3. DİLİN FONETİK TƏRKİBİNİN İNKİŞAFI Dilin səs quruluşu çox müxtəlif və mürəkkəb proses-
lərin məcmusundan ibarətdir. Buna görə də “...dil dəyiş-
dikcə, inkişaf etdikcə dildəki səslərdə də az-çox dəyişiklik
ola bilir. Cəmiyyətin inkişafı ilə bağlı olaraq dəyişən dilin
maddi vasitəsi olan səslərin dəyişməsi dilin səslərinə məx-
sus bir sıra qanun və hadisələrin dəyişməsinə və ya yeni-
dən yaranmasına səbəb ola bilir”
1
.
Dilin fonetik tərkibində baş verən dəyişikliklər,
əsasən, dəqiqləşmə və daha da təkmilləşmə xarakteri daşı-
yır. Ona görə də bu prosesi dilin fonetik sisteminin inkişafı
kimi qiymətləndirmək daha düzgündür.
Dilin fonetik tərkibində baş verən dəyişikliklər həm
dərindən, həm də üzdən ola bilir. Dərindən əmələ gələn
dəyişikliklər dilin fonoloji quruluşunda, üzdən əmələ
gələn dəyişikliklər isə fonetik hadisə və qanunauyğunluq-
larda öz əksini tapır. Fonoloji quruluşda özünü göstərən
dəyişikliklər dilin fonetik tərkibinin inkişafında aparıcı
rola malikdir.
Azərbaycan dilinin fonetik tərkibində tarixən bir neçə
istiqamətdə inkişaf prosesi baş vermişdir. Bunlara səs
əvəzlənmələrini, qapalı hecalılıqdan açıq hecaya keçilmə-
sini, səs yerdəyişməsi, səsdüşümü və s. fonetik hadisələri
göstərmək olar. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının və ha-
belə XIII–XVIII əsrlər Azərbaycan klassik ədəbiyyatının dil
materiallarında bu fonetik dəyişiklik və inkişaf prosesini
aydın görmək olur.
1
Ə.M.Dəmirçizadə. “Dil və dilin fonetik vahidləri”. Bakı, 1965, səh. 15.
Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
430
Azərbaycan dili fonetik sisteminin tarixi inkişaf pro-
sesində aşağıdakı səs əvəzlənmələri özünü göstərir: b →
m, t →
d, i →
e, a →
o, ğ →
q, q →
h və s.
