Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot

15.4. Shaxs iqtisodiy xavfsizligini ta‟minlashning institutsional asoslari 
Bugungi kunda inson xavfsizligi tushunchasi iqtisodiyot va boshqa 
sohalarda keng o‗rganilmoqda. ―Xavfsizlik‖ tushunchasi ko‗p qirrali bo‗lib, turli 
ma‘nolarda talqin etiladi. O‗zbek tilining izohli lug‗atida ―xavf-qo‗rqinch, 
qo‗rqish, vahima, hadiksirash, biror xatarli hodisa yoki falokat sodir bo‗lish 
ehtimoli, xatar, xavotirlanish, xavfsirash, xavotir, tashvish‖ ma‘nosida, 
―xavfsizlik - xavf-xatarning yo‗qligi; xavf bo‗lmagan holat, xavfsizlik 
ta‘minlangan‖, deb ta‘rif berilgan
1
. 
Bizning nazarimizda xavfsizlik ko‗p qirrali bo‗lib, u butun insoniyat, davlat 
yoki iqtisodiy tizimning normal faoliyat yuritishi, rivojlanishi uchun noxush, 
salbiy, zararli ta‘sirlardan, xavf-xatarlardan saqlanish, himoyalanish holatini 
ifodalaydi. Xavfsizlik umumiy tarzda ziyon Еtkazish uchun potensial 
sharoitlarning yo‗qligi, xavfdan saqlanish, himoyalanish va ishonchlilikni 
anglatadi. Bu tushuncha kishilar va jamiyat hayot faoliyatining aniq spetsifik 
sohalarida o‗ziga xos xususiyatlarga ega bo‗ladi
2
. Xavfsizlik tushunchasining
milliy xavfsizlik; ekologik xavfsizlik; sanoat xavfsizligi; yong‗in xavsizligi; 
axborot xavfsizligi; harbiy xavfsizlik; iqtisodiy xavfsizlik va boshqa bir qancha 
turlari mavjud. 
Akademik L.I.Abalkin 
iqtisodiy 
xavfsizlikka 
milliy 
iqtisodiyotning 
mustaqilligini, barqarorligini va mustahkamligini, doimo yangilanib, o‗zidan o‗zi 
takomillashib borishini ta‘minlovchi shart-sharoit va omillar yig‗indisi deb ta‘rif 
bergan
3
. Uning ushbu ta‘rifini akademik Q.X.Abduraxmonov boshchiligidagi 
o‗zbekistonlik olimlar ham qo‗llab-quvvatlagan
4
. 
D.V.GordiЕnkoning fikricha, iqtisodiy xavfsizlik milliy xo‗jalikning ichki va 
tashqi tahdidlardan himoyalanish holati bo‗lib, bu holat jamiyatning izchil 
1
Ўзбек тилининг изоҳли луғати: 80000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси. Ж.IV. Тартибот-Шукр. Таҳрир 
ҳайъати. Т.Мирзаев (раҳбар) ва бошқ.: ЎзР ФА Тил ва адабиѐт ин-ти.-Т.: ―Ўзбекистон миллий 
энциклопедияси‖ Давлат илмий нашриѐти.2008.-372-бет. 
2
Абулқосимов Ҳ.П., Абулқосимов М.Ҳ. Иқтисодий хавфсизлик: назария ва амалиѐт. Ўқув қўлланма.- 
Т.:Ноширлик ѐғдуси, 2019.-11-бет. 
3
Абалкин Л.И. Экономическая безопасность России: угрозы и их отражение [Текст] / 
Л.И.Абалкин //Вопросы экономики, 1994.-№12.-С.4-14. 
4
Экономическая теория. Учебник для студентов вузов. // Колл. Авт: К.Х.Абдурахманов и др./. –Т.: 
Шарк. 1999. – С.560. 

---

417 
rivojlanishini, ichki va tashqi salbiy omillar ta‘sir ko‗rsatayotgan sharoitda ham 
iqtisodiy va ijtimoiy barqarorligini ta‘minlaydi
1
.
V.K.Senchagovning fikricha, iqtisodiy xavfsizlik iqtisodiyot va hokimiyat 
institutlarining 
shunday 
holatidirki, 
bunday 
holatda 
mamlakat 
milliy 
manfaatlarining kafolatli himoyalanganligi, mamlakat iqtisodiy rivojanishining 
ijtimoiy yo‗naltirilganligi, ichki va tashqi jarayonlar rivojlanishining eng noqulay 
sharoitlarida ham mudofaa salohiyatining Еtarli darajada ta‘minlanganligini 
ifodalaydi
2
. Keyinchalik u iqtisodiy xavfsizlik tushunchasini nofaqat milliy 
manfaatlarning himoyalanganligi, shu bilan birga hokimiyat institutlarining 
mamlakat iqtisodiy rivojlanishining milliy manfaatlarini himoya qilish va 
ta‘minlash, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy barqarorligini qo‗llab-quvvatlash 
mexanizmlarini vujudga keltirish qobiliyati va tayyorligi deb ta‘riflaydi
3
.
 
Yuqoridagi fikr va mulohazalardan kelib chiqib, bizning nazarimizda,
iqtisodiy xavfsizlik milliy iqtisodiyot va uning sub‘yektlarining mustaqilligini, 
barqarorligi va bardoshliligini, izchil yangilanib va takomillashib borishi holatini 
hamda aholi, shuningdek, alohida olingan inson shaxsining turmush darajasi va 
sifatiga xavf soluvchi ichki va tashqi tahdidlardan ishonchli himoyalanganligini 
ifodalaydi
4
. 
Iqtisodiy xavfsizlikning iqtisodiyot sub‘yektlari nuqtai nazardan shakllaridan 
biri shaxs iqtisodiy xavfsizligi hisoblanadi. Inson doimo yaxshi yashash, o‗zining 
turmush darajasining oshib borishi, yashash sharoitlarining yaxshilanishiga, tinch, 
xavf-xatarsiz yashashga umid qiladi va bunga ishonchli kafolat bo‗lishini istaydi. 
A.P.Gaydar, Е.I.Mixaylik va boshqalar shaxsning iqtisodiy xavfsizligi uning 
hayotiy sharoitlarini himoya qilishning kafolatlangan va ijtimoiy rivojlanishi va 
1
Гордиенко Д.В. Основы экономической безопасности государства. Курс лекций: учеб-метод пособие. –М.: 
Финансы и статистика; ИНФРА-М, 2009. –С.8. 
2
Қаранг:Экономическая безопасность: Производство, финансы, банки./под ред. В.К.Сенчагова.-
М.:Финстатинформ, 1998.-С.23. 
3
Қаранг: Сенчагов В.К.Мировой финансовый кризис и экономическая безопасность России. 
Анализ, проблемы и перспективы.-М.: Экономика, 2010.-С.54. 
4
Абулқосимов М.Ҳ.Бозор иқтисодиѐти шароитида шахсн инг иқтисодий хавфсизлигини 
таъминлашнинг назарий жиҳатлари ва йўллари. Иқтисодиѐт фанлари бўйича фалсафа доктори 
(PhD) илмий даражасини олиш учун ѐзган диссертацияси қўл ѐзмаси.-Т,, 2020 йил, 17-бет.

---

418 
ijtimoiy muhofazasi ta‘minlangan holati deb ta‘riflaydilar
1
. G‗arb mamlakatlari 
nashrlarida shaxsning iqtisodiy xavfsizligi mamlakatda hayotiy zarurat deb 
hisoblanadigan asosiy qadriyatlarning minimal maqbul darajasiga qat‘iy 
tahdidlarning yo‗qligi deb izohlanadi. Bu tahdid tashqi iqtisodiy parametrlarning 
o‗zgarishi natijasida mavjud ijtimoiy-siyosiy tizimni Еmiradigan sharoitlar paydo 
bo‗lganda vujudga keladi
2
. Boshqa mualliflar shaxs iqtisodiy xavfsizligini asosan 
qashshoqlik va aholi daromadlari tabaqalanishining chuqurlashuvi bilan bog‗liq 
ravishda izohlaydilar
3
. 
Ta‘kidlash lozimki, kishilar daromad, shaxsiy boyligi, turmush farovonligi 
darajalari hamda jamiyatda va mamlakat erishgan ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli 
bo‗yicha bir-birlaridan farqlanadilar. Ular aholining turli ijtimoiy-iqtisodiy 
tabaqasiga, stratga mansub bo‗ladilar. Shu boisdan aholining har bir tabaqasi 
uchun shaxsiy iqtisodiy xavfsizligi turlicha mazmunga, tavsifga ega bo‗ladi. 
Bizning fikrimizcha, shaxsning iqtisodiy xavfsizligi – uning hayotiy 
manfaatlarining, ya‘ni yashash va shaxsiy daxlsizlik, erkin mehnat qilish, 
tadbirkorlik faoliyati bilan shug‗ullanish, mulkdor bo‗lish, hayotiy iste‘mol 
ehtiyojlarini qondirish, salomatligini saqlash, bilim olish va kasbga ega bo‗lish, 
qariganda ijtimoiy ta‘minot olish huquqlarining himoyalanganligini ifodalaydi
4
. 
Shaxsning iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlash jamiyat, davlat, korxona iqtisodiy 
xavfsizliklari bilan uzviy aloqadorlikda va bog‗liqlikda bo‗ladi hamda davlat 
hokimiyati organlari, mehnat jamolari, ko‗pchilik kishilar faoliyati va ularning 
1
См.:Экономическая безопасность личности // http://newinspire.ru/l/2/25/1071-ekonomicheskaya-
bezopasnost-lichnosti.html; Михайлик Е.И. «Современные угрозы экономической безопасности 
личности 
в 
России»//https://xreferat.com/84/2892-2-sovremennye-ugrozy-ekonomicheskoiy-
bezopasnosti-lichnosti-v-rossii.html;ГайдарА.П. Безопасность жизнедеятельности - Учебное пособие 
// http://www.newsocio.ru/nspgs-333-1.html 
2
Гуреева М.А.Экономическая безопасность личности в современной России //Международный 
научный журнал ―Символ науки‖,№4 2016год.-С.58. 
3
Обеспечение экономической безопасности личности как многоуровневый интегрированный 
процесс//http://www.strategplann.ru/estatiw/obespechenie-ekonomicheskoj-bezopasnosti-lichnosti-kak-
mnogourovnevyj-integrirovannyj-protsess.html 
4
Қаранг: Абулқосимов М.Ҳ. Бозор иқтисодиѐти шароитида шахснинг иқтисодий хавфсизлигини 
таъминлашнинг назарий жиҳатлари ва йўллари // Ж. Иқтисод ва молия /Экономика и финансы, 
2017й. 5-сон. 47-48-бетлар;
 
Абулқосимов М.Х. Ўзбекистонда барқарор иқтисодий ўсиш шахс 
иқтисодий хавфсизлигини таъминлашнингмуҳим шарти// Ж. Иқтисод ва молия /Экономика и 
финансы, 2018й. 4-сон, 57-58-бетлар.
 

---

419 
o‗zaro ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari orqali amalga oshiriladi. Shu boisdan, 
bizning fikrimizga ko‗ra, shaxsning iqtisodiy xavfsizligi iqtisodiy kategoriya 
sifatida kishilar o‗rtasida shaxsning ijtimoiy himoyalanganligi va ijtimoiy 
rivojlanishini ta‘minlash, uning hayotiy manfaatlarining kafolatli himoyalanganlik 
holatini vujudga keltirish jarayonlarida vujudga keladigan ijtimoiy-iqtisodiy 
munosabatlarni ifodalaydi. Har bir inson uchun shaxsiy iqtisodiy xavfsizlik 
muvaffaqiyatga erishishning hamda jamiyatdagi barqarorlik va ijtimoiy-iqtisodiy 
farovonlikning muhim ko‗rsatkichi hisoblanadi
1
. 
Shaxs iqtisodiy xavfsizligiga tahdidlar bo‗yicha iqtisodiy adabiyotlarda turli 
qarashlar va tavsiflar mavjud. A.P.Gaydarning fikricha shaxsga nisbatan xavf-xatar 
va tahdidlar quyidagilardan iborat: 
- aholining ish bilan past darajadagi bandligi va ishsizlik; 
- inflyatsiya; 
- kambag‗allik va qashshoqlik; 
- shaxs va oilaning degradatsiyaga uchrashi; 
- iqtisodiyotning kriminallashuvi; 
- ta‘lim, sog‗liqni saqlash va fanning huquqiy normalar bilan tartibga 
solinmagan holda tijoratlashuvi; 
- ta‘lim, aholining bilim darajasining pasayishi; 
- bepul tibbiy xizmat sifatining pasayishi; 
- aholi turmush darajasining pasayishi va umr uzoqligining qisqarishi
2
. 
Ushbular haqiqatda inson hafvsizligiga tahdidlar hisoblanadi. Ammo bu 
tahdidlar insonning o‗ziga bog‗liq bo‗lgan yoki ijtimoiy-iqtisodiy tizimda vujudga 
keladigan tahdidlar bo‗yicha turlarga ajratilmagan.
Shaxs iqtisodiy xavfsizligining tarkibiy elementlari (komponentlari) va 
ularga xavf soluvchi tahdidlarning birmuncha keng qamrovli klassifikatsiyasi 
O.A.Stepicheva, V.V.Chernova, M.A.Kotelnikovalar tomonidan ishlab chiqilgan. 
1
Абулқосимов М.Ҳ.Бозор иқтисодиѐти шароитида шахсн инг иқтисодий хавфсизлигини 
таъминлашнинг назарий жиҳатлари ва йўллари. Иқтисодиѐт фанлари бўйича фалсафа доктори 
(PhD) илмий даражасини олиш учун ѐзган диссертацияси қўл ѐзмаси.-Т,, 2020 йил, 21-22-бетлар.
2
Гайдар 
А.П. 
Безопасность 
жизнедеятельности. 
Учебное 
пособие.// 
Источник: 
http://www.newsocio.ru/nspgs-333-1.html. 

---

420 
Ular shaxsning iqtisodiy xavfsizligining oziq-ovqat va uy-joy bilan ta‘minlanish, 
aholini takror ishlab chiqarish, huquqbuzarlik, sog‗liqni saqlash, ekologiya, mehnat 
munosabatlari, madaniyat va ta‘lim, axborot bilan ta‘minlanish, daromadlar 
bo‗yicha tabaqalanish va moliyaviy xavfsizlik sohalaridagi shakllarini hamda 
ularning har biriga xavf soluvchi tahdidlarni tavsiflaganlar
1
. 
M.H.Abulqosimovning fikriga ko‗ra, shaxsning iqtisodiy xavfsizligiga 
tahdidlarni shaxsning o‗ziga bog‗liq bo‗lgan ichki hamda ichki va tashqi ijtimoiy-
iqtisodiy tizimlar va tabiiy omillar ta‘siridagi tashqi tahdidlar guruhiga ajratish 
orqali yanada to‗ldirish maqsadga muvofiqdir
2
. 
Shaxs iqtisodiy xavfsizligiga tashqi tahdidlar mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanish sur‘atlarining jamiyat ehtiyojlari o‗sishiga nisbatan orqada qolishi, 
siklik o‗zgarishlar, bozor kon‘yunkturasidagi tebranishlar, iqtisodiy inqirozlar, 
ishsizlik va inflyatsiya darajasining boshqarib bo‗lmaydigan darajalarda o‗sishi, 
hududlar rivojlanishidagi nomutanosiblikning kuchayishi, tabiiy yoki inson, kapital 
resurslarining Еtarli emasligi, ijtimoiy sohalar, shu jumladan, ta‘lim va sog‗liqni 
saqlash sohalar rivojlanishining past darajadaligi, mamlakatda ijtimoiy-siyosiy 
vaziyatning yomonlashuvi, tabiiy muhitning yomonlashuvi, tabiiy ofatlar, 
favqulodda vaziyatlar hamda jahon iqtisodiyotidagi inqirozli vaziyatlar, mamlakat 
tashqi qarzining haddan tashqari o‗sib ketishi sababli ham vujudga kelishi 
mumkin
3
. 
Iqtisodiy sohada inson shaxsiga nisbatan tajovuz reketda, tovlamachilik va 
firibgarlikda o‗z ifodasini topadi. Shaxsning xavfsizligiga nisbatan jinoiy 
mazmunga ega tahdidlar mamlakatda kriminallashuv, uyushgan jinoyatchilik va 
korrupsiyaning kuchayishi orqali vujudga keladi (qarang: 15.4.1-jadval).