Azərbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏt pedaqoji universiteti

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ TƏHSİL NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT PEDAQOJİ UNİVERSİTETİ


Kimya və Biologiya fakültəsinin Biologiya Müəllimliy
İxtisasının BİO 2002B qrup tələbəsi Abbaszadə Nərminin
İmunologiya fənnindən

SƏRBƏST İŞİ

Elmi rəhbər: b/m Cəfərova Solmaz


Bakı 2023
1.Antitellər
Orqanizmdə antitellər antigen qıcıqlandırılması zamanı hazırlanır və proseslən keçən bir neçə gün sonra qan zərdabında özünü büruzə verir. Özü də antitellər yalnız B limfositləri tərəfindən sintez olunurlar. Antitellər orqaniz- min digər zülallarından özlərinin say tərkibinin müxtəlifliyi, hətta milyonlarla olmasına görə fərqlənir. Əslində mahiyyət etibarı ilə antitellar reseptor zülallarının həll olan formasıdır. Yəni bir antigenə qarşı orqanizmdə ancaq bir cür antitel əmələ gələ bilər. Antigenlərin həddən artıq müx- təlifliyi, təbii ki, onlara qarşı yaranan anticisimlərinin (antitellərin) ağlasığmaz dərəcədə müxtəlifliyinə səbəb olur. Əlbəttə, antitellərin ancaq plazmatik hüceyrələr tərəfindən sintez olunması bu müxtəlifliyin sanki inandırıcı olmadığını göstərir. Ancaq bu sahədə bir sıra nəzəriyyələr yaranmışdır. Selektiv nəzəriyyəçilərin H.Erne (1955) və F.Bernetin (1957) fikrinə görə orqanizmdə istənilən antigenlərlə qarşılıqlı təsirdə ola biləcək hüceyrələr vardır. Orqanizmə düşmüş hər hansı bir antigen ancaq ona uyğun hüceyrələrlə qarşılıqlı təsirdə olduğunda lazımi anticisimlər hazırlanır.
Instruktiv nəzəriyyələrə görə spesifik antitellərin ya- ranmasında əsas rol antigenǝ məxsusdur. Bu zaman anti- genlər anticisimlərin hazırlanmasında matriks (qǝlib) rolunu oynayırlar. L.Polinqin (1940) nəzəriyyəsinə görə anticisim- lərin birinci quruluşuna malik polipeptid zəncirləri hüceyrǝ- do sintez olunduqdan sonra onların səthinə çıxır. Anticisim molekulunun ikincili quruluşunun formalaşması, yəni onun tam dəyərli anticismo çevrilməsi orqanizmə düşmüş antigenin iştirakı ilə gedir və bu da onların spesifikliyinə təminat verir.
F.Bernetin nəzəriyyəsinə görə orqanizmdə olan hər bir B limfosit ancaq bir cür anticisimcik hazırlamaq xüsusiy yətinə malikdir. Antigen orqanizmə düşdükdə, o ancaq müvafiq reseptora malik olan B-limfositlar üçün spesifik siqnal rolunu oynayaraq hamin limofsitlərin poliferasiya- sina va differensasiyasına səbəb olur. Beləliklə də, antigenlə stimullaşdırılan belə hüceyrələrdən klon inkişaf edir. Klon bir hüceyrədən inkişaf etmiş hüceyrə populyasiyasıdır ki, bu da orqanizmə düşmüş antigeno qarşı spesifik anticisimlər hazırlayır. Deməli, bu nəzəriyyəyə görə, orqanizmə düşmüş antigenin təsiri altında immunokompetent hüceyrələrin (B limfositlərin) seleksiyası baş verir. Immunsəlahiyyətli bu zülalların immunoqlobulinlarin molekulyar quruluşu - ingilis alimi R.Proterin və amerikan tədqiqatçısı Q.Edelma- nin (1959) tǝtqiqatları nəticəsində öyrənilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, immunoglobulin molekulu bir-birinə disul- fid rabitələri ilə birləşmiş iki cüt polipeptid zarcirdən ibarət- dir. Cüt polipeptid zəncirləri ağır H və yüngül L zəncir- lərindən (ingilisca heavy - ağır və light yüngül sözlərinin baş hərfidir).

Ali onurğalılarda anticisimlərin beş sinfi (izotipləri) müəyyənləşdirilmişdir. Anticisimləri müəyyən şəraitdə hid- rolizə uğratmaqla iki cür fraqment Fab va Fc alda edilmişdir. Bu zülallarda aktiv markaz ayırd olunur və bu aktiv anticisim molekulundakı sayı onun valentliyini, yəni özünə birləşdirə biləcəyi antigen molekul- larının sayını təmin edir. Aktiv markaz immunoglobulin molekulunun H və L zəncirləri arasında əmələ gələn boşluq- dan ibarətdir ki, bu boşluğun da ölçüsü və forması müvafiq antigenǝ uyğun olaraq onunla birləşir. İmmunoqlobulin H vǝ L zəncirlərə müvafiq olaraq M, G, A, E və D immuno- qlobulinlər JgG, JgM, JgA, JgE, JgD kimi təsnif olunurlar. Elektroforez yolu ile pH=8,6 mühitdə anticisimlər polipeptid zəncirlərə uyğun olaraq yüngül L-zənciri, 2, X, H zənciri isə beş növ a, a, u, 8, 8 tipli pentamer zülallar əmələ gətirir. Immunoqlobulinlərin təsnifatı, məhz ağır H zənciri əsasında aparılır və bu minvalla:

JgG tarkibi X222, molekulyar kütləsi 143-149 həddində, 1 L qan zərdabında 9-15 q olmaqla, 23 sutka yarımparçalanma dövrünə malikdir. JgM (X22)5 tarkibli, 800-950 molekul kütləyə malik,0,7-1,8 q/L qan zərdabında olmaqla, 5,1 sutka yarım- parçalanma dövrə malikdir. JgA (x2a 2)1-2 tarkibli mol.kütləsi 158-162, 1,5-2,6 q/L qan zərdabında va 5,8 sutka yarımparçalanma dövrünə malikdir. JgD-x22, 175-170 mol.k., 0,03 q/D vǝ 2,8 yarımparçalanma dövrüdür.JgEx282 vo A282 tarkibli da ola bilir, 185-190 mol.kütlǝyǝ, 0,05 q/L qan zərdabında olmaqla 2,5 sutka yarımparçalanma dövrünə malikdir.JgG-klassik anticisim hesab olunur və immunoqlobulinlərin 80%-i təşkil edir, özləri də bakteriya antigeni, ekzotoksinlər və viruslara daha həssasdır, onlarla aktiv birləşir. JgMqram mənfi bakteriyalara təsir göstərir,faqositozu aktivlǝşdirir. JgA-nın iki növü vardır, JgA- zərdab üçün və JgAS- sekretor - tənəffüs yolunun selikli qişasından, ağız boşluğu- nun, bağırsaqların, sidik yollarının limofid hüceyrələrində hazırlanır. JgE reaginlər, yəni dəri sensibilǝedici anticisimlərdir. Bunlar cift vasitəsilə keçərək allergik reaksiyaların inkişafında əhəmiyyətli rol oynayır. JgD bunlar hələ tam öyrənilməsə də, dəri xəstəlik- lərində onların miqdarının artması qeydə alınmışdır. Anticisimlər termolǝbil maddələr olub 1 saat müddətində 70°C temperaturda parçalanır, mühitin pH-1 və digər amillər ona ciddi təsir göstərir. Müəyyən edilmişdir ki, anticisimlər aşağı tempera- turda (0-4°C) etil spirti ilə çökdürüldükdə parçalanmır, ancaq yüksək t-da Mg2+, NH4+ va Na2SO4 ionlarının çökməsinə səbəb olur.
İmmunoqlobulin (Ig) kimi də tanınan bir antitel (Ab), patogen bakteriya və viruslar kimi yad obyektləri müəyyən etmək və zərərsizləşdirmək üçün immun sistemi tərəfindən istifadə edilən böyük Y-formalı zülaldır. Antitel antigen adlanan unikal patogen molekulu tanıyır. Antitelin hər bir "Y" ucunda antigen üzərində xüsusi bir epitop (açarın analoqu) üçün spesifik paratop (kilid analoqu) var ki, bu da iki strukturun bir-birinə dəqiq şəkildə bağlanmasına imkan verir. Bu bağlama mexanizmindən istifadə edərək, antitel mikrob və ya yoluxmuş hüceyrəni immun sisteminin digər hissələrinin hücumu üçün qeyd edə bilər və ya onları birbaşa zərərsizləşdirə bilər (məsələn, virusun onun işğalı üçün lazım olan hissəsini bloklamaqla).
İmmunitet sisteminin milyonlarla fərqli antigeni tanıması üçün antitelun hər iki ucunda antigen bağlayan yerlər eyni dərəcədə müxtəlifdir. Bunun əksinə olaraq, antitel qalığı nisbətən sabitdir. Bu, yalnız antitelun sinfini və ya izotipini müəyyən edən bir neçə variantda baş verir: IgA, IgD, IgE, IgQ və ya IgM.
Antitelər immunoqlobulin super ailəsinə aid olan qlikoproteinlərdir. "Antitel" və "immunoqlobulin" terminləri tez-tez bir-birini əvəz edir , baxmayaraq ki, "antitel" termini bəzən ifraz olunan həll olunan forma üçün qorunur, yəni B hüceyrə reseptorları istisna olmaqla.




Antitelin sxematik quruluşu: iki ağır zəncir (mavi, sarı) və iki yüngül zəncir (yaşıl, çəhrayı). Antigenin bağlanma yeri dairəvi şəkildə çəkilmişdir.
İnsanlarda və əksər məməlilərdə antitel vahidi dörd polipeptid zəncirindən ibarətdir; iki eyni ağır zəncir və disulfid rabitəsi ilə bağlanmış iki eyni yüngül zəncirdir. Hər bir zəncir bir sıra domenlərdən ibarətdir: hər biri təxminən 110 amin turşusundan ibarət bir neçə oxşar ardıcıllıqdan ibarətdir. Bu domenlər adətən sadələşdirilmiş diaqramlarda qutular şəklində təsvir olunur.
Qan zülallarının elektroforezi zamanı antitelər əsasən sonuncu, qamma-qlobulin fraksiyasına miqrasiya edirlər. Əksinə, qamma-qlobulinlərin əksəriyyəti antitellardır, buna görə də bu iki termin tarixən Ig və γ simvolları kimi bir-birini əvəz edərək istifadə edilmişdir.
Antitellər izotiplər və ya siniflər kimi tanınan müxtəlif növlərdə ola bilər. Plasentalı məməlilərdə IgA, IgD, IgE, IgG və IgM kimi tanınan beş antitel sinfi var . "Ig" prefiksi immunoqlobulini ifadə edir, şəkilçi isə antitelin tərkibindəki ağır zəncir növünü bildirir: ağır zəncir növləri α (alfa), γ (qamma), δ (delta), ε (epsilon), μ (mu) müvafiq olaraq IgA, IgG, IgD, IgE, IgM yaranmışdır.
Antitel təsirinin əsas kateqoriyalarına aşağıdakılar daxildirː

• 
  Zərərsizləşdirici antilərin hücumunu təsirsiz etmək üçün bakteriya hüceyrəsinin və ya virionun səthinin hissələrini blokladığı neytrallaşdırma.
  
• 
  Antitelərin xarici hüceyrələri faqositoz üçün cəlbedici hədəflər olan çoxluqlara "yapışdırdığı" aglütinasiya.
  
• 
  Antitelərın zərdabda həll olunan antigenləri bir-birinə yapışdırdığı və faqositoz üçün cəlbedici hədəflər olan yığınlarda məhluldan çökməsinə səbəb olan çökmə.
  
• 
  Komplementin aktivləşməsi (fiksasiyası), bu zaman yad hüceyrədə fiksasiya olunmuş antitellər komplementi membran hücum kompleksi ilə hücuma sövq edir ki, bu da aşağıdakılara gətirib çıxarır:
  
  • 
    Xarici hüceyrənin lizisi
    
  • 
    İltihab hüceyrələrinin kemotaktik cəlb edilməsi ilə iltihabın stimullaşdırılması.
    

Aktivləşdirilmiş B hüceyrələri ya həll olunan antitrlər ifraz edən plazma hüceyrələri adlanan antitelər istehsal edən hüceyrələrə, ya da immun sisteminin antigeni yadda saxlamasına və gələcək məruz qalmalara daha tez reaksiya verməsinə imkan vermək üçün illər sonra bədəndə sağ qalan yaddaş hüceyrələrinə fərqlənir.
Demək olar ki, bütün mikroblar antitel reaksiyasına səbəb ola bilər. Müxtəlif növ mikrobların müvəffəqiyyətlə tanınması və məhv edilməsi antitellər arasında müxtəliflik tələb edir. Onların amin turşusu tərkibi müxtəlif antigenlərlə qarşılıqlı əlaqədə olmağa imkan verir. İnsanların hər biri bir antigenin fərqli epitopunu bağlaya bilən təxminən 10 milyard fərqli antitel əmələ gətirdiyi təxmin edilmişdir. Fərqli antitelin böyük bir hisssi tək bir fərddə əmələ gəlsə də, bu zülalları yaratmaq üçün mövcud olan genlərin sayı insan genomunun ölçüsü ilə məhdudlaşır. Onurğalıların B hüceyrələrinə nisbətən az sayda antitel genindən müxtəlif antitel yaratmağa imkan verən bir neçə mürəkkəb genetik mexanizmlər inkişaf etmişdir.
Antitel" termininin ilk istifadəsi Paul Ehrlich tərəfindən bir mətndə baş verdi. Antikorper (almanca antitel sözü) termini onun 1891-ci ilin oktyabrında nəşr olunan "İmmunitetlə bağlı eksperimental tədqiqatlar" adlı məqaləsinin sonunda qeyd olunur ki, "əgər iki maddə iki fərqli antitel əmələ gətirirsə, deməli, onların özləri də fərqli olmalıdırlar. ".



İmmunlaşma. <«İmmun cavabın mərhələləri.
a) Müəyyən şəraitdə xəstəliktörədən yad agentlər immunoqlabulinlər tərəfindən neytrallaşdırılır yaxud presi- pitasiya olunurlar (həll olurlar). Antigen- antitel kom- pleksləri faqositlər tərəfindən, əsasən də makrofaqlar tǝrǝfindən kənarlaşdırılırlar.
b) Yad cisimciklərin opsonizasiyası hansı ki, bunlar antitel va komplement faktorları ilə kənarlaşdırılır, bu onları faqositoz üçün daha səmərəli edir. neftrofil granulo- sitlərin və makrofaqların səthində F. üçün reseptorlar vardır. Bu da JgG sayəsində patogenlərlə əlaqə yaratmağa imkan verir.
c) Sitotoksiki hüceyrələr patogenləri antigen spesifik (T-killerlər sayəsində) yaxud antigen qeyri-spesifik (K- hüceyrələri) mexanizmi ilə həyata keçrilir.
ç) Interferonlar virusların böyüməsinə mane olur. d) Hüceyrə membranı keçiriciliyini artıran faktorlar, eləcə də vazoaktiv maddələr (histamin, leykozanoidlər, komplement faktorları), xemotaksik agentlər (lirafokinlər, komplement faktorları, kallikreinlər) sitotoksiki və faqosi- tozedici hüceyrələrin hərəkətini infeksiya ocağına doğru artıraraq, tipik sətəlcəm əlamətləri (qızartı, şiş, ağrı) yaradir.
Immun cavabın mexanizmi isə belə izah olunur. Orqanizmə düşmüş antigen makrofaqlar tərəfindən tutula- raq, həzm edilir və daha immunogen vəziyyətdə onların membranına verilir, yaxud prezentasiya olunur. Prezenta- siya olunmuş antigen T-induktorların səthindəki müvafiq reseptorlarla birləşərək onları aktivləşdirir (T induktorlar T helperlərin bir tipidir. Bundan başqa makrofaqların hazırladıqları xüsusi mediator interleykin T əlavə siqnal kimi T-induktorların aktivləşməsində iştirak edir. Aktivləş- miş T-induktorlar xüsusi mediator interleykin - 2 vasitəsilə T-helperi aktivləşdirir. T-helperlər aldıqları informasiyam B-limfositlərə ötürür. B limfositlar differensasiya vǝ proliferasiya edərək plazmatik hüceyrələrə çevrilirlər ki, onlar da orqanizmə düşmüş antigena müvafiq anticisimlar hazırlayır.
T-effektorların differensasiyası nəticəsində isə immu- noloji yaddaşın formalaşması baş verir. Immunoloji yaddaş dedikdə immun cavabın yaranması ila yanaşı, həm də formalaşması baş verir. Bu zaman T vs B limfositlarin muayyan hissəsi antigenlə qarşılıqlı təsirdə olduqda, sonra sensibilizasiya olunur, ancaq axira qodar differensasiya olunmur. Sonra sensibilizasiya olunmuş hüceyrələr onunla kontaktda olan antigena qarsi spesifikliyi haqqındakı yaddaşını saxlaqmaqla limofid toxumada uzun müddət arzində qala bilir. Homin antigenla təkrar görüşdən sonra, hatta bu görüşdən sonra uzun müddətli vaxt keçdikdə belə immun cavab baş verir. Bu da orqanizmin limfoid sistemi nin plazmatik hüceyrələrinin intensiv surətdə anticisim sintez etməsi ilə xarakterizə olunur. Beləliklə, orqanizmin immun cavabının har hansı formasına T va B limofsitlarinin antigenda qarsiliqh tasiri kimi baxmaq olar.Yoni immunoloji yaddaş dedikdə fərdin elə bir qabiliy yəti, xüsusiyyəti başa düşülür ki, miloyyon bir antigeni təkrar yeridəndə, hansı ki, förd əvvəl immunlaşdırılmışdır, ikincili cavab xüsusiyyətinə malik olur. Immunoloji yaddaş bir çox aylar saxlana bilar, bir çox antigenlarda isə illərlə davam edə bilər. Ikincili cavabların iso B hüceyrolati tarafindan hayata keçirilməsi isa mümkün deyil. Burada mutlaq T köməkçi hüceyrələrin olması vacibdir. Həm də immunoloji yaddaş təkcə humoral cavab yolu ilə deyil, burada antigena cavab reaksiyası immunitetin T sistemi ilə hayata keçirilir.
Bir sözlə, uzunmüddətli yaddaş fenomeninda T limfositlari böyük rol oynayır. Bu timusektomiya yolu ila cavan va yaşlı heyvanlar üzərinda təcrübi olaraq tasdiq olunmuşdur.