Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu Əlyazması hüququnda tahiR İSGƏNDƏR oğlu NƏSİB



Yüklə 0,83 Mb.
səhifə1/7
tarix20.01.2017
ölçüsü0,83 Mb.
#725
  1   2   3   4   5   6   7
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu

Əlyazması hüququnda

TAHİR İSGƏNDƏR oğlu NƏSİB

TÜRK EPİK ƏNƏNƏSİ VƏ “QESER” DASTANI

Folklorşünaslıq – 5719.01

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi

almaq üçün təqdim edilmiş

D İ S S E R T A S İ Y A

Elmi rəhbər: Cəlal Mirzağa oğlu Məmmədov

Filologiya üzrə elmlər doktoru
BAKI - 2015

MÜNDƏRİCAT

Giriş........................................................................................................3

I Fəsil. Ural-altay xalqlarının ortaq mifoloji görüşləri və yaxın ictimai-mədəni əlaqələri................................................................................................9

    1. “Qeser” dastanı və etnik-mədəni, tarixi-coğrafi mühit...............................9

    2. Ortaq dünyabaxışları, kultlar, inanclar, mənəvi ruh qavrayışları və bunların dastanlarda əksi................................................................................................26


II Fəsil. “Qeser”və türk epos yaradıcılığı arasında genetik əlaqələr.

Dastan qəhrəmanları və köməkçi surətlər.........................................................58

    1. “Qeser” dastanında qəhrəmanın fərqli qüvvələrlə münasibətində ayin və oyun elementləri..........................................................................................................58

    2. Dastanlarda köməkçi surətlər və vasitələr ..........................................66

    3. “Qeser”, türk dastanları və “Gilqamış” arasında epik ənənə baxımından uyğunluqlar..............................................................................................................81


III Fəsil. Dastan poetikası və tarixi-mifoloji qat....................................91

3.1.Qeser adının etimologiyasının tarixi-mifoloji əsasları.......................91

3.2.“Qeser” və “Koroğlu” dastanlarında tarixi qatlar.................................111

3.3.Dastanlar, uligerlər arasında poetika və şifahi təqdimat yaxınlığı......123



Nəticə............................................................................................................148 İstifadə olunmuş ədəbiyyat...................................................................150


GİRİŞ
Mövzunun aktuallığı. Müasir dünyanın inkişafının bütün sahələrində kütləvi surətdə sıx və sürətli yaxınlaşma ilə bərabər milli özünüdərkə, soy və irq keçmişinə maraq da qabarıq vəziyyətdə önə çəkilir. Belə bir tarazlıqlı, təzadlı inkişaf mərhələsində milli kimliyi qorumaq, gələcəyə aydın baxmaq, dünya birliyi ilə güvənli əlaqədə olmaq, genetik özəlliklərin dayanıqlığını yoxlamaq üçün soykökünün ilk başlanğıcını daha dərin və əsaslı öyrənməyə ehtiyac yaranır.

XIX əsrdə, XX əsrin əvvəllərində elmi-texniki inkişafla bərabər dünyanın müxtəlif yerlərində, xüsusən də Cənub-Qərbi Asiyada (Kiçik Asiya, Suriya, İraq), Şimali Afrikada arxeoloji qazıntılar nəticəsində qədim mədəniyyətlərin aşkarlanıb öyrənilməsi və dəyərləndirilməsi genişlənir. Yeni toplanmış mədəniyyətləri qiymətləndirmədə, tanınmış bir çox Qərb mütəxəssislərinin də etiraf etdikləri kimi, daha çox dünyada hakim siyasi-mədəni qurumların çıxarları güdülürdü. Alınmış nəticələr bilincli olaraq daha çox hind-avropalı və semit-hamit mənşəli xalqların mədəniyyətlərinə aid edilirdi. Öz mühitlərində bütün hind-avropalıları və semit-hamitləri bir irq, dil ailəsinin üzvləri kimi təbliğ edib müdafiə etdikləri halda, genetik-mədəni cəhətdən bunlardan daha yaxın olan sarı-monqol irqə mənsub xalqları: ural-altayları; sin-tibetləri; tay-birmaları; Yeni Qitə deyilən Amerikanın yerli qızıldərililərini yad soylular kimi qəbul edirdilər. Daha acınacaqlısı, ural-altayların özlərini belə çox zaman fərqli soy, dil ailəsinə aid göstərirdilər ki, bu ənənə müasir dövrdə də dəyişməz düşüncə kimi qalır. Ural-altay mənşəli: türk, monqol-buryat, fin-macar və s. xalqların maddi-mənəvi aləmlərinə belə bir amorf (ikili) elmi münasibət araşdırılan mövzunun aktuallığını önə çəkir. İkinci bir cəhətdən də elmi işin aktuallığı Azərbaycan folklorşünaslığında və eləcə də bütün qeserşünaslıqda bu mövzuya ilk dəfə geniş səviyyədə müraciət edilməsi ilə əlaqəlidir.

Bəzən insan şüurunu cəlb edib gərginlikdə saxlayan belə bir sual ortaya çıxır: Dünya xalqlarının mədəniyyətində, elmində son on illərdə şifahi xalq yaradıcılığına marağın artması dövrün ictimai-siyasi, mədəni dəbi ilə əlaqəlidir, yoxsa cəmiyyətin hərtərəfli inkişafı ilə daxili enerjisini tükədib irəliyə təkan üçün unudulmaq üzrə olan keçmiş dəyərləri yenilikçilik adı ilə canlandırma alışqanlığından yaranır? Ancaq işin tam dərinliyinə, incəliyinə varanda məlum olur ki, xalqların minilliklərlə davam edən maddi, mənəvi tarixinin hər növ fiziki-ruhi təlatümlərini canlı halda yığcamlaşdırıb genetik kodlara çevirən şifahi xalq yaradıcılığı sahəsi bunların həyati varlıqları üçün, yeri gəldikdə, su və havanın dəyəri qədər əhəmiyyətlidir. Sinir damarları şüurlu insanlarda bədənə aid bütün üzvləri, hüceyrələri, toxumaları canlı olaraq daim idarə edib tarazlıqda saxladığı kimi, şifahi xalq yaradıcılığı da xalqları, irqləri özlərinin bütün tarixi varlıqları boyu onlardan asılı olmayaraq idarə edib yönləndirir. Qısa olaraq vurğulansa, folklora müraciət milli dərk üçün həyati zərurətdən doğulur.

Son illərdə Azərbaycan ədəbiyyatında, ictimai-siyasi, mədəni həyatında folklora marağın, müraciətin artması bir tərəfdən qürurvericidirsə, digər tərəfdən, həm milli, soy, həm də dünya səviyyəsində cavabdehliyi artırır. Çünki Azərbaycan şifahi xalq yaradıcılığı vahid böyük türk folklorunun ayrılmaz tərkib hissəsi olmaqla birlikdə bəşəriyyətin maddi-mənəvi tarixinə köklü surətdə təsir etmiş sayı çox az olan qabaqcıl mədəniyyət sahələrindən biridir. Dünya tarixindən bilindiyi kimi, ural-altay xalqları ailəsi: monqol-mancurlar; türklər; fin-macarlar; yaponlar, koreyalılar; Sibir əsilli qəbul edilən Amerika yerliləri qızıldərililər, bəşər mədəniyyətinin irəli cəbhəsində duranlardan sayılırlar. Prototürklərin: şumer-hurrit; etrusk; massaqet-sak; hunların yüksəlişləri zamanı bunlar siyasi-hərbi və mədəni cəhətdən bütün dünyanı öz təsirlərində saxlayırdılar. Qanunauyğun olaraq da yüksək dərəcədə siyasi-hərbi, mədəni gücə, üstünlüyə çatmış xalqlar eyni zamanda yüksək mədəniyyət, təkrarsız şifahi xalq yaradıcılığı yaratmalı idi. Tarixin də təsdiqlədiyi kimi, ural-altayların folkloru dünya mədəniyyətində qabaqcıl yerlərdə durur və bu ənənə müasir dövrdə də özünü qoruyub saxlayır .

Epik ənənə və dastan problemi folklorşünaslığın hər zaman diqqət yetirdiyi problemlərdəndir. Dastanlar onu yaradan xalqın müəyyən etnik kodlarını, tarixini bu və ya digər dərəcədə özündə əks etdirir və bu baxımdan da xüsusi önəm kəsb edir. Elə bu kimi səbəblərdən də epos və dastanların elmi istiqamətdə araşdırılması, xüsusilə, çağdaş dövrümüzdə aktual hesab olunur.

Qədim mədəniyyət abidələrindən, qəhrəmanlıq dastanlarından sayılan “Qeser” mənsub olduğu tarixi-coğrafi-mədəni məkan baxımından bizim üçün son dərəcə əhəmiyyətli olmasına baxmayaraq Azərbaycan folklorşünaslığında ona tədqiqat məqsədilə müraciət olunmamışdır. Dastanın mətni və poetikası göstərir ki, “Qeser”lə türk epik ənənəsi arasında bir çox ortaqlıqlar var. Dissertasiya həmin ortaqlıqların xüsusiyyətlərini, səbəblərini araşdırmaq və sistemləşdirmək baxımından aktual bir mövzuya həsr olunmuşdur.



Tədqiqatın obyekti və predmeti. Tədqiqatın obyekti ural-altay epik ənənəsi arasındakı ortaqlıqlardır. Tədqiqatın əsas predmetini “Qeser”inyeni monqol, exirit-bulaqat (buryat) mətnləri ilə türk epik ənənəsi sahəsindən “Dədə Qorqud”, “Koroğlu”nun Şimali, Cənubi Azərbaycan, Türkiyə (Aşıq Behcət Mahir, “Tam və Təkmil”) variantları, “Manas”, “Alpamış”ın qazax və s. mətnləri, eləcə də digər dastanlar təşkil edir.

Tədqiqatda həm də araşdırılan mövzunun tələbinə uyğun olaraq dünya folklorşünaslığında, monqolşünaslığında, “Qeser” dastanı haqda yazılmış araşdırmalara, deyilmiş fikirlərə mümkün qədər ümumiləşdirilmiş münasibət bildirilir.



Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri. Tədqiqatın əsas məqsədi türk (Azərbaycan) folklorşünaslığında “Qeser”in geniş və əhatəli öyrənilməsi və türk qəhrəmanlıq dastanları ilə genetik əlaqəsini müəyyənləşdirməkdir. Araşdırma yolu ilə ural-altay dil ailəsinə mənsub monqol, türk xalqlarının tarixi maddi, mənəvi birliklərini diqqət mərkəzində tutmaq, bunların ortaq genetik kökə və eyni epik yaradıcılıq xüsusiyyətlərinə malik olmalarını göstərməkdir. Həmin məqsədə çatmaq üçün araşdırmada aşağıdakı əsas vəzifələr önə çəkilmişdir:

  • “Qeser” dastanının ural-altay, dünya folklorşünaslığında tutduğu yer, əhəmiyyəti və tədqiqi məsələsinə münasibət;

  • mövzu, süjet quruluşu, poetika və təqdim vasitələrinə görə “Qeser”in əfsanə, nağıl, yaxud dastan janrına aid edilməsinə aydınlıq gətirmə;

  • ural-altay xalqlarından monqollara, türklərə aid qədim ortaq genetik ruh qatlarının, dünyabaxışların, inancların, kultların və s. “Qeser”də türk epik ənənəsi iləuyğunluqları müəyyənləşdirib önə çəkmək;

  • monqol uliger yaradıcılığında, “Qeser”də və türk epik ənənəsində poetika, şifahi təqdimat cəhətdən yaxınlıqları üzə çıxarmaq;

  • ural-altay xalqlarının təsəvvüründə rəmzləşmiş rəng və rəqəm anlayışlarının dastanlarda öz əksini tapması;

  • ural-altaylarda at motivi: “Koroğlu”da Qırat, Dürat; “Qeser”də, “qıray”, “duray” uyğunluğu;

  • “Qeser”də mənfi surətlərin yaranması məsələsi;

  • “Qeser”də, “Koroğlu”da və digər dastanlarda tarixi qatlıq;

  • Qeser adının tarixi-mifoloji cəhətdən etimologiyası məsələsi və s.

Tədqiqatın elmi yeniliyi. Türk (Azərbaycan) folklorşünaslığında ural-altay xalqlarının qədim ortaq maddi-mənəvi dəyərlərinə, inanc-ruh qatlarına və dastançılıq ənənələrinə əlaqəli səviyyədə baxılmaqla müəyyənləşdirilən uyğunluqlar əsas yeniliklərdəndir. Sovet dövrünün siyasi qadağaları, rus elmində gizli milliyətçi hakim fikrin tarixi inkişaf nəticəsində iflasa uğraması ilə haqqın öz qiymətini alması, hər şeyin öz təbii axarına düşməsi nəticəsində milli, soy, irq, ortaq keçmiş dəyərlərə yeni baxış gecikmiş olsa da yenilik sayılmalıdır.

Tədqiqatda əsaslandırılan yeniliklərdən biri də dünya folklorşünaslığında eyham şəklində də olsa da Qeserin türk mənşəliyinə işarə edilən fikirlərin müdafiə olunaraq genişləndirilməsi və yeni əsasların irəli sürülməsidir. Bu məsələyə eyni ilə Koroğlunun tarixi şəxsiyyət kimi Osmanlı-Səfəvi münasibətlərində tutduğu əhəmiyyət səviyyəsində qiymət verilir.

Tədqiqatda yeni elmi fikirlərdən biri də “Qeser”də əfsanə, nağıl, rəvayət, mövzularının geniş olması ilə əlaqəli onun dastan sahəsinə aid edilməsinə daha ətraflı baxışdır. “Qeser”in çoxsaylı mətnlərində, dövrünə görə yaradıcı xalqın keçmiş siyasi-mədəni tarixinin zəif də olsa əks olunması, onun dastan janrına daha çox uyğun gəlməsi kimi əsaslandırılır.

Tədqiqatda əsaslandırılan yeniliklərdən biri də dünya folklorşünaslığında eyham şəklində də olsa da Qeserin türk mənşəliyinə işarə edilən fikirlərin müdafiə olunaraq genişləndirilməsi və yeni əsasların irəli sürülməsidir. Təkcə Qeser adının yox, at adlarının, bir sıra toponimlərin, janrların mənşəyinin müəyyənləşdirilməsi baxımından da yeni faktlar müəyənləşdirilmişdir.

Ümumiyyətlə, dəfələrlə araşdırılmış mənbələrə, mövzulara yeni baxışın özü, onların qruplaşdırılaraq dəyərləndirilməsi də yeniliklər sırasındadır.

Mövzunun işlənmə səviyyəsi.“Qeser” dastanının qədimliyi, nəhəngliyi, möhtəşəmliyinə uyğun olaraq da orta əsrlər monqol, çin, tibet şifahi, yazılı ədəbiyyat tarixində, sonralar avropa, rus və dastanı yaradan xalqların folklorşünaslığında çoxsaylı fərqli mətnlərinin toplanmasına, tədqiq olunmasına səy göstərilmişdir. Həmin araşdırmalarla razılaşdığımız və faydalandığımız məqamlarla bərabər, mübahisələr də, xüsusən də tarixi-mədəni coğrafiya və “Qeser” dastanının tarixi, qəhrəmanın adının etimologiyası problemləri ilə bağlı, çox olduğundan dissertasiya işinin müvafiq yarımfəsillərində bu məsələ üzərində geniş dayanılmışdır.

Tədqiqatın metodoloji əsasları. “Qeser” dastanının qədimliyi, nəhəngliyi, möhtəşəmliyinə uyğun olaraq da orta əsrlər monqol, çin, tibet şifahi, yazılı ədəbiyyat tarixində, sonralar avropa, rus və dastanı yaradan xalqların folklorşünaslığında çoxsaylı fərqli mətnlərinin toplanmasına, tədqiq olunmasına səy göstərilmişdir. Bu cəhətdən yeni tədqiqatda metodoloji olaraq tarixi, tipoloji-müqayisəli və s., üsullardan, bu sahədə nüfuzlu mütəxəssislərin nəzəri-praktiki fikirlərindən istifadə edilmişdir. “Qeser”lə fərqli türk qəhrəmanlıq dastanlarının mətnlərini müqayisəli incələməklə axtarılan fikirlərin təyin edilməsinə və qarşıya qoyulmuş məqsədin müəyyənləşdirilməsinə cəhd edilmişdir. Dissertasiyada eyni zamanda, müqayisə məqsədilə, tipoloji və geneoloji metodlardan birgə istifadə edilmişdir. Bundan başqa bir sıra adların və sözlərin açılması üçün semiotik təhlil metodundan da istifadə olunmuşdur.

Tədqiqatda tanınmış dünya və Azərbaycan folklorşünaslarının aparıcı elmi-nəzəri fikirlərindən yaradıcı yolla faydalanılmışdır.



Tədqiqatın nəzəri və praktiki əhəmiyyəti. Azərbaycan folklorşünaslığında türk xalqlarının ortaq maddi-mənəvi dəyərlərini, şifahi xalq yaradıcılığını araşdırmadan fərqli olaraq ilk dəfə ural-altayların: monqol-buryatların, türklərin, tibetlərin epik yaradıcılığı müqayisə ilə incələndiyi üçün mövzu nəzəri və praktiki cəhətdən əhəmiyyətlidir. Araşdırma müvafiq mövzuların tədqiqində, folklor tədris olunan ali məktəblərdə, folklorşünaslıqla məşğul olunan elmi-tədqiqat institutlarında, ural-altay xalqlarının ədəbi-tarixi keçmişi ilə maraqlanan hər bir kəs üçün elmi qaynaq, köməkçi vəsait kimi də istifadə oluna bilər.

Müasir dövrdə qloballaşma ilə yanaşı xalqların maddi-mənəvi inkişaflarında gen-mənşə keçmişinə, birliyinə marağın sürətlə artması nəzərə alındığı halda dissertasiya ümumiyyətlə humanitar fikirdə praktiki baxımdan təsirli ola bilər



İşin aprobasiyası. Bu dissertasiyanın mövzusu 20 sentyabr 2011-ci il tarixində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutunun Elmi Şurasında təsdiq olunmuş və iş həmin İnstitutun “Türk xalqları folkloru” şöbəsində yerinə yetirilmişdir.

Dissertasiyanın əsas müddəaları, yenilikləri, nəticələri, ayrı-ayrı məqalələrdə, respublika və beynəlxalq səviyyəli konfrans materiallarında, nüfuzlu elmi məcmuələrdə, bir monoqrafiyada öz əksini tapmışdır.



Dissertasiyanın quruluşu. Tədqiqat giriş, üç fəsil, 8 yarımfəsil, nəticə və istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.


IFƏSIL. URAL-ALTAY XALQLARININ ORTAQ MİFOLOJİ GÖRÜŞLƏRİ VƏ YAXIN İCTİMAİ-MƏDƏNİ ƏLAQƏLƏRİ



1.1.“Qeser” dastanı və etnik-mədəni, tarixi-coğrafi mühit

Dünya xalqlarının epik ənənələri tarixində “Qeser” qədimliyinə görə ilk sıralarda, həcminə, genişliyinə, çoxsaylı mətnlərinə görə isə birinci yerdə durur. Son məlumatlara görə “Qeser”in məlum fərqli mətnlərinin cəmi 120 cild kitab təşkil edir və yeni dastanların tapılması ehtimalı da çox yüksəkdir (238). Ural-Altay xalqlarından monqollar və buryatların, eləcə də türklərin (xakasların, tuvaların, altayların, salarların və s.), tibetlərin ortaq qəhrəmanlıq dastanının nəhəngliyinə, möhtəşəmliyinə uyğun olaraq ona dünya folklorşünaslığında maraq göstərilib; bu ənənə müasir dövrdə də davam edir. Onlarla tanınmış və yeni nəsil ədəbiyyat tarixçiləri, folklorşünaslar dastan haqda sanballı elmi əsərlər, tədqiqatlar ərsəyə gətiriblər. Bəllidir ki, dünya ədəbiyyatında “Qeser”ə belə geniş marağın yaranması təsadüfi deyil. İlk növbədə bu cür köklü marağın oyanması, ümumiyyətlə, ural-altay mənşəli xalqların: monqolların, türklərin, fin-macarların qədim massaget-sak, hun dövrlərindən başlayaraq yaratdıqları Şərqi və Qərbi Hun, I, II Göy Türk, Avar, Bulqar, Xəzər xaqanlıqları, Səlcuq, Monqol-Tatar, Qızıl Orda, Moğol, Məmlük, Səfəvi, Osmanlı imperiyaları vasitəsi ilə fasiləsiz olaraq siyasi-hərbi, mədəni cəhətdən bütün dünyanı idarə edib nüfuzlarını yaymalarını öyrənməklə əlaqəlidir.

Dünyanın, tarixin dialektik ikili və ziddiyyətli sabit, pozulmaz qanunauyğun inkişafı nəticəsində, bəşəriyyətdə bəlli bir zamanda aparıcı olmuş mədəniyyət öz daxili enerjisini təbii inkişafa, xarici siyasi-hərbi, mədəni təsirlərə görə tükədərək durğunluq dövrünə çatır. Bununla belə, cücərtilərlə gələcək dəyişikliyə təkan verərək onda öz izlərini yaşadır.

XVII-XVIII əsrlərdə artıq durğunluq dövrünə çatmış Şərq, türk-islam mədəniyyəti yeni yaranan və sənaye, siyasi-hərbi, elmin dəyişik sahələri üzrə inkişaf cəhətdən gənc, güclü olan, xristian dininin getdikcə zəifləməyə başladığı, müstəmləkəçilik iştahası ilə alovlanan Qərb, Avropa mədəniyyətinin hər növ təsirinə məruz qalmağa başlayır. Burada bütün Şərq dedikdə, türklərin həm etnik-gen cəhətdən ural-altay və irqdaşları Uzaq Şərq xalqlarının, həm də islam-şərq mədəniyyətinin əsas siyasi-hərbi, mədəni daşıyıcıları, aparıcı təkan verən qüvvəsi olması, eyni zamanda XVIII-XIX əsrlərdə artıq müstəmləkə təsirinə düşmək üzrə olan semit-hamit, ural-altay köklü, irqli xalqlar nəzərdə tutulur.

Yeni işğal olunmuş ərazilərin sakinlərinin tamamilə yad mədəniyyətinə, ruh aləmlərinə müstəmləkəçilərin maraqları ilk dövrdə siyasi-hərbi məqsədli olmaqla bərabər, eyni zamanda, ehtiyatlı, “kəşfiyyat” səciyyəli idi. Zaman keçdikcə özlərinə nisbətən daha qədim və təkrarsız, humanist, sülhsevər yerli mədəniyyətlərə münasibət ayrı-ayrı vicdanlı qərblilər tərəfindən tədricən sevgiyə, marağa çevrilir. Bu dövrdə, XVIII-XIX əsrlərdə, bütün Şərqdə geniş arxeoloji qazıntılara, qədim mədəniyyətləri aşkarlayıb öyrənməyə və yerli xalqların şifahi, yazılı ədəbiyyatına, həyatlarının bütün sahələrinə dərin maraq daha da genişlənir. Göy Türk yazılı daş abidələrinin, Şumer, Babil mifologiyasının tapılıb oxunmasına bənzər taleyi “Qeser” dastanı, yerli çoxsaylı xalqların digər şifahi, yazılı ədəbi tarixi abidələri də yaşayır. Bütün bunlar təbəqəli maraq mərhələlərindən – toplanma və araşdırma səviyyəsindən keçir.

XX əsr elmi fikrində xalqların keçmiş tarixini və inkişaf mərhələlərini qiymətləndirmədə iki əks, eyni zamanda əsassız düşüncə hakim idi. Bir tərəfdə fikirləri irqçiliklə yoğrulmuş vulqar şovinistlər, xalqları seçilmiş yüksək səviyyəlilərə və təbiətən zəif inkişaf edənlərə bölənlər dayanırdı. Digər tərəfdə də dialektik materializmin inkişaf qanunlarını əsas tutaraq və bunu yanlış olaraq xalqların maddi-mənəvi tarixlərinə aid edənlər – onların (xalqların) bərabərhüquqlu olmaqla birlikdə mütləq eyni inkişaf mərhələlərindən keçəcəklərinə inananlar dururdu. Lakin dünya tarixinin son dövr inkişafı bunların hər ikisinin də sınaqlardan çıxa bilməyəcəklərini təsdiqlədi.



İkili qütblü maddi, mənəvi varlıqlar aləminin inkişaf qanunlarında şüursuz və şüurlu canlı aləmə, irq, soy, etnik birlik dünyasına aid elə kodlaşmalar var ki, heç bir güc, din, ideologiya bunların əsasını qopara bilmir, pozmağa da qadir deyil. Necə ki, canlı, şüurlu insanın ruhu və maddi-fiziki varlığı onu ayrılmaz bir bütöv şəklində təşkil edir, daimi qarşılıqlı tarazlıqdadır, bunlardan birinin pozulması mütləq digərinin də dağılmasına gətirir, makro həcmdə xalqların maddi-mənəvi ehtiyatları, yaşanılmış keçmiş tarixləri də onların var olmasının əsasını təşkil eləyir, qoruyub saxlayır. Buna görə də, belə düşünülsə ki, xalqların artıq gen kodlarına çevrilmiş dünyabaxışları, inancları, örf-adətləri, törələri, yaşayış tərzləri, ana dilləri bunlar üçün “dünyəvi dinlərdən” də dəyərlidir, yanlışlıq olmazdı. Hansı xalq sıralanan bu milli ölçüləri tarixin dolaşıq labirintlərindən itirmədən olduğu kimi gətirib müasir dövrünə çatdırıb və öz gələcəyinə ümidlə baxa bilirsə, o, əbədilik kimliyi almağa haqq qazanıb. Ural-altaylar və bunların irqdaşları da maddi-mənəvi-tarixi inkişaflarında bu cür özünütəsdiqləmə mərhələlərindən keçiblər. Qədimdən hakim olmuş etnik-gen dəyərləri milli varlığı şərtləndirən səbəblərin nüvəsini təşkil edərək, daşıyıcılarını bütün dünyaya təsir edəcək siyasi-mədəni inkişafa gətirib çatdırıb.

Məlumdur ki, son yüzillikləri əhatə edən Avropa siyasi-mədəni həyatında qeyri-irqli xalqların maddi-mənəvi dəyərlərinə münasibət o qədər də müsbət xüsusiyyətli deyildi. Bu gün, müasir zamanda həmin baxış ənənəsi zahirən zəifləmiş görünsə də, mahiyyətdə özünü yenə də göstərir. Bu cəhətdən XIX əsrdə, “Qeser” mətnlərini toplayıb tədqiq etmədə Sorbon universitetinin professoru R.A.Steynin, ingilis səyyahı R.Şounun, alman şərqşünası Qryünvedelin fikirləri elmi əsassızlığı və irqçiliyi ilə seçilir. Bunlara görə ural-altay xalqları, tibetlilər özlərinin milli ədəbiyyatlarını yarada bilməzdilər, ancaq başqalarının mədəniyyətlərini özününkiləşdirə bilərdilər (116,27). A.N.Veselovski də epik düşüncənin rüşeymləşməsinin başlanğıcını mifoloji şüur dövrü ilə əlaqələndirməklə yanaşı, həmin qədim ənənələri qoruyub saxlayan xalqları ictimai-mədəni həyatlarında “donmuş” səviyyədə qalanlar kimi qəbul edir (212, 291-292). Ural-altay mənşəli finlərin, estonların, “Kalevala” dastanına həmin ölçüdən yanaşmaqla o da Steynin, Şounun, Qryünvedelin səhv fikirlərini təkrarlayır. Buradan da XIX-XX əsrdə qərb elmində “avropa mərkəziyyətçiliyi” düşüncəsinin hakim olması bir daha təsdiqlənir. A.N.Veselovskinin ikinci mübahisəli yanaşması epik ənənəyə malik xalqları tarixi olan və tarixi olmayanlara bölməsindədir. Üçüncü yanlışlığa isə tarixi olan xalqların epik yaradıcılığını ümumiləşdirib müəyyənləşdirdiyi zaman ispanlar nümunəsində yol verir. İspan epik ənənəsini (həm də bütün avropa) iki müstəqil hissəyə, sadə xalq və hakim feodal təbəqəyə aid yaradıcılıq sahələrinə bölməklə bunlar arasında əlaqənin çox zəif olmasını vurğulayır (212, 295-296). Əgər ispanlarda sadə xalq yaradıcılığı qədim əlamətləri olduğu kimi qoruyubsa, bu tipoloji olaraq bütün dünya xalqlarının eyni epik yaradıcılıq mərhələlərindən keçməsini əsaslandırır. Hakim varlı feodal təbəqənin özünə ayrı epik əsərlər yaratması bir tərəfdən avropalı xalqların türklərdən, monqollardan 4-5 əsr sonra xalq halına (orta əsrlərdə, XIV-XV) düşməsini təsdiqləyir. Digər tərəfdən də onların həm də öz xalq yaradıcılıqlarına vulqar-şovinist yanaşmalarını əsaslandırır. Halbuki, türk-monqol dastanlarında xalqın və qəhrəmanın, xanların həyatı ayrı-ayrı səhnələrlə verilsə də, bir bütöv halında yaradılır. A.N.Veselovski belə səviyyəni iki fərqli epik yaradıcılıq sahəsi kimi qəbul edir. P.Rayn A.N.Veselovskini təkrarlayaraq fransız epos yaradıcılığının Böyük Karlla əlaqəli (X-XIII əsr ərzində) yarandığını müdafiə edir (212, 300). Tanınmış monqol folklorşünas alim S.Damdinsuren bunları haqsız fikirlərinə görə qətiyyətlə təkzib və tənqid etmişdir. Göründüyü kimi, avropalı tədqiqatçılar ural-altay xalqlarının maddi-ruh dünyasının inkişafının dərinliklərinə enə bilməyib, qabarıq da olsa, onlardakı təkrarsızlığın incəliklərini müəyyənləşdirməyə elmi-nəzəri cəhətdəın hazırlıqsız olublar. Yenə də həmin dövrdə, Qərb elmi mühitində, dolayı yolla da olsa, ural-altay xalqlarının dünya tarixindəki danılmaz və müqayisəolunmaz siyasi-hərbi üstünlüklərini diqqət mərkəzində tutmaqla, eyni zamanda belə bir ciddi daxili nizama, tarazlığa çatmış cəmiyyətin həm də bərabər səviyyədə yüksək mədəniyyət yaradacaq gücə sahib ola bilməsinə haqq qazandırılıb. Məntiqi olaraq əks cəhətdən də özünəməxsus, təkrarsız yüksək mədəniyyət yaratmış xalq, etnik-genetik dünya mütləq bunu qoruyacaq siyasi-hərbi, iqtisadi əsasları da yaratmalıydı.

Böyük dünya xalqları cəmiyyətinin tərkibində elə etnik birliklər var ki, onlar tarixin bütün dövrlərində qədimdən hakim olmuş genetik dəyərləri olduğu kimi qorumaqla ətrafda belə təsəvvür oyadırlar ki, sanki bunlar öz inkişaflarında ibtidai səviyyədə qalıblar. Təkrarsız böyük Çin mədəniyyəti dörd min ildən çox yaşı olan heroqlif əlifbası, üç min ilə yaxın fasiləsiz olaraq cəmiyyətdə hakim olmuş Konfuçinin və digər yerli filosofların fəlsəfi fikirləri, irqi saflıqları, bu gün də qüvvədə olan yerli inancları ilə müasir elmi-iqtisadi inkişafın qabaqcıl dövlətlərindən olmağı bacarmışdır. Bu, o demək deyil ki, Çin mədəniyyəti inkişafında geri qalmışdır. Eyni səviyyədə inkişaf etmiş maddi-mədəni ruh halını ural-altay, tibet xalqları da qoruyub saxlamışlar. Qədim dəyərləri canlı olaraq qoruyub saxlamaq, hiss olunduğu kimi, bəzi avropalılar tərəfindən inkişafda geri qalma kimi qəbul olunur. Halbuki, qədim yunan, Roma dövründə, m.ö. VII, m.s. IV əsrlər, bütün sahələrdə yüksək dərəcədə inkişaf etmiş avropa mədəniyyəti öz kökündən imtina edib yad ruha, xristian (semit-hamit) mənəviyyatına qulluq etdiyi üçün on üç əsr ərzində qəflətdə qalır. Tarixin də əsaslandırdığı kimi, onlarda XVIII əsrdə xristianlığın zəifləməsi və təkrar qədim etnik-genetik dəyərlərə qayıtmaqla elmdə, cəmiyyətin bütün sahələrində irəliləyiş, yüksək inkişafa zəmin yaranır. Steyn, Şou, Qryünvedel və s. həmin tarixi gerçəkləri sezə bilməyib vulqar fikirlərlə yetiniblər.

Türklərin, ural-altayların öz genetik tarixi maddi-mənəvi dəyərlərinə sıx bağlılıqları, tarixdə siyasi-mədəni cəhətdən güclü olmaları ilə əlaqəli, bunların keçmişi və gələcəyi düşünməmələri haqda məntiqli fikir də yaranıb; “Türklər tarixi yaradırlar, onlar haqda başqaları tarix yazırlar”, Türklər tarix yaratmaqdan, tarix yazmağa zaman tapmayıb. Tarixi yazanlar da, dəfələrlə sübut olunduğu kimi, çox vaxt subyektivliyə vararaq gerçəklikləri təhrif edirlər. Əgər türklər, tarixin də hər dövrdə dəfələrlə təsdiqlədiyi kimi, özlərinin maddi-mənəvi cəhətdən digər irqlərdən, xalqlardan açıq üstünlüklərini irəli çəksəydilər, onda Steyn, Şou, Qryünvedel və bunlar kimi düşünənlər bir suala cavab vermək məcburiyyətində qalardılar: IV əsr Hun dövründən XVIII əsrdə Osmanlı imperiyasının zəifləməsinə qədər on dörd əsr siyasi-mədəni cəhətdən Avropa mədəniyyətinin yarıdan çoxunu yaradanlar haqlıdır, yoxsa bunların təsirinə düşüb canla-başla qulluq edən avropalılar?

“Qeser”lə avropalıların ilk tanışlığından başlayaraq dastanın gerçək tarixi-mədəni əhəmiyyətini, qiymətini almasınadək Avropa, rus folklorşünaslığında bəzi tədqiqatçılar tərəfindən bunu yaradan ural-altay xalqlarının bütün maddi-mənəvi dəyərlərinə, nümunələrinə belə səhv vulqar-şovinist, irqçi münasibət göstərilibdir.

Hiss olunduğu kimi, Steyn, Şou, Qryünvedel və bunlar kimi düşünənlər, maddi və ruh dünyaları arasındakı qarşılıqlı tarazlıqları, əlaqələri, birinin o birində əks olunub təzahür etməsini, çevrilmələri olduğu kimi dərk etməyə cəhd göstərməyiblər.

Bəşəriyyət tarixində türklər tərəfindən ilk dəfə Tək Tanrı (Uca Göy) ruh anlayışının dərk edilməsinə (bunlardan şumerlərə, sonra da semit-hamitlərə təsir edib), qədim Çində hind-avropalılar səviyyəsində fəlsəfi-dini, mədəni-mənəvi cərəyanların, müasir elmi inkişafın bir-çox sahələrinin ilk əsaslarının qoyulmasına baxmayaraq, sarı-monqol irqə mənsub olan xalqlarda əsas genetik maddi-ruh xüsusiyyəti, keyfiyyəti əxlaqi-mənəvi dəyərlərə, örf-adətlərə, törələrə bağlılıq, qəhrəmanlığa, fatehliyə aludəçilik alışqanlığı, haqq, ədalət uğrunda özünü qurban vermək – alturizmdir. Təsadüfi deyil ki, məhz bu yüksək keyfiyyətlərinə, xüsusiyyətlərinə görə də ural-altayları xristianlıqda “tanrının qamçıları”, Qoq-Maqoqlar, islamda isə “allahın əsgərləri, haqqın qoruyucuları”, Yəcuc–Məcuclar adlandırıblar. Bununla yanaşı, sarı-monqol irqə mənsub ural-altay xalqlarından monqol-mancurlarda və ön cəbhədə duran türklərdə, macarlarda qəhrəmanlıq, fatehlik dəyərləri daha qabarıq keyfiyyətdədir.

Semit-hamit mənəvi-ruh dünyasında dinlər arasındaki fərqliliklərə, ayinlərdəki bənzərsizliklərə, halal-haram qanunlarındakı kəskin təzadlı qadağalara baxmayaraq, son məqamda peyğəmbərlərin şəcərəsində, onların müqəddəs sayılmasında, ümumi və ortaq əcdadlar kimi qəbul edilmələrində birlik yaranır. Zahiri cəhətdən fərqli, mahiyyətcə uyğun-yaxınlıq hind-avropalı xalqlar arasında da mövcuddur. Onlar da soydaşları olan qədim yunan, ellin mədəniyyətini özləri üçün milli-genetik ölçü-etalon, əcdad ruhu səviyyəsində mənimsəyib təbliğ edirlər, qoruyurlar. X əsrdən dünya tarixində varlıqları məlum olmağa başlayan ruslar, slavyanlar özlərinin məchul qədim tarixləri əvəzinə yunan mədəniyyətini, bunlardan əxz olunmuş ortodoks (pravoslav) xristianlığı ifrat dərəcədə qısqanclıqla özəlləşdirib mənimsəmişlər. Müasir dövrdə də, orta əsrlərdə olduğu kimi, slavyan-rus əsilli elm-din xadimləri İstanbulu Konstantinopol – Çarqrad adlandırırlar. Həmin ruslar, digər hind-avropalı xalqlar, yəhudilər, ərəblər, bilərəkdən və ya bilməyərəkdən, hind-avropalıların, semit-hamitərin öz qapalı daxili aləmlərində bir-birlərinə olan yaxınlıqlarından da yaxın maddi-mənəvi birliklərə malik ural-altay xalqlarını, onların digər soydaşlarını, irqdaşlarını fərqli, yad maddi-ruh aləmlərinə aid edib bölürlər.

Müasir dünyanın qloballaşma, mədəniyyətlərin yaxınlaşması adı altında yaranmış siyasi-iqtisadi, mədəni həyatından açıqca hiss olunur ki, pərdə arxasında daha çox etnik, genetik dəyərlərin, ortaqlıqların çıxarları güdülür. Bütün mənfi, müsbət cəhətlərinə baxmayaraq, bəşəriyyət tarixinin son dövrü üçün yeni inkişaf mərhələsi olan və fərqli dil ailələrinə, irqlərə, dinlərə aid yüzlərlə xalqları, dövlətləri birləşdirən sosializm quruluşu, SSRİ dövləti bilərəkdən dinc yolla dağıdıldı. Buradan ayrılmış bir sıra dövlətlər, xalqlar açıqca etnik, genetik yaxınlığa, keçmiş xristian mənəviyyatına görə Avropa Birliyinə daxil edildi, bu ənənə yenə də davam etdirilir.

Ural-altay xalqları arasındakı ortaq genetik birlik, maddi-mənəvi yaxınlıq fərz edilən səviyyədən də yüksəkdir. Bu ortaqlıq, yaxınlıq nə qədər güclüdür ki, bu gün də hun imperatoru Attila, I, II Göy Türk xaqanlığının qurucuları olan Bumın, İstəmi, Bilgə, Kül-Tigin xaqanların hansı soydan, tayfadan (monqol, türk, hun, syanbi) (60, 30), Çingiz xanın monqol, yaxud da türk olmaları heç bir əhəmiyyət daşımır. I Göy Türk xaqanlığının qurucularından İstəmi xaqanın adı da türkcə deyil, uqor (fin-macar) mənşəli əcdad ruhunu bildirir (60,44). Onların hər biri ortaq qəhrəmanlıqlarına, şanlı-şöhrətli tarixlərinə görə monqollar, türklər, fin-macarlar üçün eyni dərəcədə, səviyyədə əziz, müqəddəsdirlər.

Türklərlə monqollar arasında m.ö.III, m.s. XIII əsrlərdə (şərqi sarı hunlar, Mətə xan, Çingiz xan) və türklərlə macarların əlaqəsi m.s. IV - X əsrlərdə (qərbi ağ hunlar, Atilla) müasir oğuz, qıpçaq türklərinin birliyi səviyyəsində idi. Təsadüfi deyil ki, yaşı iki min ildən də çox olan "Qeser" dastanlar silsiləsinin baş qəhrəmanı Qeser eyni səviyyədə monqol, tibetli, yaxud da türk qəbul edilir. Eyni dərəcədə də oyratlar, buyratlar monqollara və ya türklərə, çuvaşlar fin - macarlara, yaxud da türklərə aid edilirlər. Müasir elmi dünyada şorlar, qaraçay-balkarlar, başqurdlar, tatarlar haqda da bənzəri ikili fikirlər hakimdir. XX əsrin ikinci yarısına qədər altay nağıllarını, dastanlarını (kay çörçök) çox zaman oyrat (monqol-kalmık) epik yaradıcılığı kimi də qiymətləndirirdilər (158, 19). Bütün bunlar yaxın tarixi keçmişdə ural-altaylar arasındakı milli-genetik yaxınlığın hind-avropalılardan da, semit-hamitlərdən də yaxın olmasını şərtləndirən səbəblərdəndir.

Xüsusi vurğulandığı kimi, ural-altay xalqlarına maddi, mənəvi-ruh cəhətdən xas olan əsas xüsusiyyət, keyfiyyət qəhrəmanlıq, fatehlikdir. Buna görə də onlarda qəhrəmanlıq dastanları, digər genetik-etnik birliyə aid olan xalqların şifahi xalq yaradıcılığından uyğun sahə cəhətdən çoxdur.

Monqol, türk xalqları arasındakı hərtərəfli yaxınlığı, əlaqələri gücləndirən ikinci dövr, Xəzər dənizindən cənubda, qərbdə, Hülaki xanın siyasi-hərbi, mədəni fəaliyyəti ilə gerçəkləşir. XIII əsrin ortalarından başlayaraq iki əsrdən çox davam edən zaman ərzində monqollar İran, Azərbaycan, İraq, Suriya, Kiçik Asiyada və s. yerlərdə yerli türklərlə qaynayıb-qarışırlar, islamı qəbul etməklə birdəfəlik türkləşirlər. Müasir dövrədək həmin ərazilərdə monqolların uzun müddətli var olmaları ilə əlaqəli minlərlə yaşayış məskəni, ərazi, dağ, tayfa və s. adları özlərini qoruyub saxlayıb. Bu mövzu iri həcmli, hərtərəfli dərin və geniş araşdırmanın işi olduğu üçün, nümunə olaraq bəzi misallar vermək yetərli olardı.

Qədim dövr mifoloji düşüncəsinə görə tayfaların, tayfa birliklərindən ibarət siyasi-hərbi təşkilatların, onların başçılarının adlanması əsasən yüksək səviyyəli ruh anlayışlarından, köklü dünya təsəvvürlərindən, hami ruhlardan yaranırdı: hurrit, etrusk, massaget-skif, hun, oğuz, kuman, İstəmi, Tonyukuk və s. Orta əsrlərdə artıq bu təsəvvür dastançılığa keçidlə əlaqəli hiss olunacaq dərəcədə zəifləyir və tayfa, xalq, dövlət adları daha çox törəməsində, quruculuğunda təsir etmiş nüfuzlu şəxslərin ad-sanını qoruyub saxlayır. Bunlardan tarixdə səlcuqlar, danişməndilər, artukoğulları, şeybanilər, səfəvilər, osmanlılar və s. məlumdurlar. Həmin səbəblərdən – məşhur şəxsiyyət və tayfa adlarından, həm də yaşayış məskənləri ad alırdı.

Hülakilər dövrü ilə əlaqəli Cənubi Azərbaycanda Sulduz yaşayış məskəninin adlanması da birbaşa monqol tayfası sulduzla əlaqəlidir.

Naxçıvanda, Təbriz yaxınlığında Xalxal yaşayış məskənləri, çox yəqin ki, xalxa buryat-monqol tayfası ilə Naxçıvandakı Badaşqan kənd adı da Orta Asiyadakı Bədəkşan əyalət adının nisbətən dəyişilmiş şəkilləridir.

Ağbaba-Şörəyeldə (Şirak-El) Qazançı (Culfada da eyni adlı yaşayış məskəni, körpü adı var) Cələb, Cəbəçi yaşayış məskən adları böyük ehtimalla, Qazan xanla, Cəbə noyonla, çələb monqol-türk tayfa adlarının təsiri ilə yaranıb. Ciloyxanın yaylası (Ağbaba) “Manas”da kalmık xanı Ciloyxandan yaranma addır.

Tibet, Lin “Qeser"inin kam mətnində qəhrəman 9-cu hissədə Cənubun hökmdarı Çan-Kriya qarşı yürüş edir (116, 54). Ankara yaxınlığındakı böyük yaşayış məskəninin Çankırı adlanması, yəqin ki, təsadüfi oxşarlıq deyil, hülakilərin birbaşa bu bölgələrdə varlığı ilə əlaqəli yaranıb. "Qeser" dastanının bəzi mətnlərində qəhrəmanın taqziklərlə (Tazik), İran dövləti ilə müharibələri təsvir olunub (Tibet dastanının kam "Lin Qeser" mətni) (116,54), Steynin yazıya aldığı mətndə (116,55). Yəqin ki, Çan-Kriyə yürüş Hülaki xan dövründə xalq tərəfindən dastanlaşdırılıb və bəzi monqol-türk tayfalarının sonralar geri, öz vətənlərinə qayıtmaları ilə də "Qeser" dastanına əlavələr edilib. Digər cəhətdən də həmin dastanın 9-cu hissəsində Xi-tşo ölkəsinin cənubundakı monların xanı Çin-Kxrının tabe edilməsi hadisəsi monqolların yaddaşında Kiçik Asiyaya gətirilərək Çankırının adlanmasında təsirini göstərə bilərdi. Çan-Kri, Çankırıdaki çan kökü çin mənşəli “çen” – ictimai dərəcə (titul), monqollarda “çino” (şena) qurd (24, 63) mənası birdirməklə “Çənlibel” dağ kultunda da özünü göstərmişdir (24,163). Kri kökü də tanrı, tenqri anlayışının dəyişik şəkli kimi adda tanrının kutunu (qoruyuculuğunu) almış xeyirxah qurd mənası daşıyır. Çan-Kri özünü “Çingirdağ” (Tanrı dağ, Azərbaycan) şəklində də qoruyub (24,115). Çin kökü həm də İstəmi xaqanın adında iştirak edən “tam” (əcdad) kökü ilə birlikdə Çingiz xan və Temuçində əcdad börü ruhu bildirir. Dastanın fərqli mətnlərindəki belə hissələr (boylar) yaranmasına təsir etmiş tarixi qatlıq cəhətdən diqqəti cəlb edir. Çin qaynaqlarında verilmiş “çenli qudu şanyuy” ad-sanında “çenli”nin “göy” kimi mənalandırılması ilə (24,64) “Koroğlu”da Çənlibelin uca dağın başında yerləşməsi (tanrıya yaxın olmaq, müqəddəs dağ inancı) arasında da birbaşa mifoloji-genetik əlaqə var.

F.Rəşidəddinin “Oğuznamə”sində monqolların (moğolların) mənşəyinin Kür xan, Küz xan, Or xanla əlaqələndirilməsi də (36,50) təsadüfi hal deyil, türklərlə, monqolların qədimdən ekiz qardaş kimi bir genetik maddi-mənəvi dəyərlərə malik olmalarının doğru dərk edilməsidir. Bu cəhətdən də Əbül-Qazinin “Türkmənlərin şəcərəsi”ndə Monqol-Tatarı Oğuz xandan da önə çəkməsi (36; 195,11) xüsusi qeyd edilməlidir. Oğuz atası Qara xanın dövlətini iki hissəyə bölüb “Bir Tanrı”ya inanan öz tərəfdarlarından fərqli olaraq atası Qara xanı, əmiləri Kür xanı və Küz xanı müdafiə edənlərə “moval”, “moğal”(monqol) tayfa adını verir. Bu hal da Qara xan (Kayra xan, “Yaradılış”) dövründə mifoloji şüurun hakimliyinə, ural-altay xalqlarının genetik-etnik birliyinə işarədir (36,54). Gerçək tarixi siyasi-mənəvi və ruh səviyyəsində ural-altay xalqlarının hər biri: fin-macarlar, monqol-mancurlar, türklər öz aralarında belə irqi-mənəvi saflıqlarına çox qısqanc olurlar. Lakin böyük qədim genetik-etnik ruh makro həcmdə buna şans vermir. Buna görə də hər biri üçün bunlara aid hami ruhlar, ilkin əcdadlar, böyük tarixi, nüfuzlu şəxsiyyətlər eyni dərəcədə yüksək dəyərdə tutulur. Bəzi “Oğuznamə” mətnlərdə monqolların Oğuz xandan törəməsi qeyri-adi görünməməlidir. Bu cəhətdən türkmən mətnlərindən bəzilərində Salur Qazanın Kalmık xanın oğlu kimi verilməsi (36,253) həmin ortaq ruh birliyinin əks olunmasıdır. Qəlibləşmiş müasir elmi ölçülərlə, tarixi-siyasi məqsəd ilə belə vəziyyətləri qəbul etməmək ruh birliyini inkar etmək nəticəsində yaranır.

Miladdan öncə II minillikdən başlayaraq m.s. I minilliyin sonunadək davam etmiş “xalqların böyük köçü” tarixində semit-hamitlərlə, hind-avropalıların şərqə, öntürklərin: etruskların, massaqet-sakların, hunların, oğuzların, qıpçaqların, fin-uqorların qərbə yayılmaları ilə bunların maddi-fiziki görünüşlərində, mənəvi-ruh aləmlərində ciddi dəyişikliklər yaranır. Tayfaların, tayfa birliklərinin siyasi-hərbi təzyiqlərə görə yerdəyişmələri öz qapalı maddi-mənəvi dünyalarında da baş verir. Bəzən bu cür qarşıdurmaların gərginliyindən bunlar məcburiyyət qarşısında min kilometrlərlə uzaqlara – tamamilə yad maddi-ruh aləminin içərisinə köç etmək məcburiyyətində qalırlar. Kökləşmiş tarazılıqlı hal nə qədər özünü yad mühit əhatəsində qoruyub müdafiə etsə də, okeandakı ada kimi, böyük qitə - qədim dünya, ata yurd ilə əlaqələri istər-istəməz zəifləyir, tədricən hər cəhətdən aşınmaya uğrayır. Belə vəziyyət zəif də olsa əvvəlki yüzilliklərdə bənzəri səbəblərə görə köç etmiş eyni irqi-etnik, mədəni dünyanın davamçıları ilə münasibətlərdə də yaranır. Bunun da əsas səbəbi yeni qonşuların öz irqi-etnik dünyalarından olmasına baxmayaraq, zaman və məkanın təsiri nəticəsində, daha qədimlərdə oxşar taleyi yaşamaqla nisbətən də olsa ortaq dəyərlərdən itirmələridir. Lakin belə vəziyyətdə təzadlı hal yaranır. Bir tərəfdən, əgər yeni gələnlər artıq kökləşmişlərə, ortaq dəyərlərdən itirənlərə, ata yurddan təzə ruh, güc verici maddi-mənəvi hava gətirirlərsə, digər tərəfdən də əvvəlkilər yad mühitdən aldıqlarını bunlara verməklə, yeni gələnləri hər cəhətdən “zədələyirlər”. Yenə də bütün “itkilərə” baxmayaraq, həm əvvəlkilər, həm də sonra gələnlər etnik-genetik dünya üçün siyasi-mədəni cəhətdən bir-birlərinə çatışmayan tərəflərdən kömək edirlər. Bunların bir-birində çatışmayan cəhətləri tamamlamağı ilə əvvəlkilər, gələcəkdəkilər üçün hərtərəfli zəmin hazırlayırlar. Massaget-sakların əvvəlki yüzilliklərdə fədakarlıqları olmasaydı hunlar 20-30 ilə bütün Avropanı təsir altına alıb itaətdə saxlaya bilməzdilər. Çünki zəif də olsa, massaget-saklar öz maddi-mənəvi varlıqlarını həmin ərazilərdə qoruyub saxlamışdılar. Hunlar da öz növbələrində avarlar, bulqarlar üçün yol açmışdılar. Bunlardan da sonra Avropada, tarix səhnəsində oğuzlar (quz, peçeneq), qıpçaqlar (kuman, poloves) özlərini güvənli hiss edirlər. Səlcuqların Asiyanın cənubi-qərbindəki üstünlükləri monqol-tatarların həm Avropada, həm də Asiyadakı fəthlərini asanlaşdırır. Çünki eyni etnik-genetik dünyaya aid tayfalar, xalqlar arası yuxarı təbəqədə gedən siyasi-hərbi çəkişmələrə baxmayaraq, kütlələr qədim ortaq dəyərlərin təsiri nəticəsində tez bir zamanda birləşirlər, qalib xana, xaqana tabe olurlar, keçmişlə həmin dövrün əlaqəsi qırılmır.

Oğuz türkləri mənbələrə görə m.ö. III, m.s. V əsrdə Ural dağlarından şərqdə (36,16-19), VIII əsrdən başlayaraq isə Qara dənizin şimal ərazilərində, Balkan yarımadasında yaşayıblar. Oğuzlar həm də Ordosda, Xuanxe (Sarı) çayının sahillərində aid olduqları irqi, etnik-genetik dünyanın mərkəzində öz varlıqlarını göstəriblər. Tayfanın, tayfalar birliyinin aid olduğu etnik-mədəni dünyanın və tamamilə yad mühitdə öz varlıqlarını necə qorumalarını müəyyənləşdirmək üçün Ordosdan məlum olan oğuzlardan alayuntlu, alayontluların (36,18) taleyinə nəzər yetirmək yetərli olardı. Oğuzların Ordosda olduqları yüzilliklərə yaxın zamanda, IV-V əsrlər, qonşu ərazi Amdoda (Qərbi Tibet), mənbələrin verdiyi məlumatlara görə, qyan tayfasından olan türk mənşəli Qeserin nəsilləri də (60,474) öz xanlıqlarını yaradırlar. Həmin dövr üçün diqqəti çəkən məqamlardan biri də Ordosdaki türkyutların 639-cu ildə seçilmiş yeni xanı Aşina Sımonun (60, 263) törələrə görə yox, şəxsi istedadına əsasən seçilməsi və onun görünüşdə qərb (avropalı) xalqlarının insanlarına bənzəməsidir. Çinlilər də 9 oğuzların, uyqurların daha çox avropalılara bənzədiklərini qeyd edirdilər. Verilmiş tarixi məlumatları müqayisədə məqsəd Qeserin milli mənşəyinə - türklüyünə, monqolluğuna, tibetliyinə haq qazandırmaq deyil, ural-altay dünyasının qədim birliyinə, həmin səviyyənin qərb aləmində - yad mühitdə qorunub saxlanması inkişafına diqqəti yönəltməkdir.

Alayantlı, alayontlu kimi “Oğuznamə”də təqdim olunan qəbilə birləşməsi alaçı, alak-bulak, bulakat, alka-bulak, alan, alaçin kimi adlarla tanınır (36,18). Çin qaynağında bu tayfaya bo-ma (ala-at) da deyilir. Qədim türklər bunları alat, ala-at da adlandırırmışlar (36,18). Türklərdə də əski inanclara görə alnındakı (qaşqasında) böyük ləkələrə görə atlar güclü və uğur gətirən sayılırmış (88,243). VII əsrdən başlayaraq həmin tayfa türk etnik birliklərinin – oğuzların tərkibində qərbə doğru köç etməyə başlayır. Yəqin ki, Balkan yarımadasında (Bolqarıstanda) bu gün də öz varlıqlarını göstərən pomaklar - bo-ma (slavyanlaşmış türklər) tayfası, Azərbaycanda (Abşeron) Ələt (ala-at) yaşayış məskəninin adları, həmin bomaların (ala-at) bulqar, avar, oqur, oğuz tayfalar birliyi daxilində bu ərazilərə yerləşmələri ilə yaranıb. Əgər tele tayfalarından telengitlərlə uyğun adlanan tilingitlərin (yəqin ki, yakutların, üç-kurıkanların, uryanxayların tərkibində şimala köç ediblər) Alyaskada da var olmaları diqqətdə tutulsa, onda buradakı aleut tayfaları ilə alat, ala-atların mənşəcə yaxınlıqları yaranır. Həmin tarixi-coğrafi inkişaf əlaqəsi cəhətdən “Qeser”in unqin-alar mətninin və böyük buryat tayfalarından alarların adları ilə Azərbaycanda Alar (Cəlilabad) yaşayış məskəninin adı arasındakı yaxınlıq təsadüfi deyil, yenə də hülakilərlə əlaqəlidir (198). Bəlli olur ki, öz qapalı etnik-genetik dünyasının daxilində, yad mühitdən fərqli olaraq, zaman və məkan çərçivəsində böyük itkilər yaranmır.

Çingiz xan taycuitlərə qalib gəldikdən sonra Kuba-Kaya ətrafında yerləşib qışlayır (98,39). Buradan da Qafqaz dağlarının şimalında və cənubunda məlum olan Quba (Azərbaycan), Qayakənd, Kubaçi, Quba (Dağıstan) yaşayış məskənlərinin mənşəyi məlum olur. Altay dastanı “Altay-Buuçay”ın fərqli mətnlərindən birində (Ç.Alaqozovun) baş qəhrəman Altay Kuuçunun (qu quşu əcdadlı)qadını Erme-Çeçen, bacısı Erke –Çeçen adlanırlar (210,31). Şimali Qafqaz xalqlarından özlərini “noxçi” adlandıranlara çeçen deyilməsi də yəqin ki, türklərin təsiri ilə yaranıb. Halbuki, “noxçi” də “nox” (Nuh, Naxçıvan, Enox (Ənnux) Şumerli hökmdar – tanrı ) və “çı” hissələrindən ibarət olmaqla yenə də türkcədir.

Qərbi Azərbaycanda Ələyəz (Alagöz) dağının adı da, böyük ehtimalla, eleqes monqol tayfasının adının tarixiləşməsidir. Q.N.Potaninin altay dastanlarını yazıya aldığı dastançı Alaqozov Çımıyın soyadı da qeyd edilən eleqes tayfa adından yaranmadır. Ağbabada, Borçalı da Əlləz adının, soyadının varlığı da həmin tayfa ilə əlaqəlidir. Bunu həmin dağın qərb yamacında yerləşən Bürakan yaşayış məskəninin adı da təsdiqləyir. Adın yaranması birinci halda Toğrul, Çağrı, Buğra bəylərin XI əsrin əvvəllərində Bağdada yerləşmədən öncə kəşfiyyat üçün yağma hərəkatları ilə buralarda olduqları zamanla, Buğra xan ilə əlaqəlidir. İkinci halda hunların, göy türklərin, xəzərlərin IV-XI əsrlərdə həmin ərazilərdə daimi var olmaları nəticəsində inanc səviyyəsində “böru kan”, “kan börü” (əcdad əfsanəsi, günəş üzlü qurd) təsəvvüründən şəkilləşib. Göründüyü kimi, iki min il əvvəl Qeserin vətəni Amdoda, Ordosda monqollar, çinlilər, tibetlər, türklər tərəfindən yaradılmış ortaq etnik adlar özlərini 7-9 min kilometr qərbdə də olduğu kimi qoruyub tarixiləşdirmişdir. Həmin tarixi-etnik inkişaf xüsusiyyəti daha qədim dövrdə massaget-saklar, etrusklar vasitəsi ilə də özünü göstərmişdir. Buna görə də qədim dünyanın maddi-siyasi, mənəvi-ruh tarixi yenidən oxunub qiymətləndirilməlidir.

Ural-altayların, tibetlərin ortaq genetik dəyərlərini özündə cəmləşdirən tarixi adlara bu böyük dünyanın kiçik bir sahəsi olan Azərbaycanda da istənilən qədər rastlamaq olar. Belə bir geniş mövzu böyük araşdırma tələb etdiyi üçün tədqiqatla əlaqəli ehtiyac olanda bunlardan bəziləri irəli çəkiləcəkdir.

Ə.Əsgər Z.V.Toğana istinadən və müstəqil fikir olaraq müasir dövrdə Azərbaycanın şimali-şərqində yaşayan uyqur tayfalarından padarları monqol-tatar siyasi birliyinin tərkibində görür, bunların bəzi bölgələrdə (Zaqatala) muğal, moğol adlanmalarını qeyd edir (36,37). Eyni səviyyədə Təkləli, Muğanlı (36,37) tayfa adlarının Şimalı Azərbaycanda, Borçalıda, Qərbi Azərbaycanda, Qarsda və s. yerlərdə geniş yayılmasını Monqolustanın cənubi-qərb, Türküstanın şimali-qərb ərazilərindəki Təklə-Məkan, Muğan çölləri ilə əlaqəlaqələndirir. Çağatay türklərinin Babur Şahın başçılığı altında XV əsrin sonu, XVI əsrin əvvəllərində Hindistanda qurduqları türk imperiyasına Moğollar (monqol adının təhrif olunmuş şəkli) deyilməsi də türk, monol tayfalarının siyasi çıxarlara baxmayaraq mənəvi-ruh cəhətdən dünyanın hansı yerində olurlar-olsunlar daimi, ayrılmaz olduqlarını göstərir. Bayat, bayandır oğuz tayfalarının mütəxəssislərin çoxu tərəfindən (36,19) monqol əsilli qəbul etməsi də işin mahiyyətini dəyişmir. Buryat-xorin tayfasının toteminin (onqon) qu quşu olmasını S.B.Sidendambayev ortaq əcdad, törəyiş anlayışı kimi türklərə aid etməklə belə izah edir. “Göründüyü kimi, türklərin Mərkəzi Asiyada hökmranlıqları ilə əlaqəli xorinlər uzun müddət yaxın, asılı vəziyyətdə olublar. Qarşılıqlı qız alıb-veriblər” (198). Yaxud da xorinlərin ilk əcdadı sayılan Xoriday haqda əfsanədə o, qu quşu surətində olan qızla evlənir, bundan 11 oğlu olur. Bunların da iki hissəyə bölünərək qalzutların, xarqanayların və 11 xorin tayfasının yaradıcıları, başçıları olmaları, (198) bəllidir ki, türklərdə börüdən doğulmuş 10 qardaşdan birinin qu quşuna çevrilməsi əfsanəsinin təhrif olunmuş şəklidir. Müasir tuvalarda Kuular soyadının yayqın olması da (116, 59) həmin əcdad əfsanəsinin, genetik birliyin canlı qalmasıdır. Beləliklə, ural-altay xalqlarının qədim etnogenetik maddi-mənəvi birliyi nəticəsində dünya şifahi söz sənətinin ən möhtəşəm dastanlarından “Qeser” yaranır.

Qeser haqda avropalılara ilk məlumatı 1772-ci ildə məşhur səyyah, tədqiqatçı, təbiətşünas və tarixçi Pyotr Simon Pallas vermişdir. Şərqi Sibirə səyahəti zamanı, o, Monqolustanda Maymaçon (Altan - Bulak) şəhərində Qeserə yüksəldilmiş məbəd ilə rastlaşır. Məbəd haqda ətraflı məlumat verdikdən sonra Qeseri Pallas "şərq tatarlarının Vakxı (Dionis), Heraklı adlandırır", eyni zamanda onun haqda geniş əsərin mövcud olduğunu xəbər verir (116,313). Qeser haqda ikinci məlumat V.Berqman ilə əlaqəlidir, o, folklorşünaslıq tarixində dastanın kalmıklardan eşitdiyi VIII, IX hissələrini (boy) 1804-cü ildə alman dilinə tərcümə etməsi ilə tanınır (116,13).

E.F.Timkovski də Çinə səyahəti haqdakı yazılarına Berqmanın tərcüməsi olan iki parçanın məzmununu daxil edir (116,14). Y.Klaprot Qeseri Çindəki hakim mancur sülaləsinin qoruyucu ruhu, Huan Şendi-hun kimi göstərir (116,14). Monqol "Qeser"inin ədəbi işlənmiş mətni çap oyma üsülu ilə 1716-cı ildə Pekində monqolca nəşr olunur (116,14), bundan əvvəl 1630-cu ildə həmin monqol-pekin mətni redaktəsiz oyma (ksiloqrafiya) üsulu ilə də çapdan çıxmışdı (116,14).

Qeyd etmək lazımdır ki, P.S.Pallasın, Y.Klaprotun Qeser haqda verdikləri məlumat, dəyərləndirmə, mifoloji-emosional, bədii-bənzətmə məzmunlu deyildir. “Qeser”in monqollar, türklər, tibetlər arasında maddi-mənəvi cəhətdən tutduğu gerçək qiymətləndirmədir. “Qeser” bütünlüklə dünya xalqlarının şifahi xalq ədəbiyyatında nadir dastanlardandır ki, o həm də ural-altay xalqlarının bəzilərində dini məzmunlu, müqəddəs sayılacaq səviyyədə, dəyərdə tutulur. Bu haqda A.David-Neel də yazmışdır: “Tibetdə, lamalar ölkəsində, eləcə də hər hansı bir digər ölkədə xalq əsərləri mövcuddur, baxmayaraq ki, bunlar dini hisslərlə doludur – ona görə ki, dini ideyalar Tibetdə həmişə hakimlik edir, həm də bu əsərlər Tibetin dünyəvi ədəbiyyatı sayılır.., bunların içərisində ən məşhuru tibetlərin milli epik poeması olan Linqli Qeser haqdakı qəhrəmanlıq dastanlar silsiləsidir” (116,20;60,474). Qeserin Tibet mənbələrinə görə türklüyü (60,474) və Orta Asiya mənşəli bon dinini (60,404) buddaçılığa qarşı qoruyub qalib gələcəyi halda məğlub olması, tərəfdarları tərəfindən əfsanələşdirilərək dini səviyyəyə çatdırılmışdır. Tarixi cəhətdən də həmin hadisələr VIII əsrin əvvəllərində Çin (Tan imperiyası) – Tibet müharibələri ilə uyğunlaşdırılmışdır (60,404). “Qeser”in qeyd edilən xüsusiyyətlərinə (dini səviyyəli, müqəddəs məzmunlu) ən uyğun gələn dastan “Dədə Qorqud”dur, onun da seçilib xüsusiləşməsini şərtləndirən əsaslar həmin səbəblərdir.

"Qeser"in monqol mətnini rusca 1836-cı ildə və almanca tərcüməsini isə 1839-cu ildə Peterburqda nəşr etməklə, dastanı geniş mənada aşkarlayıb təqdim edən ilk mütəxəssis akademik Y.İ.Şmidtdir (116,14). Rusiya şərqşünaslığında, monqolşünaslığında "Qeser"lə maraqlananlara O.M.Kovalevskini, A.V.İqumnovu, yazıçılardan V.P.Parşini, M.A.Zenzinovu da aid etmək olar. A.M.Pozdnev (116,15) dastanın daha çox tərcüməsiylə, A.A.Bobrovnikov isə onun dilini (qramatika) öyrənmək cəhətdən müsbət əhəmiyyətli işlər görmüşlər (116,16).

İlk buryat alimi D.Banzarov (116,17) "Qeser"ə münasibəti, macar alimi Aleksandr Çoma de Kereş də (116,17) ilk dəfə dastanın Tibet mətninin var olması haqda məlumat verməyi ilə tanınırlar.

Q.N.Potanin "Qeser"in Pekin-monqol mətnini dastana yox, "kitab rəvayətləri"nə, “bensen uligerlər”ə aid edərək onun təhsilli insanlar tərəfindən yaradılmasına diqqəti yönəltməklə, həm də dastanın türklər (uyqurlar) tərəfindən tibetlilərə təsir etməsini müdafiə edir (116,17).

Moraviyalı xristian dini təbliğatçısı Franke folklorşünaslıq tarixində "Qeser"in Tibet (Ladak) mətnlərinin toplanması və seçilib uyğunlaşdırılmasında əhəmiyyətli iş görüb (116,18). O, seçilmiş parçaları əlaqələndirərək "Yaz əfsanələri (mif)" və "Qış əfsanələri (mif)", "Aşağı Ladak mətnləri"nə bölmüşdür. Franke həm də dastanın, Q.N.Potanindən fərqli olaraq, Tibet mənşəli olmasını müdafiə etməsi ilə tanınır (116,19). B.Laufer Franke ilə razılaşmayaraq "Qeser"in tibetlilərin, monqolların, türklərin eyni səviyyədə ortaq şifahi xalq yaradıcılığı incisi olmasını müdafiə edir, həm də monqol başlanğıcını, dolayı yolla da olsa, önə çəkməyə cəhd edir (116,19).

Qeyd etmək lazımdır ki, "Qeser"ə XVIII-XIX əsrlərdə toplayıcılar, şərhçilər tərəfindən yanaşma, qiymət vermə əsasən səthi xüsusiyyət daşıdığı üçün ( dastana ancaq qədim şifahi və yazılı abidələrə maraq cəhətdən yanaşılaraq, əsasən, haqqında məlumat verilirdi) onlardan sonrakı yüzilliklərin elmi tədqiqatlarının səviyyəsini gözləmək də düzgün olmazdı.

B.Y.Vladimirtsov qeserşünaslıqda daha çox dastanı tibetlilərə aid etməsi ilə, monqol mətninin tərcümə olmasını müdafiə etməklə və buryat "Qeser"inin dünya ədəbiyyatı abidələri incisi kimi "İlliada"dan da nəhəngliyini təbliğ cəhətdən tanınıb (116,20).

Fransalı səyyah Aleksandra David-Neel də dastanı tibetlilərə aid edir və "Qeser"in nə qədər dünyəvidirsə, bir o qədər də dini mahiyyət, əhəmiyyət daşımasını vurğulayıb (116,20). Monqol alimi Sumba-Xambo (116,20), hind Sarac-Çandra Das (116,20) rus Y.İ. Şmidt (116,20), ingilislər Çarlz Bell və Cosef Rok (116,20) Qeseri tarixi şəxsiyyət kimi qəbul etməklə onun hərbi rəhbər olduğunu müdafiə ediblər. Silven Levi də dastanı "İlliada", "Eneida", "Nibelunqlar" və "Roland"la eyni səviyyədə qəbul edib (116,21).

S.A.Kozin "Qeser"i ilk dəfə dərin elmi təhlil edərək bunun monqol və tibetlərin ortaq şifahi xalq yaradıcılığı əsəri olduğunu göstərib (116,21). İakinf Biçurin Qeseri çinli sərkərdə, Huan - Yuyla eyniləşdirib (116,21). Franke (116,21) və səyyah R.Şou (116,21) Qeseri birbaşa romalı Sezarla, alman şərqşünası A.Qrünvedel (116,21) kayzer dərəcəsi ilə, Y.Klaprot çinli sərkərdə Huandiylə (116,22), Q.N.Potanin Çingiz xanla (116,22) eyniləşdiriblər.

"Qeser" dastanının monqol, buryat, tibet, türk xalqları arasında yayılmış çoxsaylı fərqli mətnlərinin toplanıb dünya folklorşünaslıq elminə təqdim edilməsində, şübhəsiz ki, yerli mühitdən, dastanı yaradan xalqlardan çıxmış tədqiqatçıların da xüsusi yeri var. Bunlardan, XX əsrin əvvəllərində əhəmiyyətli dərəcədə fəaliyyət göstərmiş M.Xanqalov, S.F.Jamsarano rus və avropalı tədqiqatçılarla sıx ədəbi yaradıcılıq əlaqələrində olublar (116,3).

"Qeser"in tədqiq olunmasında tanınmış mütəxəssislərdən də çox böyük iş görən monqol alimi, akademik S.Damdinsuren olmuşdur. O, "Qeser" haqqında folklorşünaslıqda yaranmış bir çox tərəddüdlü məsələləri həll etməklə, bütünlüklə dastanın tədqiqi məsələsində yeni düzgün yol açmışdır (116,23-24).

Yeni nəsil milli, rus qeserçilərdən A.İ.Ulanov, Q.Rinçinsambun, M.P. Xomonov, S.Ş.Çaqdurov, B.S.Duqarov, O,Namvandorj, D.Serensodnom, Çimmidorj, B.X.Todayeva, S.P.Baldayev, N.A.Mitryasova, Q.İ.Mixaylov, D.Moldavskoy, Solbone Tuya, N.O.Şarakşinova, N.P.Şestina, R.A.Şerxunayev və başqaları dastan haqda sanballı araşdırmalar aparmışlar.

XIX əsrin ikinci, XX əsrin birinci yarısına aid qeserşünaslardan: Xatterji (Suniti Kumar), Xan (Yu-lin), Herman, B.Julq, Laufer, Liqeti, Li-Lixien, Lorimer, Şefner, Şlapintveyt, Şottv, Şav R, Steyn R.A., Çanq (Ki-Kin), Tou (Si), Tucci, Vad-del L.A., Yu (Dao-Sinan), Zeitlin İ, Qefrey S, Heisiq V, Kara Q, Duqlas J. digərləri bütünlüklə "Qeser" dastanı, ayrı-ayrı mətnləri haqda dəyərli tədqiqat əsərləri yazmışlar.

Akademik səviyyədə hərtərəfli tədqiqatlara "Qeser" dastanı keçmiş SSRİ dövründə cəlb edilmişdir. SSRİ Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutu tərəfindən dastanın tədqiqinə həsr olunmuş çoxsaylı müzakirələr aparılmışdır (116,25).

Çin Xalq Respublikasında da bu günə qədər "Qeser" dastanının tərcümə edilməsinə, araşdırılmasına böyük diqqət verilir. Burada 2002-ci ildə "Qeser"in 1000 illiyi dövlət səviyyəsində qeyd edilmişdir. Çinin ondan çox universitet, elmi tədqiqat mərkəzində bu gün də çoxsaylı tədqiqatçılar dastan üzərində ciddi araşdırmaları davam etdirirlər (238).

Dünya ədəbiyyatının nəhəng, möhtəşəm dastanı "Qeser" üçün folklorşünaslıqda göstərilən geniş, dərin maraq, yəqin ki, hər zaman davam etdiriləcəkdir.


Yüklə 0,83 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin