A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

«Türkistan»

Istılahı
1 ürkistanın İdarî taksimatından bahsederken en Önce, bir coğrafya ismi olmak bakımından «Türkistan» kelimesinin ruslar tarafından pek suiistimal edildiğini kaydetmek icap eder. .İran kaynaklarına göre Horasandaki «Mezdûran» geçidinin, Kûhzâr Mescid dağlarının şimal tarafı, efsanevî çaglardanberi, «Türkistan» diye adlandırılmıştır. Sasanlılar ve Araplar çağından başlıyarak «Türkistan» adı Mâverâünnehir (şimdiki «Özbekistan») ın doğusundaki dağlıklara ve şimalindeki ülkelere, bilhassa Doğu Türkistanla şimdiki Kırgızistan ve Kazakistan ülkelerine verilmiştir¹³). Islâmiyetten önce, Şaşardılar çağındaki durumu söyliyen Musa Khorenaki eserinde « Turkastanak » tâbirini eski yunanlıların «Skythia» si karşılığı olarak kullandığı¹⁴) gibi, on beşinci asrın bidayetinde yazılan Temiir Beğ sefaretnâmelerinde dahi «Türkistan» tâbiri Mâverâünnehir dışında yaşıyan türk ülkeleri mânasında kullanılmıştır. Bununla beraber Hazar Denizinin şimalindeki Khazar, Oğuz, Peçenek, Bulgar ve Başkurt ların ülkelerine de İbn Fadlân’da (arabî metni § 8, 15, 17) «Balad üt-Türk», Ahmed Tusî ve sairede farsî olarak «Türkistan» denilmiştir.²a). Keza ermeni müellifi Sebeos ve araplar (Ya’- qûbî) Pamir yaylasını «Türkistan» diye adlamışlardır. Bugün Şimalî Afganistan da türklerle mtfskûn olan Balkh (Mezari Şerif) ve Badakh- şan tarafları «Türkistan» tesmiye edildiği gibi, İranın Horasan vilâyetinin Türkmenlerle meskûn olan kısımlarına da «Türkistan» denir. Muahhar arap coğrafyacısı Şemseddin Muhammed Dimaşqî (öl. 1 32 7)

I* er o an eve «7'ürkistun» elemekte ^::) ise de, Mâverâünnehrin diğer kısımlarına, bilhassa Sogd’a «Türkistan» denilmemiştir. Ruslar «Türkistan» sözünü kazak-kırgızlar vasıtasıyla öğrenmişler ve onlara mutaba- at ederek şimdiki Kazakistanın cenup bölümünde Şeyh Ahmed Yese- vî’nin türbesi bulunan «Yese» şehri ve civarını, keza Sır Deryanın orta ve aşağı mecralarını «Türkistan» tesmiye eder olmuşlardır. «Türkis- tana gidiyorum» diyen Kazak mutlaka Ahmed Yesevînin mezarı bulunan şehri ve bu türk şeyhinin türbesini kasdetmiştir. Halbuki araplar zamanında olduğu gibi, lemürlüler ve Özbekler zamanında da, Türkistan demek, Kazakistan ve Yedisu demekti. Ruslar, Ahmed Yesevînin: mezarı bulunan bölgeleri zaptettikten sonra «Orenburg» a tabi bir vilâyet olarak bir «Türkistan Vilâyeti» (Turkestanskaya Oblast) teşkil etmişlerdir. Sonradan buna Fergane ve Semerkand vilâyetlerini de eklediklerinde oralara da «Türkistan vâliliğine tabi» mânası ile Türkistan denilmiş, Mâverâünnehir ahalisi nazarında «hakikî Türkistan» sayılan bugünkü «Kazakistan» ise ruslarca ayrı bir vilâyet hâline konularak «Sahra Vilâyetleri» (Stepnıya Oblasti) adı verilmiştir. 1868 de kurulan «Türkistan Umumî Valiliği» ne Sır Derya havzası, Fergane ve Semerkand dahildi. Daha önce zaptedilen «Yedisu» vilâyeti «Batı Sibirya Umumî Valiliği» ne, 1869-1884 yılları arasında' işgal edilen «TürkV menistan» ise, «Hazar Denizi Ötesi Vilâyeti» Zakaspiskaya Oblast) adıyla Tifüsteki Kafkas ütesi rus «Namistnik» ligine (çarın nâibine) tabı idiler. 1898 de bu iki vilâyet (Yedisu ve Türkmenistan) de Türkistan Umumî Vâliliğine eklendi ve o vakit Türkistan kelimesi 1867-1897 yıllarına nisbetle daha şümullü bir mâna aldı. Bolşevikler çağında ise ruslar, «Türkistan» kelimesinin bütün o taraflardaki türkler için bir siyasî birlik şiarı olduğunu anladıklarından, daha 1920 de büsbütün ortadan kaldırmak fikrini ileri sürmeğe başladılar. Nihayet 16 eylül 1924 karan ile bu kelimeyi ortadan kaldırdılar ve yerine de boy adlarıyla vilâyetler kurdular.