T. X.Əliyev 1, S. M.Şahbəndəyev
Yüklə 361,02 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 137 ZƏLZƏLƏ ƏRAZİLƏRİNDƏ TİKİLƏCƏK BİNA VƏ QURĞULARA SEYSMİK DİAQNOZ QOYULMASI T.X.Əliyev 1 , S.M.Şahbəndəyev 2 1. AzMİU “İnşaat mexanikası” kafedrası, AMEA RSXM, 2. “S.MODUS” MMC, baş konstruktor, shaxsahrad@gmail.com Məqalədə seysmik proqnozun hazırda mümkün olmaması şərh edilir. Ona görə də seysmik məkanda tikiləcək bina və qurğulara seysmik diaqnoz qoymaqla onların zəlzələyə davamlılığını təmin etmək fikri irəli sürülür. Bunun üçün binaların yerləşdiyi məkanın kinematik və dinamik parametrlərini öyrənib, eləcə də bina və qurğuların həmin parametrlərini təyin edərək, onların uyğunluğunu aradan qaldırmaq lazımdır. Bu halda, əlbəttə, düzgün seysmik diaqnoz qoyulmuş bina həmin məkanda özünü təhlükəsiz hiss edəcəkdir. O da bəllidir ki, biz seysmik məkanın xarakteristikalarını dəyişdirə, idarə edə bilmədiyimiz halda binanın bu xarakteristikalarını idarə edə, dəyişdirə bilərik. Bu tədqiqatı biz, kompleks, universal kompüter proqramı (İng+) vasitəsilə, bizim verdiyimiz metodika əsasında aparmışıq. Həmçinin müxtəliflik nəzəriyyəsini tətbiq edərək seysmik dağılma riskini azaltmağın mümkünlüyünü göstərmişik. Müxtəliflik yaratmaq da seysmik diaqnoz anlayışına daxildir. Önsöz Zəlzələ təhlükəsizliyini sovuşdurmaq üçün seysmoloqlar və antiseysmiklər çoxlu metod və qaydalardan istifadə etmişlər. Bunlar qısamüddətli seysmik proqnoz verib, zəlzələ ərəfəsində evakuasiya (köçürmə) tədbirlərini həyata keçirmək, layihələndirmə və tikinti mərhələsində zəlzələyə davamlılıq problemini həll etmək (adekvat və passiv, eləcə də bunların sintezindən ibarət olan sintetik antiseysmik tədbirlərlə silahlandırılması) məsələlərindən ibarətdir. Ancaq baş vermiş zəlzələlərin mühəndis təhlili göstərmişdir ki, bu tədbirlər heç də həmişə seysmik təhlükəsizliyə tam zəmanət vermir. Başqa kompleks tədbirlər və müasir hesablama vasitələrindən istifadə edərək həyata keçiriləcək yeni təklifləri sınaqdan keçirmək lazımdır. Bu məqaləmizdə həmin yolla gedərək müxtəliflik nəzəriyyəsi əsasında seysmik təhlükəli ərazilərdə tikiləcək binaları öncə kompüter texnologiyası vasitəsilə “sınaq məhəlləsi” halında layihələndirib tikmiş və ona Rixter şkalası ilə 9 ballıq zəlzələ etkisi vermişik ((İng+) kompüter proqramı əsasında). Alınan nəticə bu üsulun effektli olduğunu göstərmişdir. Bu və digər tədbirləri biz seysmik proqnoz diaqnoz mümkün olmadığı üçün “seysmik diaqnoz” qoyulması adı altında araşdırmışıq. Bu ideyanı ilk dəfə 2000–ci il 25 noyabr Xəzər (Bakı) zəlzələsindən bir il sonra AMEA Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzində (RSXM) keçirilən Birinci Beynəlxalq Seminarda müəllif öz məruzəsində irəli sürmüşdür. Seminarda Rusiyadan, Türkiyədən, Yaponiyadan, Yunanıstandan, Hindistandan, ABŞ-dan … gələn alimlər iştirak edirdilər. Məruzə belə adlanırdı: “Seysmik proqnoz, yoxsa seysmik diaqnoz?”. Onun mahiyyəti ondan ibarət idi ki, zəlzələ proqnozunun metodikasını 1900 – cü ildə yapon alimi İmamuri zəlzələ müjdəçiləri vasitəsilə vermişdir. Onun zamanında cəmisi 4 – 5 müjdəçi məlum idi. Ona baxmayaraq, o, bir neçə zəlzələnin proqnozunu dəqiq verə bilmişdi və onlar özünü doğrultmuşdu. Hazırda 400-ə yaxın zəlzələ müjdəçisi bəllidir. Ancaq keçən müddət ərzində tək bir dəfə zəlzələnin qısa müddətli proqnozu 13 saat öncə verilmişdir [Çin, Xayçen zəlzələsi, fevral, 1975]. Bu proqnozun verilməsi, bizim fikrimizcə, İmamurinin metodikasına əsaslanırdı. Ancaq özünü doğrultmuş bu proqnoz olduqca mürəkkəb tədqiqat, müşahidə, monitorinq aparmağı tələb etmişdir. Bir faktı yazsaq, bu mürəkkəblik aydın olar: bu yeganə uğurlu proqnozu vermək üçün 100 min həvəskar seysmoloq, on min peşəkar seysmoloq uzun müddət müşahidələr, ölçmələr aparmış, monitorinq keçirmişlər (Bax, jurnal “Kuryer”, iyun 1976, “Zemletryaseniye”, YUNESKO–nun 32 dildə çıxan jurnalıdır). Proqnozun çətinliyini (hətta, indi deyirlər, mümkünsüzlüyünü) göstərən ikinci fakt da düşündürücüdür: bu uğurlu proqnozdan bir il sonra, 1976 –cı ildə həmin Çində fəlakətli Tanşan zəlzələsi olmuş, onun proqnozu verilə bilmədiyi, evakuasiya tədbirləri həyata keçirilmədiyi üçün böyük insan tələfatı olmuş və ölkəyə külli miqdarada maddi ziyan dəymişdir. XX yüzilliyin axırında zəlzələ proqnozu ilə bağlı alimlər çox optimist fikirdə idilər, indi isə bu optimizimdən əsər-əlamət qalmamışdır. Bunun bir səbəbi də onunla bağlıdır ki, bir neçə dəfə verilən proqnoz özünü doğrultmamış, aparılan evakuasiya tədbirləri inamsızlıq yaratmışdır [İvan Rıbkin, 2010]. İndi çıxış yolu seysmik dağılma riskinin azaldılmasıdır. 138 Bu deyilənləri nəzərə alaraq, biz bir çox məqalələrimizdə seysmik riskin azaldılması yollarını araşdırmışıq. Bu araşdırmalarımız bizə imkan vermişdir ki, Birinci Beynəlxalq Seminarda irəli sürdüyümüz ideyanı əsaslandıraq və onun zəlzələyə davamlılıq nəzəriyyəsində yerini tutmasını reallaşdıraq. Mühəndis qurğularının möhkəmliyə, sərtliyə və dayanıqlığa görə hesablanması haqqında elm olan inşaat mexanikasının dəqiq hesablama üsulları olan qüvvələr və yerdəyişmələr üsulları 200 ildən çoxdur ki, bəllidir. Mühəndislər bu üsulları yaxşı mənimsəmişlər. Ancaq bu elmin yaradıcılarından biri olan professor İ.M. Rabinoviç 1960-cı ildə öz dərsliyində yazırdı: Dəqiq üsullar çoxdan məlum olsa da, onları bir çox monumental binaların, məsələn, Moskva Dövlət Universitetinin 32 mərtəbəli binasının, Moskva çayı üzərindəki körpülərin və s. hesablanmasına tətbiq etmək mümkun olmamışdır. Ona görə ki, dəqiq üsul yüksək tərtibli cəbri tənliklər sisteminin həlli ilə bağlı olur ki, bunu da əl üsulu ilə həll etmək mümkün deyildir. Məcbur olub bu monumental qurğuları təxmini üsullarla hesablamalı olurduq. İndi elektron hesablama maşınları (EHM) belə çətin məsələləri asanlıqla həll etməyə imkan verəcəkdir [Rabinoviç, 1960]. İ.M. Rabinoviç bu sözləri yazarkən hələ ölkədə EHM-nın tətbiqi geniş yayılmamışdı. Onda heç kompüter texnologiyasının adı da yox idi. Hazırda kompüterlərin mühəndis hesablamalarına, xüsusilə mühəndis qurğularının seysmik təsirlərə görə hesablanmasına tətbiqi geniş vüsət almışdır. Yüklə 361,02 Kb. Dostları ilə paylaş:
|