1. İqtisadi vəziyyətin proqnozlaşdırılması, iqtisadi siyasətin işlənməsi və monitorinqi üçün statistikadan istifadə etməklə iqtisadi modellərin hazırlanması və təkmilləşdirilməsi Giriş

4.2. Siyahıyaalmanın metodoloji əsasları

Siyahıyaalma proqramını hazırlayarkən ilk növbədə toplanılacaq göstəricilər sistemi (siyahısı), onların hazırlanması metodologiyası, bu göstəricilərin beynəlxalq standartlara uyğunluğu, hesablanması alqoritmi, çıxış göstəriciləri sistemi, informasiya təminatı və başqa metodoloji məsələlər həll edilməlidir. Çıxış məlumatları üçün əsas mənbə ilkin göstəricilər olduğu üçün onların düzgün seçilməsi və toplanması siyahıyaalma prosesisinin son nəticəsinə bu və ya digər dərəcədə təsir edir. Statistik müqayisənin saxlanması üçün ilkin və çıxış göstəricilər sistemini (siyahısını) müəyyənləşdirmək üçün mövcud statistik müşahidə təcrübəsindən istifadə edilməlidir. Göstəricilərin tərtibi metodologiyasının və ya hesablanması alqoritminin mövcud informasiya sisteminin imkanlarına uyğun olması mühüm şərtlərdən hesab edilir.

Mövcud statistik müşahidə formalarının təhlili göstərir ki, fərdi sahibkarlar və hüquqi şəxslər haqqında aşağıdakı əsas məlumatları toplamaq mümkündür:

- fərdi sahibkarlar və hüquqi şəxslər haqqında ümumi məlumat;

- fərdi sahibkarlarda və hüquqi şəxslərdə baş vermiş dəyişikliklər;

- təsisçilər (səhmdarlar) arasında nizamnamə kapitalının bölüşdürülməsi;

- əməkdaş (tərəfdaş) ölkələr üzrə xarici fiziki və hüquqi şəxslərin nizamnamə kapitalına (fonduna) üzvlük haqları (qoyuluşları);

- məhsul istehsalı və yüklənməsi;

- məhsul istehsalına və satışına çəkilən xərclər:

- iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə əsas göstəricilər;

- investisiya fəaliyyəti;

- baş müəssisə və onun yerli vahidləri haqqında məlumatlar;

- fərdi sahibkarların və hüquqi şəxslərin topdan və pərakəndə ticarət dövriyyəsi;

- tikinti və layihə-axtarış fəaliyyəti.

Bu məlumatlar aşağıdakı göstəriciləri əhatə edir:

Fərdi sahibkarlar və hüquqi şəxslər haqqında ümumi məlumat:

- hüquqi şəxslərin hüquqi və faktiki ünvanları, fərdi sahibkarların yerləşdiyi ünvanlar;

- hüquqi şəxslərin təşkilati-hüquqi forması;

- hüquqi şəxslərin mülkiyyət forması;

- fəaliyyətin ahəngliyi (daimi, mövsümi);

- idarəetmə mərkəzinin, filialın, mühasibatlığın ünvanı;

- fərdi sahibkarların və hüquqi şəxslərin yaranma tarixi;

- fərdi sahibkarların və hüquqi şəxslərin qeydiyyata alınma tarixi;

- fəaliyyətə başladığı tarix;

- özəlləşdirmə tarixi (əgər əvvəllər dövlət mülkiyyətində olmuşsa);

Hüquqi şəxslərin yaranma qaydası:

• 
  ilk dəfə (yeni) yaranmışdır;
  
• 
  hüquqi şəxslərin birləşməsi nəticəsində yaranmışdır;
  
• 
  hüquqi şəxslərin bölünməsi nəticəsində yaranmışdır;
  
• 
  digər müəssisələrdən ayrılmışdır.
  

Sorğu zamanı fərdi sahibkarlarda və hüquqi şəxslərdə aşağıdakı dəyişikliklər aşkar oluna bilər:

• 
  bu hüquqi şəxsin tərkibindən bir və ya bir neçə hüquqi şəxs ayrılmışdır;
  
• 
  bu hüquqi və ya fərdi sahibkarın istehsal güclərinin bir hissəsi başqa fərdi sahibkara və ya hüquqi şəxsə verilmişdir (satılmışdır);
  
• 
  bu hüquqi şəxs başqa hüquqi şəxs ilə birləşdirilmişdir;
  
• 
  bu hüquqi şəxs və ya fərdi sahibkar tərəfindən başqa hüquqi şəxsin və ya fərdi sahibkarın istehsal güclərinin bir hissəsi alınmışdır;
  
• 
  digər dəyişikliklər olmuşdur;
  
• 
  hüquqi şəxsin tərkibində dəyişiklik baş verməmişdir.
  

Təsisçilər (səhmdarlar) arasında nizamnamə kapitalının bölüşdürülməsi:

• 
  mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları ilə;
  
• 
  yerli icra hakimiyyəti, yerli özünüidarəetmə orqanları ilə;
  
• 
  kommersiya təşkilatları (maliyyə-kredit müəssisələrindən başqa) ilə;
  
  • 
    o cümlədən kiçik sahibkarlıq subyektləri ilə;
    
• 
  maliyyə-kredit müəssisələri ilə;
  
• 
  qeyri-kommersiya təşkilatları ilə;
  
• 
  fiziki şəxslərlə;
  
  • 
    o cümlədən həmin fərdi sahibkarın və ya hüquqi şəxsin işçiləri ilə;
    
• 
  digərləri ilə;
  
• 
  nizamnamə fondunda xarici kapitalın mövcudluğu.