kontrolünü koymuş olur." BMM ZC, C: 23, İ: 108 (25 Eylül 1922)

114^ BMM ZC, C: 23, İ: 108 (25 Eylül 1922)

115^ BMM ZC, C: 23, İ: 108 (25 Eylül 1922)

116^ Erdal Aydoğan, “Tümgeneral Arif Hikmet Gerçekçi’nin Günlüğünde Refet Paşa’nın İstanbul’a Gidişi, Karşılanması ve İstanbul’daki İlk Günleri”, Ankara Üniversitesi Türk İnkilâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 27-28, Mayıs-Kasım 2001, s. 253-261, s. 258.

117^ İstanbul Hükümeti'nin istifası üzerine 4 Kasım 1922 tarihinde toplanan İcra Vekilleri Heyeti, Trakya'yı teslimle görevlendirilen ve İstanbul'da bulunan Refet Paşa'ya İstanbul'un idaresinin Büyük Millet Meclisi'ne geçtiğine dair yayınlanmak üzere 4/5 Kasım gecesi bir talimat yollamıştır. Söz konusu talimatname, Refet Paşa tarafından 5 Kasım 1922 tarihinde ilgili makamlara Refet Paşa'nın 1 numaralı bildirisi olarak tebliğ edilmiştir. Talimat, 5 Kasım günü Meclis’in gizli oturumunda okunmuştur. Bkz. BMM GCZ, İ: 133, İkinci Celse (5 Kasım 1922).

118^ 6 Kasım 1922 tarihli Meclis gizli oturumundaki müzakerelerden, talimatnamenin 4 Kasım 1922 günü verildiği ve bunun üzerine 5 Kasım 1922 tarihinde Meclis’te talimata ilişkin karar alınmak zorunda kalındığı anlaşılmaktadır. İlgili gizli oturumlar için bkz. BMM GCZ, İ: 133, İkinci Celse (5 Kasım 1922); BMM GCZ, İ: 133, İkinci ve Üçüncü Celseler (6 Kasım 1922).

119^ 19 Ekim’de Kastamonu Mebusu Abdülkadir Kemali Bey ve arkadaşları, Meclisin Ankara'dan başka bir mahalle nakli hakkındaki 115 imzalı bir takrir vereceklerdir. Takrirde, Anadolu topraklarında Yunan Ordusu mevcud olduğu sırada Meclisin Ankara'da ikametinin zaruri olduğu ifade edilmiştir. Bu zaruretin ortadan kalkması nedeniyle Meclisin daha iyi ve müsait koşullara sahip Bursa, Konya veya İzmir şehirlerinden birine naklinin gündeme alınması istenmiştir. Takririn müzakeresi Sulh Konferansı öncesi böyle bir naklin mümkün olmadığı gerekçesiyle ileriki bir tarihe tehir edilmiştir. BMM ZC, C: 24, İ: 122, Birinci Celse (19 Ekim 1922)

120^ BMM ZC, C: 23, İ: 109 (27 Eylül 1922)

121^ BMM ZC, C: 23, İ: 109 (27 Eylül 1922)

122^ Mehmed Şükrü Bey (Karahisarı Sahib), Halil İbrahim Bey (Antalya) ve Abdullah Azmi Efendi (Eskişehir) de Hüseyin Avni Bey’i bu görüşünde desteklemişlerdir. BMM ZC, C: 23, İ: 109 (27 Eylül 1922)

123^ BMM ZC, C: 23, İ: 109 (27 Eylül 1922)

124^ BMM ZC, C: 23, İ: 110 (28 Eylül 1922)

125^ BMM ZC, C: 24, İ: 123 (21 Ekim 1922)

126^ İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey, bu maddeleri şu sözlerle eleştirecektir: “istihlâs edilen memalikin hudut ve aksamını ayıracağız ve dört mıntakada, dört müstakil hükümetçik teşkil edeceğiz ve bu hükümetçiklere, vicdani hareket etmek hakkını vereceğiz ve yine bu demektir ki, efendiler Heyeti Vekileniz, Türkiye Büyük Millet Meclisinin intihap ettiği Heyeti Vekile, ancak bu Meclise karşı mesul olan Heyeti Vekile hakikatte Büyük Millet Meclisinin hâkim olduğu topraklar dâhilindeki umur ve hususata karışmıyacaktır. ... salâhiyeti fevkalâdeyi haiz olarak ve hiçbir yere merbut bulunmıyarak karar vermesi, icraata geçmesi salâhiyetini verdiğiniz heyetler nedir?” Lâzistan Mebusu Ziya Hurşid ise, bu teklife aslen denetimden kaçıldığı için karşı çıkıldığını şu sözlerle ifade etmiştir: “Hükümet üzerinde müthiş bir kontrol vazifesini görecek olan heyete Hükümetin itirazıdır.” BMM ZC, C: 24, İ: 125 (24 Ekim 1922)

127^ BMM ZC, C: 24, İ: 129 (30 Ekim 1922)

128^ BMM ZC, C: 24, İ: 129 (30 Ekim 1922)

129^ BMM ZC, C: 24, İ: 129 (30 Ekim 1922). Vurgu yazara aittir.

130^ Karahisarı Sahib Mebusu İsmail Şükrü Bey’in karşı sözleri, görüşün içeriğinin daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır: “Bizim adliyeci arkadaşlar adaletin tecellisini ancak ve ancak mahkemelerde görüyorlar. ... hukuk yekdiğerine karışmış bir haldedir. Fevkalâde ahval, fevkalâde mahakim icabettirir. ... Emaneti ehline veriniz derken erbabı fıkıh zarureti düşünerek cahil ümmi kimseyi kadı yapmak caizdir derler.” BMM ZC, C: 24, İ: 129 (30 Ekim 1922)

131^ BMM ZC, C: 24, İ: 129 (30 Ekim 1922)

132^ BMM ZC, C: 24, İ: 129 (30 Ekim 1922)

133^ BMM ZC, C: 25, İ: 149 (2 Aralık 1922)

134^ 1337 yılı Bütçe Kanunu, 15 Şubat 1921 tarihinde Meclis’e geldiğinde de bütçe müzakereleri yürütülmüş; ancak, bu müzakereler tamamlanarak bir Bütçe Kanunu çıkarılamamıştı.

135^ Alptekin Müderrisoğlu, a.g.e., s. 445.

136^ A.g.e., s. 446; Lozan Barış Konferansı 20 Kasım 1922 tarihinde açılmış; Konferansın ilk oturumu 21 Kasım 1922 tarihinde yapılmıştır.

137^ Alptekin Müderrisoğlu, a.g.e., s. 447.

138^ BMM ZC, C: 18, İ: 19, Birinci Celse (3 Nisan 1922).

139^ Yüksek komuta kademesinde yapılan değişiklikler Komutanların Biyografileri çalışmasından derlenmiştir. T.C.Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklâl Harbi’ne Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1989

140^ Askeri Unvan ve Rütbe Değişiklikleri Komutanların Biyografileri çalışmasından derlenmiştir. T.C.Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklâl Harbi’ne Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1989; 31 Ağustos 1922 tarihinden itibaren geçerli olacak terfi kararları 3 ve 12 Eylül 1922 tarihlerinde verilmiştir.

141^ BMM ZC, C: 16, İ: 157, Birinci Celse (9 Şubat 1922). 1921 yılı içinde bu kararı önceleyen kararlar da alınmıştır. Örneğin, 28 Mart 1921 tarihinde Divanı Temyizi Askerice tetkik edilerek tasdik edileceği gerekçesiyle Zâbitvekili Münir Feyiz Efendi hakkında karar alınmamasına karar verilmiştir. BMM ZC, C: 9, İ: 13, Birinci Celse (28 Mart 1921).

142^ 15 Mayıs’ta Divanı Harbce gıyaben idama mahkûm Zâbitvekili Mehmed Ali Efendi hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, hükmün tasdik edilmeden Heyeti Vekileye iadesine karar verilmiştir. BMM ZC, C: 20, İ: 43, İkinci Celse (15 Mayıs 1922). 15 Mayıs’ta, ayrıca, 253 sayılı Divanı harblerce gıyaben verilen hükümler hakkında Heyeti Umumiye Kararı alınmıştır. BMM ZC, C: 20, İ: 43, İkinci Celse (15 Mayıs 1922)

143^ BMM ZC, C: 19, İ: 23 (10 Nisan 1922)

144^ BMM ZC, C: 20, İ: 45, Birinci Celse (20 Mayıs 1922)

145^ BMM ZC, C: 20, İ: 45, Birinci Celse (20 Mayıs 1922)

146^ BMM ZC, C: 20, İ: 45, Birinci Celse (20 Mayıs 1922)

147^ BMM ZC, C: 22, İ: 83 (31 Temmuz 1922). 249 sayılı Kanun kuruluş kanunu olmasına rağmen, Ergün Aybars tarafından İstiklâl Mahkemelerinin lağvedildiği kanun olarak gösterilmesinin nedeni de kendisinden önceki kanunları ilga etmiş olması olabilir. Ergün Aybars, Ankara İstiklâl Mahkemesi’nin ilga tarihi olarak 249 sayılı Kanun’un çıkarıldığı tarihi göstermiştir. Ergün Aybars, İstiklâl Mahkemeleri (1920-1927), Cilt I-II, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 2.Baskı, 1988, İzmir, s.55. Ancak, Kastamonu, Konya ve Yozgad İstiklâl Mahkemelerinin görevlerine son verildiği tarih olarak 31 Ekim 1922 tarihini esas almak 20 Ekim 1922 tarihli Heyeti Umumiye Kararı göz önünde bulundurulduğunda mümkün değildir.

148^ Tablo, 1921 yılı Zamandizini, Ergün Aybars, İstiklâl Mahkemeleri (1920-1927); Rıdvan Akın, TBMM Devleti (1920-1923) ile 1921 ve 1922 Zamandizinlerinden yararlanılarak oluşturulmuştur.

149^ Tablo, 1920, 1921 ve 1922 Zamandizinleri ile Bilâl Şimşir, “Cumhuriyet’in İlk Çeyrek Yüzyılında Türk Diplomatik Temsilcilikleri ve Temsilcileri (1920-1950)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt XXII, Mart-Temmuz-Kasım 2006, Sayı: 64-65-66, Ankara, s.15-89’dan yararlanılarak hazırlanmıştır. Diplomatik temsilcilik, Bilâl Şimşir’in tercih ettiği geniş anlamıyla kullanılmıştır: “Bu kavram içinde Büyükelçilik, Orta Elçilik, Elçilik, Sürekli Maslahatgüzarlık, Mümessillik kuruluşlarının hepsine yer veriliyor.” A.g.e., s.16. Diplomatik Temsilcilikler seçilirken, sadece Ankara Hükümeti’nin 1920-22 yılları arasında temsilcilik açtığı yerler göz önünde bulundurulmuştur. Ankara Hükümeti’nin temsilci bulundurduğu bütün yerler ele alınırken, İstanbul Hükümeti’nin temsilcilikleri sadece Ankara Hükümeti temsilciliğinin olduğu durumda açıklama kısmında ele alınmıştır.

150^ BOA: İ..DUİT, GN: 8, DN: 1

151^ BOA: İ..DUİT, GN: 34, DN: 50

152^ Sovyetler Birliği’nin 31 Aralık 1922’ye kadar resmi adı Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti (RSFSC)’dir. Eral Tellal, “Sovyetlerle İlişkiler”, Baskın Oran, a.g.e. içinde, s.155

153^ BMM ZC, C: 18, İ: 3 (6 Mart 1922)

154^ BMM ZC, C: 18, İ: 3 (6 Mart 1922)

155^ Yusuf Ziya Bey'in (Bitlis) 6 Mart 1338 tarihinde verdiği sual takririne, Dahiliye Vekili Vehbi Bey (Karesi), 3 Nisan’da "Şark vilâyetlerinde halihazırda bir hâdiseyi mühimme yoktur. Ancak düşmanlarımız şimdiye kadar evvelce vatanımızı parçalamakta muvaffak oldukları tefrikaları tekrar ihdasa çalışmakta oldukları cihetle rüfekayı muhteremeden bâzıları emsali veçhile ikaz ve irşat vazifesiyle Meclis Riyaseti ve Başkumandanlık canibi samisinden dairei intihabiyelerine izam olunduğu maalihtiram arz olunur" şeklinde cevap vermiştir.

156^ Musul Vilayeti Salnamesi, İstanbul 1330 ve İslam Ansiklopedisi, “Musul”, c. VIII, s. 744 vd.’den aktaran Zekeriya Türkmen, “Özdemir Bey’in Musul Harekâtı ve İngilizlerin Karşı Tedbirleri (1922-1923)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 49, Cilt XVII, Mart 2001

157^ Mim Kemal Öke, Musul-Kürdistan Sorunu, s.41’dan aktaran Cemal Kemal, “Birinci Dünya Savaşı ve Sonrasında Musul Meselesi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkilâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 40, Kasım 2007, s. 643-691, s. 645.

158^ Mim Kemal Öke, Musul Meselesi Kronolojisi (1918-1926), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, 1987, s.12-13.

159^ “Irak Cephesi, Bağdat Demiryolu Hattı’nın Halep-Musul-Bağdat güzergâhını takip etmesi, bu hattın Basra’ya kadar uzatılmasının planlanması, Musul’un stratejik hammadde niteliği taşıyan petrol rezervlerine sahip olması ve İngiltere’nin Anadolu’nun güneyinden yumuşak karnını tehdit etmesiyle önem kazanmıştır.”, Cemal Kemal, a.g.e., s.649

160^ Cemal Kemal, a.g.e., s. 660-661.

161^ Zekeriya Türkmen, a.g.e.

162^ “İngiltere ve Fransa’nın 9-16 Mayıs 1916’da imzaladıkları Sykes-Picot Anlaşması’nda düzenlemeler içeren bu anlaşmaya göre: “Suriye, Lübnan ve Güney Anadolu Fransa’nın, Mezopotamya Musul dahil, Filistin ve daha güneydeki Osmanlı toprakları İngiltere’nin mandası olacaktır. İngilizler daha önce işgal ettikleri Maraş, Urfa ve Antep’i Fransızlara teslim edeceklerdir. San Remo Konferansı’nda 26 Nisan 1920’de, Osmanlı İmparatorluğu’yla yapılacak barışın şartlarını şöyle tespit etmişlerdir: “İstanbul ve Boğazlar milletlerarası bir idareye bırakılacak, Irak ve Filistin’de İngiliz mandası, Güneydoğu Anadolu’da İtalyan ve Fransız nüfuz bölgeleri, İngilizlerin himayesinde bir Kürt özerk bölgesi kurulacak, Doğu’da altı vilayet (Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ, Sivas) Ermenilere, İzmir’le Batı ve Doğu Trakya Yunanistan’a verilecek, kapitülasyonlardan bütün İtilaf Devletleri yararlanacaktır.” Sevr Anlaşması’nda da, “Suriye ve Lübnan Fransa’ya, Irak (Musul dâhil) ve Filistin İngiltere’ye” bırakılmıştır. Cemal Kemal, a.g.e., s. 663, 665, 666.

163^ Zekeriya Türkmen, a.g.e.

164^ Zekeriya Türkmen, a.g.e.

165^ Bu amaçla Fevzi Paşa sık sık Elcezire Cephesi’ne gönderdiği emirlerde bu konu üzerinde duruyor, özellikle bu hareketin “şahsi bir teşebbüs ve cihat şeklinde idare olunmasını” tavsiye ediyordu. Zekeriya Türkmen, s.45

166^ T.C.Genelkurmay Başkanlığı, İstiklal Harbi, IV.Cilt Güney Cephesi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2009, s.300

167^ Zekeriya Türkmen, a.g.e.

168^ Zekeriya Türkmen, a.g.e.

169^ Zekeriya Türkmen, a.g.e.

170^ İstiklal Harbi, IV.Cilt Güney Cephesi, Ekler

171^ “Musul Sorunu”, İlhan Uzgel ve Ömer Kürkçüoğlu, Baskın Oran (Ed.), a.g.e. içinde, s.259-271

172^ Tablo, KSG IV ve AK’dan derlenen olaylardan oluşmaktadır.