A zərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti Niyazi Əlikram oğlu Həsənov Bİznesin strateji İdarə ediLMƏSİ (Dərslik)

3.4. Azərbaycanda biznesin inkişaf strategiyasının
tətbiqinin elmi təməl mərhələləri

Bu baxımdan, şirkət daha yaxşı inkişaf strategiyası (seçilmiş olan inteqrasiya edilmiş göstəricidən əhəmiyyətinə görə) səçməklə bazarda öz mövqeyini saxlamaqla qalacaq.

Biznesin dəyərinin qiymətləndirilməsi üçün kəmiyyət fərqi maksi­mum dərəcədə üstünlüyə malikdir. Təcrübə sınaq tədrisi metodikası iki şirkətin timsalında həyata keçirilmişdir ki, binlardan birincisi Bakı "İntras" MMC, ikincisi isə "Bakmonolit" MMC-dir.
Şirkətin inkişaf strategiyalarının "Bakmonolit"MMC-nin əldə etdiyi inkişaf strategiyasının qiymətləndirilməsi birləşdirilmiş və tərtib edilmiş göstəricilərə əsasən qiymətləndirmənin nəticələrini təhlil üçün nəzərə çatdıracağıq.
Qiymətləndirmənin nəzəri cəhətdən nəticələrində inkişaf strategiyası ("Bakmonolit" MMC) nəzərə alınmaqla inteqrasiyaolunmuş qiymətin göstəricisini balla müəyyən etdikdə, satış şirkətləri xarici tərəfdaşlarına 2,47 ball, şirkətin satışı üzrə Azərbaycanda olan rəqiblərə 1,63 ball, dövlət qeydiyyat nişanlarının hazırlanması və istiqamətləndirilməsi "Bakmonolit" MMC-də 1,93 ball, MDB ölkələrinin istiqamətləndirmə və bazara çıxış dövlət əmtəə qeydiyyat nişanları isə 2,10 balla qiymətləndirilir. Rəqiblərindən fərqli olaraq “Bakmonolit” MMC-nin kompensasiya şərtlərinin olmasına baxmayaraq, istehsalın bağlanması və icarəyə verilməsi mövcud inzibati və istehsal binalarının 1,93 balla, mütəxəssis tərəfindən rəqəmlərlə qiymətləndirilir.
Strategiyanın tərtibatında, "Yol hərəkəti təhlükəsizliyinin təmin edilməsi mərkəzlərinin" yaradılması üçün biznesin istiqamətini dəyişmə həvəskar sürücülərə göstərilən xidmətlərə hərtərəfli qiymət verilməklə 1,80 balla qiymətləndirdikdə biznesin dəyərinin qiymət­lən­diril­məsi meyarı biznesin inkişaf strategiyasının yekun seçim üçün istifadə oluna bilər. Bu əsasla bu üsuldan istifadə şirkətin inkişafında, yəni "Bakmonolit" MMC-də istifadə edilə bilər.
Digər önəmli məsələ biznes dəyərinin qiymətləndirilməsi meyarıdır ki, bu meyarla inkişaf strategiyasını biznes dəyərinin qiymətləndirilməsi üçün, nəzəri cəhət­dən milyon manatla götürsək bu zaman, satış şirkətləri xarici tərəf­daşlarına 1,76 balla, istiqamətləndirmə və bazara çıxış dövlət qeydiyyat əmtəə nişanlarını MDB ölkələrindən (misal üçün Belarus və Ukrayna) 1,52 balla təsdiq etmək mümkün olar.
Biznesin dəyərinin qiymətləndirilməsi üçün kəmiyyət meyarı və inkişaf strategiyasının təhlili əsasında aparılan qiymətləndirmənin nəticəsində şirkətin təklif etdiyi strategiyaların biri biznesin inkişaf strategiyasıdır. Bunun əsasında birləşdirilmiş və tərtib olunmuş müəyyən qiymətə əsaslanan şirkət artıq xarici tərəfdaşları tərəfindən seçilir. Təklif olunan strategiyaların qiymətləndirilməsi nəticəsində "İntrans" MMC şəhərin Yol Polis İdarəsi üçün nəzərdə tutulmuş və təsnifləşdirilmiş göstəricilərə uyğun birgə inkişafı nəzərdə tutulur.
İnkişaf strategiyasının qiymətləndirilməsinin yuxarıda verilmiş digər təhlilində, kommersiya əsasında daşınmaz əmlakın icarəsinin istiqamətləri və inkişaf strategiyası nəzərdən keçrilmişdir. Müasir idarəetmə sistemində aparıcı funksiyaların tabe olduğu bir zaman göstəricisi var. Bu baxımdan, belə idarəetmə funksiyası ilə yanaşmanın ekstensiv inkişafın planlaşdırılması olmalı­dır ki, cəmiyyət istehsal həcminin artımı üçün dəqiq uyğunlaşa bilsin. Lakin bizne­sin inkişaf strategiyasının təklif olunan metodları ekstropolasiya prinsip­ləri əsasında fəaliyyət göstərən, kasıb qeyri-sabitlik şəraitində və proqnozlaş­dırıl­ması mümkün olmayan böhran vəziyyətinə düşmüş ola bilər. Yeni şəraitdə təsərrüfatçılığın yeni yollarının axtarılması bütün fəaliyyətin əhatə dairəsinə aid şirkətin müxtəlif idarəetmə funksiyaları lazımdır. Prioritet məqsədlərin müəyyənləşdirilməsi nəticəsində yeni idarəetmə funksiyası şirkətin yeni strategiyasının hazırlanması və həyata keçirilməsi yaranmışdır. Başqa cür desək, strateji planlaşdırma, şirkətin plan məqsədlərinə nail olmaq üçün səmərəli üsulların müəyyən edilməsi istiqamətində qeyri-müəyyənlik şəraitdə, bazar mühitinin inkişafına uyğun, biznes-təhsil əsasında idarə olunanın əsas funksiyasıdır, lakin mikro - səviyyə üçün deyil.
Müasir biznesin inkişaf strategiyasının planlaşdırılması şirkətin siyasətinin və strategiyasının tədqiqi və onların qarşılıqlı əlaqədə formalaşması, nəticədə isə strateji baxımdan müəyyən siyasət əsasında biznesinin xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmək üçün lazımdır.
Şirkətlərdə biznes siyasətinin nəzəriyyəsi, ötən əsrin ortalarında formalaşmışdır və adı strateji nəzəriyyə olmaqla, onun əsasını təşkil edən məsələ ondan ibarətdir ki, o şirkətə sabit uğuru təmin edir. Bu məsələnin həlli, necə həll etmək mümkündür siyasətinin köməyi ilə əldə oluna bilər. Lakin bu nəzəriyyənin inkişafı prosesini bir çox tədqiqatçılar (X. Ulrix, R. Şoyxser) öz əsərlərində, yalnız nəzəri xarakterli bu iqtisadi intizamı şübhə altına qoyurlar, onun nəzəri və tətbiqi xarakteri qırılmaz əlaqə və əhəmiyyətini vurğulamaqla bitmir. Artıq keçən əsrin 60-ci illərin əvvəllərində dərk edilməsi vacib olan problemlər menecment əsasında şirkətlərin idarə olunması, biznesin inkişaf strategiyası biznes siyasəti əsasında şirkətlərdə tətbiq olunmasını təklif edən alimlərin sayı kəskin artmağı başlamışdır. Bu baxımdan, menecment konsepsiyasının daha da dərinləşməsi səbəbindən bu nəzəriyyə daha da möhkəmlənir, sosial sistem, strateji menecment, öz üstünlüklərini sübut edən bəzən sarsıdan nailiyyətlərindən istifadə edən sosial yönümlü-humanist yanaşma konsepsiyasının idarəçisi kimi çıxış edən yapon istehsalçılarının nəticələri bu humanist yanaşmanın nöqteyi - nəzərinin bəhrəsidir desək yanılmarıq.
Qeyd etmək olar ki, XX əsrin 80-ci illərinin siyasətində sahibkarlıq subyektlərinin araşdırılması və problemlərin idarə olunması, şirkətlərin bəzilərinə üstünlük verdiyindən,məsələnin həllinin getdikcə çətinləşməsinə baxmayaraq onun siyasətinin formalaşması və strateji menecmentin tətbiqi önəmli sayılır.
Buna görə də, şirkətin biznesinin inkişaf siyasəti qarşısında duran vəzifə, strateji siyasət əsasında gələcək inkişaf sahəsinin qiymətləndirilməsi ilə dəyişən komplekslərdə yaranmış situasiyaların ayrı-ayrı variantlarının ehtimalı ilə bağlı qeyri-müəyyənlik yaranacaqdır. Bu variantların və kombinasiyaların həyata keçrilməsinin qiymətləndirilməsi, şirkətin inkişafı üçün bazarda öz vəziyyətinin yaxşılaşdırılması baxımından bütün şansları və riskləri anlamaqla həll etmək mümkündür. Gələcəkdə şirkətin perspektiv inkişaf yolları barədə qərarlar qəbul edilməsi nəticəsində qeyri-müəyyənlik getdikcə aradan qalxacaqdır.
Şirkətin inkişafı və fəaliyyəti üzrə prinsipial qərarların qəbul edilməsinə təsir göstərən maraqların nəzərə alınmasının zəruriliyini, vəzifə və funksiyaları planlaşdırma, şirkətin siyasətinin artırılması üçün şərtdir. Yeni funksiya ilə idarəolunma strateji planlaşdırma əsasında yaranır ki, şirkətin strategiyasının hazırlanması və həyata keçirilməsi, o cümlədən, səmərəli üsullardan kompleks məqsədlər üçün istifadəsi vacib sayılan məsələlərdəndir.
Xüsusilə böyük diqqət və əhəmiyyət kəsb edən strateji menecment sahəsində olan ehtiyatlara yanaşma göstərir ki, bu nəzəri baxımdan nəinki xeyli zənginləşmiş, əvvəllər yüksəlmiş bazar mövqeyi, həm də mühim praktiki biliklərinə əlavə olunub ki, vurğuların dəyişməsi müəyyən nəticələrə səbəb ola bilsin. Bu yanaşmanın əsas mənası bir də ondadır ki, şirkətlər və sahələr, rəqiblər bazarların təhlili ilə yanaşı, təsərrüfat və biznesin inkişaf strategiyasının hazırlanmasında prinsiplərə uyğun əsaslan­dırılmış qiymətləndirmə ehtiyatları üzərində mühüm mövqelərin qurulmasını başa düşsünlər.
Beləliklə, ehtiyatların tarazlıq planlarının və proqramlarının ünvanlılığının təmin olunması, kompleks biznesin inkişaf strategiyası planlaşdırma və idarəetmə obyekti olan istənilən sosial - iqtisadi sisteminin təhlili əsasında maliyyələşdirilən tədbirlərin kompleks formalaşması, inkişafı, dayanıqlığıdır.
Bununla yanaşı, şirkətin yeni inkişaf strategiyasını nəzərdən keçirərək. Şirkətin idarə olunmasının müstəqil funksiyası kimi, əlaqə vasitəsi əsasında müxtəlif əməliyyatların bazası olan oxşar ümumi şirkətlərin idarə olunması və digər məsələlər götürülə bilər. Bu zaman anlayışların müxtəlif şərhi, şirkətin "strategiya" və "siyasət" məsələləri, onların tabeliyindən və qarşılıqlı fəaliyyətin uyğun və çox böyük əhəmiyyətə malik olan, nəzəri və praktiki biliklər mövcuddur ki, onların əsasında tədqiqatların metodikası müəyyənləş­dirilir və bundan sonra onların bilikləri haqqında təsəvvür yaranır ki, gələcəkdə onlar biznesin inkişaf strategiyasında əks olunur.
Biznesin inkişaf strategiyasının müddəaları, onun siyasətinə münasibətdə tabeçilik məsələsini qarşıya qoyan amillər aşağıdakılardır:
- Şirkətin strategiyası və siyasətinin əsas müddəalarının müxtəlif məntiqi məzmunu - prinsipləri və normaları müəyyən zaman ərzində dəqiq ola bilməz və yalnız müəyyən vaxtadək qüvvədə ola bilər, daimi olaraq ümumi xarakterlidir;
- Operativ məqsədlərin təminatı ilə bağlı strategiyası-zaman baxımından dəqiq və müəyyən olmalıdır, çünki məqsəd özəl xarakterlidir daimi deyil;
- Şirkətin inkişaf strategiyası-şirkətin ümumi siyasəti üzrə uyğun strategiyanın məqsədi isə, gələcəkdə qorunub saxlanması və inkişafın maraq göstərməsindən ibarətdir.
Hazırda bir sıra funksiyaların və proseslərin əsasında inkişafda olan şirkətlər, strategiyanın spesifik məqsədlərə uyğun hazırlanmasına çalışır:
- Erkən xəbərdarlıq sisteminin hazırlanması;
- Ssenarilərdən istifadənin planlaşdırılmasında (optimist və pessimist), mümkün nəticələri daha tam əhatə etməyə imkan verən;
- Bazar şərtlərinin müəyyən edilməsi və ümumi uyğunlaşma xarakterini daşıyan strateji planlaşdırma.
Beləliklə, belə nəticəyə gəlmək olar ki, asılı şirkətin siyasətinin strate­giyasını nəzərdən keçirməli onun funksiyası şirkətin idarə olunması sistemində icra edilməlidir. Eyni zamanda şirkətin inkişaf strategiyası və siyasəti arasında müəyyən qarşılıqlı əlaqə mövcuddur.Bir tərəfdən, şirkə­tin strategiyası onun siyasətinin, digər tərəfdən isə norma və prinsiplərinə tabe olan strateji məqsədlərinə nail olmaq üçün prinsip və normalarına uyğun ortalığa çıxarıla bilər. Deməli, şirkətin biznesinin inkişaf strategiyası baxımdan müəyyən siyasəti haqqında aşağıdakıları qeyd etmək olar.
Biznesin inkişaf strategiyasının çoxlu tərifləri mövcuddur, lakin ümumi təmayül gələcəkdə də birlikdə kifayət qədər uzun dövr üçün, yəni artım təmin edən üsul və fəaliyyət qaydalarının, normalarının, uyğunlaşma sa­hələri, istiqamətləri, şirkətin qurulması, bazarda rəqabət mövqelərinin güclən­diril­məsi üçün konkret vəziyyəti, davamlı inkişaf, artım qabiliyyəti davam etməlidir. Təkcə strategiya deyil, eyni zamanda, onun rabitə vasitəsi kimi xarici mühit ilə nəzər­də tutulan məqsədlərə çatmaq və qarşıya qoyulmuş vəzifələrin həlli olacaq tarixə­dək şirkətin fəaliyyətini tənzimləyən amil kimi çıxış etdiyini də nəzərə almaq lazımdır. Şirkətin biznesinin inkişaf strategiyasının işlənib hazırlan­ma­sının əsasını, onun inkişafının perspektiv strateji plan üzərində qurulması vacib­dir.
Şirkətin inkişafı daim dəyişən şəraitdə olduğundan, strateji-plan əsasında idarə olunması, strateji menecment, onun yaranması ilə bağlı perspektiv plan­laşdırma, sosial-iqtisadi inkişaf dinamikasının artmasına uyğun təsiri altında inkişaf adlandırırlar. Yeni metodologiyaların yaranması, ictimai proseslərin modelləşdirilməsi və proqnozlaşdırılması əsasında həyata keçirilir. Strateji idarəetmənin mahiyyəti-şirkətin fəaliyyətinin müasir durumu və inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirən, planlaşdırma vəziyyəti, habelə şirkətin biznesinin inkişafının bütöv sistem kimi məsələlərin həllindən ibarətdir.
Kiçik və orta biznesin inkişafı proqnozlaşdırılarkən və tələbatın müxtəlif sahəyönümlü xidmətlər sahəsində konkret bir regionda maraqlarının nəzərə alınmasının zəruriliyinin təmin edilməsi vahid sistemdə kollektiv üzvlərinin və əhalinin bütün sosial təbəqələrinin strateji məqsədlərə nail olması, idarəetmə prosesində yaranır. Biznesin inkişaf strategiyasının hazırlanması prosesində dəyişikliklər alternativ variantların formalaşdırılması, onların arasında müxtəlif elementlərin və əlaqələrin tədqiq edilən sistemi lazımdır. Bunun üçün ən məqbul yanaşma-idarəetmə, metodologiya sistemli planlaşdırma və idarəetmə dairələri sistemləri məsələlərinə aydınlıq gətirilməlidir.
Son illər bu metodologiyanın nəzəri və tətbiqi haqqında da çox geniş mülahizələr inkişaf etdirilib, o bütün qarşılıqlı əlaqələrin aşkar məntiqi, riyazi və təşkilati modelləşdirmə metodlarından istifadə etməklə müxtəlif səviyyəli idarəetmə sistemlərində yaradılıb.
Sistemli metodologiyanın səmərəli planlaşdırılması, seçimi ən səmərəli layihələrin icrasının dolğunluğu, kamilliyi hazırlanmış metodlar öz inandırıcı­lığı ilə yeni formullaşdırılan biznes strategiyalarına müasir tələblər müəyyən edilir. Bununla belə, bütün elementlər alt sistemin onların qarşılıqlı əlaqələrinin dinamikasının öyrənilməsinə dialektik vəhdətdə və qarşılıqlı əlaqədə nəzərdən keçirilməsini vacib edir. Bu kiçik və orta biznesin inkişafının strateji planlaş­dırıl­ması zamanı bir sıra metodların tətbiqi, sistemli prinsiplərə əsasən, şirkətin prinsiplərini aid etmək olar ki, bu xüsusən xidmət sahəsində nəzərdə tutur. İdrak iyerarxiyasının, inteqrasiya, formallaşması, və modelləşdirilməsini müəy­yən məqsədə yönəldilməsi problemi öz həllini tapmalıdır. Sistemli təhlil pro­sesinə strateji planlaşdırma və layihələşdirmə sistemlərinin metodologiyaya əsasla­nan, elmi idrakın və sosial praktikanın dayandığından, bu əsasda bütöv birləşmələrin müzakirə obyektinə çevrilməsi məsələləri günümüzün problemlərindəndir.
Məqsədyönlülük və sistemli təhlil kiçik müəssisəsinin son məqsədinə nail olunmasına yönəldilmiş funksional tendensiya kimi başa düşülür. Təd­qiqatın bu prinsiplərindən istənilən biznes strukturları qabiliyyətini müəyyən edən zaman və davranış seçimini edərkən, biznes tələblərindən irəli gəlir. Lakin yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, heç zaman xassələrinin hansı aprior biliklərə və birmənalı şəkildə söyləmək mümkündür və üsulu hərəkətləri və ekstra­polyasiya etmək onların belə vəziyyətində mümkün deyil.
Bu zaman elə hallar fəaliyyət göstərir ki, bu qurum bütün qərarlara, xəyanət edən kiçik və ya orta şirkətlərin inkişaf istiqaməti və xarakteri, strateji planlaşdırma obyektidir ki, strategiyaların, planların inkişaf hədəflərinin müəyyənləşdirilməsi və həyata keçirilməsi üçün olan ehtiyatlar, əsas nəticə əldə edilməsi üçün irəli sürülür. Strategiya, bununla yanaşı, hədəflərə çatmaq yollarının ümumi istiqamətini səciyyələndirir və strategiyaların inkişaf məqsədlərinin həyata keçrilməsinə yönəldilmiş tədbirlərin məcmusu kimi baxmaq olar, lakin bu şirkətlərin strateji planları nəzərdə tutulduğunu yaddan çıxarmaq lazım deyil. Bu cür yanaşma ilə biznesin əsas istiqamətləri kimi sosial-iqtisadi sistemlərinin xidmət sahəsində başlanğıc strukturlaşmış şirkətlər müəyyən edilir ki, bu dərəcədə dəqiqlik strateji təhlilin yüksək səviyyədə aparılmasından asılıdır.
Biznesinin inkişaf strategiyasını planlaşdıran iş adamı təyin etdiyi rəhbərin şəxsiyyətinə müəyyən tələblər irəli sürür. Biznes ilk növbədə uğuru, rəqabət qabiliyyətli əmtəənin olmasını istəyir və dolayısı ilə ilkin mərhələlərdə inkişafın strateji planlaşdırılması ilə bağlı, sahibkarlıq və menecment istedadı ilə bağlı, enerji və qətiyyətli rəhbərliyin olması strategiyanın düzgünlüyünün nəticəsidir. Amma uğur təsbiti təsərrüfat fəaliyyəti riskini azaldan və sabitliyi təmin edən strateji planlaşdırma ilə bilavasitə bağlıdır. Strateji menecmentin vəzifələri elmi ədəbiyyatlarda nümayiş etdirilmişdir və göstərilmişdir ki, strategiya prosesinin yaradılmasına daxildir:
- Strategiyanın formalaşmasına təsir edən amillərin aşkar edilməsi;
- Strateji piramidanın qurulması;
- Strategiyanın hazırlanması üsullarının müəyyənləşdirilməsi.