1. Falsafa atamasining kelib chiqishi. Falsafa shakllanishining asosiy bosqichlari

Mehnat — turmush estetikasining muhim omili. Insonning aqliy yoki jismoniy kuchi bilan amalga oshiriladigan maqsadli faoliyati mehnat deb atalishi ma'lum. Mehnatning estetik jihatlari shaxsning ijodiy faoliyat potensiali uning ma'naviy, aqliy, axloqiy-estetik tomonlari bilan umumiyligi va mehnat natijalaridan beg'araz lazzatlanishiga bog'liqdir. Mehnatning estetik jihatdan to'laqonli bo'lishi uchun avvalo obyektiv omillar, ishlab chiqarish jarayoniga ham bog'liq. Albatta bu o'rinda mehnatkashlarning madaniyati, estetik didi masalalari ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Shunday qilib, mehnat insonga kuchli va ko'p qirrali ta'sir ko'rsatib, uning faoliyatiga estetik ma'no-mazmun baxsh etadi, ma'naviy kamol topishiga ko'maklashadi. Bunda ijod ustuvorligi qancha yuqori bo'lsa, uning estetik mohiyati ham shuncha barqaror, ma'naviy ta'sirchanligi kuchli bo'ladi. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach mehnatning mohiyati ham tubdan o'zgardi. «Islohot islohot uchun emas, avvalo inson uchun» tamoyili mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlar avvalo inson hayotini farovon, turmushini obod bo'lishi, mehnatning erkin va ijodiy tabiatiga bog'liqligi ifodasidir.


Insonning tabiiy, axloqiy va estetik didining mutanosibligi. Inson dunyoga kelar ekan, atrof-*muhitga va unda kechayotgan voqeahodisalarga bo'lgan munosabati orqali uning tabiiy didi shakllansa, voqea-hodisalarning estetik sifatlarini idrok etishi va baholashi jarayonida olinadigan qoniqish yoki qoniqmaslik tuyg'usi va estetik mezoni orqali uning estetik didi namoyon bo'ladi. Estetik did insonning fikr-mulohazalari, xulq-atvori, xatti-harakatlari, moddiy va ma'naviy ijod mahsulotlarida o'z ifodasini topadi. Aynan shu uyg'unlik insonning tabiiy, axloqiy va estetik didining mutanosibligini anglatadi.
Estetik did zaminida go'zallikni xunuklikdan ajrata bilish va undan beg'araz shodlanish hamda lazzatlanish qobiliyati yotadi. Estetik did odamlarning dunyoqarashidan, ayniqsa, estetik qarashlaridan ajralmagan holda amal qiladi. Estetik bilimlar va qarashlar didda ifodalanishi uchun ular shaxsning ichki dunyosiga, idrok qilish jarayonining o'ziga singib ketishi, shaxsning mustahkam axloqiy e'tiqodiga aylanishi lozim.
Estetik did o'zida bevosita va bilvosita, hissiy va aqliy, yakka odam va jamiyat estetik didi qarama-qarshiliklari birligini mujassamlashtiradi. Estetik didning ziddiyatli tabiati haqida dastlab Kant munosabat bildirgan edi. Kant nazarida did yakka odamga xos bo'lgan insonning tug'ma qobiliyatidir. Did shu qadar yakka tartibda ifoda topadiki, uni hech qanday dalillar bilan inkor etib bo'lmaydi. Did mulohazasi nihoyatda shaxsiy tabiatga molikdir. Shu boisdan ham «did to'g'risida bahslashmaydilar». Lazzatlanish obyekti bo'lgan hissiylik, nafosat barcha uchun barobar darajada ahamiyatlidir, u faqat mazkur shaxsning o'zigagina emas, balki hammaga yoqadi. Inson o'ziga yoqqan narsalarni boshqalarga ham yoqadi deb o'ylaydi. Demak, didlar uchun umumiy hisoblanadigan tomonlari ham bor. Shu sababli did to'g'risida bahslashish asoslidir. Kant ikkala mulohazani antinomiya sifatida ta'riflaydi. Inson amaliyotining boy va xilma-xilligi ma'naviy munosabatlarning ham boy va xilma-xil bo'lishiga olib keladi, did esa, ulaming eng muhim namoyon bo'ladigan tuyg'ularidan hisoblanadi.
Alohida shaxsning estetik didi uning betakror hayotiy tajribasi zaminida shakllanadi. Tabiiyki, alohida tarbiya sharoitlari, hayotiy tajriba, tabiati va ehtirosi ta'siri ostida u yoki bu estetik qadriyatlar tabiat hodisalari, inson moddiy faoliyati mahsulotlari, badiiy qiymatlarga ko'proq moyillik vujudga keladi. Estetik ong bilan badiiy ongni tenglashtirib bo'lmaganidek, estetik did bilan badiiy didni ham tenglashtirish mumkin emas. Estetik did badiiy did bilan bog'liq bo'lib, ko'p jihatdan uning ustiga quriladi, lekin u bilan qo'shilib ketmaydi. Badiiy va estetik did o'rtasidagi tafovut ularning turlicha idrok etish obyektlariga ega bo'lishi bilan bog'liqdir. Ikki did o'rtasidagi farqni hisobga olish bilan birga, ularni bir-biriga qarama-qarshi qo'ymaslik lozim. Badiiy did hamma vaqt estetik didga asoslanadi, undan kelib chiqadi. Xuddi Shuningdek, estetik did axloqiy did bilan mutanosiblikda rivojlanib boradi. Zero, insonning qalb nafosati va ezgu axloqiy qiyofasi uyg'unlikda uning go'zalligini yaxlitlikda namoyon qiladi.