Türk miLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)

TÜRK MİLLİ KÜLTÜRÜ

İSLAM - TÜRK DÖVRÜNDƏ TÜRK KÜLTÜRÜ(*)

Türk tarixinin bu səfhəsində qurulan siyasi təşəkküllər artıq tam bir "bozqır eli" sayılmaz. Sosial durum, iqtisadi həyat, idari və hərbi yönlərdən ol­duğu kimi, dil, ədəbiyat, sənət etibarilə də türklər yeni bölgə və kültür şərt­lə­ri­nin gərəklərinə uymuşlar, dolayısıyla əskisindən olduqca fərqli bir hüviyyətə bü­rünmüşlər. Bu şərtlərdən biri islamiyyətin dünyəvi fəaliyyəti nizamlayan ki­tablı bir din olması, digəri də yerli xalqın islami əqidə və müəssisələrlə bir­lik­də əski İran (sasani) gələnəklərindən bir qismini yaşatmaqda davam etməsidir. Türklər yuxarıda dəfələrcə qeyd edildiyi kimi, davra­nış­larını çevrənin siyasi, so­si­al və kültürəl durumuna görə nizamlamaqda mahir olduqlarından idarə etdik­lə­ri böl­gələrdə müsləman kütlələrin alışmış olduğu gələnək və quruluşlara müda­xilə et­məmişlər. Bu münvalla sosial təbəqələşmənin davamı, xalq dili olan fars­ca ilə Qu­­ran dili olan ərəbcənin danışma və yazışmada, ədəbiyatda, dini və elmi əsər­lərdə iş­lədilməsi, türk idarəçilər tərəfindən islami adlar, ünvan və ləqəblər gö­­tü­rülməsi, möv­cud hökumət təşkilatının qorunması, dövləti qoruma xidmətinə yerli ünsürlə­rin cəlb edilməsi, islami inanc və idealların dövlətdə üstün mə­nə­vi güc du­ru­muna yüksəlməsi bu türk siyasi təşəkküllərinin özəllikləri olmuşdur.

Fəqət bu türk dövlətləri tam bir "islam dövləti" də deyildir. Aradakı fərq­lər təməldə və özdə olduğu üçün mühümdür. Türk-islam dövlətinin islam _______________

(*) Burada XIV əsrə qədər olan islam-türk dövlət və topluluqlarındakı türk kültürünün is­lam çevrəsində göstərdiyi inkişafa qısaca təmas edilmişdir. Ancaq türk aydınlarının ol­duq­ca yaxşı bildiyi və ehtiyac halında "İslam Ensiklopediyası"ndan və digər türkcə nəşrlərdən çox geniş bilgi almaq mümkün olduğu üçün bu dövr haqqındakı tarixi mə­lumat təkrar­lan­mamış, sadəcə bəzi mühüm yeni biblioqrafiya verilmişdir. Buradakı açıq­la­ma­larımıza daya­nılaraq XIV əsrdən sonrakı türk-islam siyasi quruluş və topluluqlarında davam edən milli kültürün sosial, hərbi, iqtisadi, dini, hüquqi yanları ilə asanlıqla təsbit edilə biləcəyi qənaətindəyik.

dövlə­tindən ayrıldığı nöqtələr özəlliklə hökmranlıq anlayışı, dövlətdə hərbi xa­rakter, dini davranış, torpaq rejimi və sosial haqlarda özünü göstərir. O halda bu türk dövlətləri islam dininin hakim olduğu ölkələrdə mövcud "kültür çevrəsi" dəyərləri ilə bozqır türk siyasi, sosial, hüquqi örf və gələnəklərinin bir-biri ilə qaynaşdığı, öxünəməxsus xarakterə sahib olduğu təşəkküllərdir.

Bu qaynaşma əslində çox da asan olmamış, uzun bir keçid mərhələsini gərəkdirmişdir. Türklərin tək-tək və ya kiçik ailələr halında xilafət xidmətinə gi­rmələri bir yana buraxılsa, ilk islam-türk siyasi quruluşu olan qara­xanilər za­ma­nı bu keçidin dövlət səviyyəsindəki dövrəsini təşkil edir. Gerçəkdən də Orta Asi­yada xalqı yüzdə-yüzə yaxın türk əsilli bir sahədə qurulduğu üçün siyasi, ic­timai və hüquqi yöndən türk olan bu dövlət dini baxımdan islamiyyəti təmsil etməklə türk-islam cəmiyyəti tipinə doğru körpü vəzifəsini yerinə yetirmiş olur­du. İnkişaf səlcuqlularla tamamlandı. Öncəki qəznəvi dövlətində bu nəticə alı­na bilməzdi, çünki yabançı etnik kütlə üzərində ancaq incə bir təbəqə mey­da­na gətirən və islam dünyasının kənarında fəaliyyətə keçən qəznəvi idarəçi­ləri­nin bir yandan yerli ünsürə dayanmaq məcburiyyəti, digər tərəfdən siya­sət­lə­rinin daha çox dışa (Hindistana) dönük olması onları belə bir imkandan məh­rum buraxmışdı. Halbuki səlcuqlu dövləti müsəlman ölkələrin ortasında qurul­muş və bütün siyasi, iqtisadi, dini icraatı doğrudan-doğruya bu məmlə­kət­lərin məsələlərinə, türk və yerli müsəlman xalqın arzu və ehtiyaclarının təmin edil­mə­sinə yönəlmişdi. Beləliklə, bu qaynaşmanı gerçəkləşdirmək su­rətilə türk-is­lam dövlət və cəmiyyətini meydana gətirməyi bacaran Böyük Səlcuqlu impe­riyası¹ sonrakı min illık tarixə damğasını vuran bir bö­yük çağ vəsfini daşımaq­dadır.