1-BÖLÜM: İtabin mukaddimesi

Dördüncü Madde

 

Hakiki güneş senesini, yıldızlara ve burçlara göre ayları, rumî ayların

isimlerini bildirir.

 

Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar ve müneccimler sözbirliğiyle

demişlerdir ki: Hakiki güneş senesini müddeti, burçlar feleğinin farz

olunan bir noktasından güneş kursu, kendine özgü batıya yönelik hareketiyle

ayrılıp, ta yine o noktaya dönünceye dek geçen zamandır. ama müneccimler,

güneş senesinin başlangıcını, güneşin koç burcunun tepesine girmesinden

başlatmışlardır. Oniki burcun her birine geçişini, ayların başları itibar

edip, her burcun geçiş süresini bir ay saymışlardır. güneş senesinin gün

sayısı, üçyüzlatmışbeş ve dörttebir gündür. Burada günden murat, bir gün

bir gecesiyledir. Bu yıldızların burçlarına göre ayların gün sayısı, ebced

hesabıyle şu beytin lafızlarıdır:

Gerçi güneş senesinin burçlar hesabıyle ayları budur. Lâkin İskender İbn-i

Filozof'-i Rumî, güneş senesinin aylarının başlangıçlarını, müneccimlerin

farz eylediği burçların evvellerinden onar gün önce itibar edip, güneş

senesinin başlangıcını güneşin koç burcunun tepesine girmesinden on gün

önce başlatmışlardır. Her bir ayı bir isimle tahsis edip, rumî aylar nâmıyle

şöhret vermişlerdir. Her bir ayı bir isimle tahsis edip, he bir mevsim

için, üç ay tayiniyle sonuca ermişlerdir. Ama ilkbahar ayları: Mart, Nisan,

Mayıs'tır. Yaz ayları: Haziran, Temmuz, Ağustos'tur. Sonbahar ayları: Eylül,

Ekim, Kasım'dır. Kış ayları: Aralık, Ocak, Şubat'tır. Halen diyarınızda

meşhur ruznâmelerde yazılmış olan bu aylardır ki, gün sayıları şu beyitte

malûmdur.

 

Beşinci Madde

 

Kamerî saneyi ve aylarını; arabî ayların isimlerini; arabî ve rumî ayların

ilk günlerini bildirir.

 

Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar ve matematikçiler ittifak üzere

demişlerdir ki: Ay senesi, oniki kamerî aydır. Her bir kamerî ay, ayın

güneşten farzolunan yerinden kendi batıya yönelik hareketiyle ayrılmasından

yine o yere dönünceye dek geçen zamandır. Ayın, güneşten farzolunan

konumlarının ortaya çıkışı hilâldir. Dinî işlerde belirleyici olan, hilâlin

görünmesidir. Araplara göre ayın ilk günleri hilâldir. Lâkin hilâlin

görünmesi, bölge frakları sebebiyle değişiktir. Bunun için matematikçiler,

kamerî ayların başlangıçlarını, güneş ile ayın toplanmasından ve ayın

görünmemesinden itibar etmişlerdir. Ayın zamanı, iki toplanma arasındadır.

Günlerinin sayısı, yirmidokuzbuçuk gündür. Bu kamerî seninin zamanı:

Üçyüzelidört ve beştebir ve altıdabir gündür. Güneş senesinden on gün

yirmibuçuk saat noksandır. Bu kamerî senenin başlangıcı, muharrem ayının

başlangıcıdır. Arabî ay senisi, rumî seneden on gün yirmibuçuk saat noksan

olduğundan, bir yılda, yaklaşık onbir gün önce gelir. Mesela bir sene mart

ayıyla muharrem ayının başlangıçları, aynı gün olsa; bu iki ay birbirine

uygun gelse, hicrî seninin binyüzellidördüncü senesi gibi, nevruzla aşure

bir günde tesadüf kılsalar: Kaçınılmaz olarak gelecek senede muharrem

hilâli, mart ayından onbir gün önce görünür. Şu halde beher sene bu öne

geçmeyle, otuzüç senede bir devresini tamamlayıp, yine muharremin

başlangıcı, martın başlangıcı olur. Lâkin bir ay senesi, güneş seneleri

içinde yok olur. Zira ki otuzdördüncü muharremdir ki, otuzüçüncü martla aynı

gelir. Çünkü bu kameri ay, o dört mevsimi anlatıldığı gibi devredip, bir

mevsimde karar bulmazlar. Onun için bunar, bir mevsime mensup olmazlar. Şu

halde her iki ayı, bir eş itibariyle, birini yirmidokuz gün ve birini otuz

gün sayıp, senenin başlangıcını, muharrem ayından saymışlardır.

Kamerî ayların isimleri: İlk ay muharrem, bir muhterem aydır ki, onuncu

günü asure bayramıdır. Onun arkadaşı safer'ül-hayrdır. Sonra Rebiülevvel,

bir muazzam aydır ki, onikinci gecesi, Habib-i Ekrem sallallahü aleyhi ve

sellemin oğlumudur. Sonra Rebiülahir muhteremdir. Sonra Cemadülüla bir

mübarek aydır ki renklidir. arkasından camazil ahirdir. Sonra Receb-i esam

rağbet görmüş bir aydır ki, ilk cuma gecesi regaib gecesidir. Şaban bir

hayırlar ayıdır ki, onbeşinci gecesi berat gecesidir. Ramaz-ı şerif bir

mübarek aydır ki, yirmiyedinci gecesi, kadir gecesidir. Şeval-i saiddir ki,

başı fıtır (Ramazan) bayramıdır. Ondan sonra zilkadedir ki, onun arkadaşı

zilhiccedir. Onuncu günü hacılar (kurban) bayramadır. Bu ay, senenin

mührüdür.

Arabî ve rumî ayların ilk günlerini bulmayı ikişer beyt ile eda eden

"gurrenâmemiz"in bölümün sonu olması münasip görülmüştür. Bu hevalardan

hevesimiz yorulmuştur.

NAZM

Hak'ka hamd ve Habibine selam et

Her ayda ruz-u şeb saat be saat

Çün dört beyt iki gurre mücmelidir

Hurufun şehr,i hâkim bilmelidir

Şuhur-u hâkimin cem' etmelisin

İki hafta anınla gitmelisin

O mecmuu ne günde kim bulursun

O şehrin gurresin ol gün bulursun

Kaçında şehr-i rumun gurredir bil

Bul anda rumiden hem şehr-i şer'î

Burucu aslî bil her şehri fer'i

Mukaddem beyt oniki kelimedir tam

Hurufudur şuhur-u şer'a erkam

ikinci beyti sekiz kelimedir al

Hurufun şehr,i şer'a hâkim sal

Üçüncü beyttir tertib-i manzum

Şuhur-u rumidir anınla malûm

Oniki kelimedir beyt oniki ay

Evail-i hurufu şehr erkamıdır say

Şuhur-u ruma âzerle bile bede' et

Muharremden şuhur-u şer'î say git

Şuhur-u ruma tâbi beyt-i râbi

Ve yekşenbe hurufun oldu ami

çün yirmisekiz huruf oldu her yıl

Şuhur-u ruma hâkimdir biri bil

Ehe zed bûd o sekiz harf olur kim

Şuhur-u şer'a her yıl biri hâkim

Çu hicret-i sâli binyüzaltmış ve beş

Bu şehrin hâkimi vardır rakam-ı şeş

Bu şal içre çün âzâr gurre buldu

Eced-i cimîde ruma hâkim oldu

Çün altmışaltı olur sal-i hicret

İki hâkim iki da olur elbet

Bu tertib üzere hâkimler gider kim

Ehe zed bûdun oluş devri daim

Velîkin hâkim-i rum ahrafı çok

Bu sal-i hicrile devr ettiğiçin

Bu salın eşhuru eyler tahavvül

Otuzüç yılda bir yıldır tedahül

Mutabık gelse âzerle muharrem

Bu hicret salini bir tarh et ol dem

Çü gurrenâmeler nazm etti Hakkı

Şuhur-u dehr ile bil sun'-u Hak'kı

(Bu şiirde ebced hesabıyle ayların başlangıçları anlatılmaktadır. Daha

sonra bir cedvelle hicrî ve rumî senelerin ve ayların birbirine çevrilesi

anlatılmakta ve gösterilmektedir. Günümüzde bu konuda çeşitli kitaplar

yayımlanmış olup; hicrî senenin hangi ayının hangi gününün, rumî veya

miladî senenin hangi ayının hangi gününe rastladığı gösterilmiştir. Bu

kitaplardan herhangi birini edinen okuyucularımız, aradıkları ayı ve günü

kolaylıkla bulabileceklerinden, buradaki karmaşık çizelgeyi vermeyi gereksiz

bulduk. Yalnızca burçlarla ilgili iki çözelgeyi veriyoruz.)

Bu iki sayfanın başlarında çizilmiş olan felekî burçlarla rumî ayların

yukarıdaki ve aşağıdaki rakamlarından murat budur ki: Meselâ koç burcunun

başlangıcı artın onbirindedir. bitişi ise nisanın dokuzundadır. Koç burcu

otuz gündür, mart ayı otuzbir gündür. Kuzey saati, karşılıklı altı burca

tiksim olunmuştur. Saat rakamlarının yazılışı, burçların önündedir. Meselâ

koç burcunun başlangıcında gün, oniki saattir, dakika yoktur. Gece de oniki

saattir. Gün ortası altı saattir. İlk ikindi dokuz saat yirmialtı dakika,

yatsı bir saat otuziki dakika ve imsak on saat onüç dakikadır.

Mesela koç burcunun sonu, başak burcunun başlangıcıdır. Başağın bitimi

koçun başlangıcında tamam olur. Öteki burçlar bu kıyasla malûm olur. Martın

onuncu günü balığın sonudur ve martın başlangıcı balığın yirmibirindedir,

bitimi koçun yirmibirindedir. Şubatın başı kovanın yirmiüçündedir, bitişi

balığın yirmisindedir. Güney saatleri de karşılıklı altı burca taksim

olunmuştur.

 



23-BÖLÜM:023:

 

BEŞİNCİ BÖLÜM

 

Su unsurunun mahiyetini, keyfiyet ve durumlarını, farklılık ve vasıflarını,

isimlerini; denizken buhar, bulut, kar, yağmur, kaynak ve nehir ve yine

buhar olmasını; değişik hareketlerle hareket bulmasını; denizlerle

karaların yer değiştirmesini; denizlerde ve karalarda bulunanların sudan

faydalanmasını, suda hayvanların vücuda gelmesini; su tabakasının kalınlığı

sayılan denizlerin derinliklerinin ölçülmesini, denizle gemilerin

yürümesini ve gemilerle halkın her tarafa varıp, murat almasını; yeni dünya

(Amerika) bulunup, yer ve deniz devr olunup, batıya giden gemilerin doğu

semtine gelmesini yedi madde ile açıklar.