Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot

10.5.1-jadval 
Turli iqtisodiyotda harakat qiluvchi korxonalar faoliyat ko„rsatishi 
mezonlari* 
Taqqoslash 
mezonlari 
B
 korxona 
A
 korxona 
J 
korxona 
O‘ 
korxona 
Maqsadli 
funksiya 
Normal 
yukla-
mali 
rejani 
bajarish 
Foydani 
oshirish 
Ishlab 
chiqarish 
va sotish hajm-
larini 
o‗stirish 
hisobidan 
tash-
kiliy kvazirenta-
ni oshirish 
Korxonaning 
omon qolishi, 
mehnat jamoa-
sini 
saqlab 
qolish 
Mulkchilik 
tarkibi 
Formal-davlat, 
«idoralarning» 
real mulki 
Aksiyador-
lar 
ichida 
jismoniy 
shaxslar us-
tunlik qila-
digan 
aksiya-
dorlik 
Formal-aksiya-
dorlik, 
jamoa 
korxonasi 
ele-
mentlariga 
ega 
bo‗lgan 
real 
aksiyadorlik 
Formal-aksiya-
dorlik, real – 
«rekombinatsiy
alangan» 
«Prinsipal» 
«Idora» 
(vazirlik, idora) 
Yakka 
aksiyadorlar 
Aksiyadorlar 
va 
kvazidoimiy xo-
dimlar ittifoqi 
Korxona 
rahbariyati 
Budjet cheklov-
larining 
0-2 
4 
3-4 
2-3 

---

296 
qat‘iylik 
darajasi 
Tashqi 
muhit 
tavsifi 
Barqaror 
Xatar
Xatar
Nomalum 
«Prinsipal-
agent» 
muammosini 
hal etish usullari 
Uchta shakldagi 
bevosita nazorat 
(ma‘muriy, par-
tiya, 
kasaba 
uyushmalari 
yoki kengash) 
«Ovoz 
berish» yoki 
«chiqish» 
orqali 
«Agentlar» 
ittifoqi 
sifatida 
firma modelidan 
foydalanish 
Korxona rah-
bariyati 
va 
uning xodimla-
rining 
o‗zaro 
munosabatlarid
agi 
patterna-
lizm siyosati 
Xo‗jalik 
aloqalari 
tarkibini 
belgilab 
beruvchi omillar 
Barcha 
gori-
zontal aloqalar 
vertikal 
aloqa-
lar orqali (re-
surslarni ajratish 
doirasida) 
amalga 
oshiriladi 
Transaksiya 
xarajatlarini 
pasayti-rish 
Transaksiya xara-
jatlarini 
pasay-
tirish va xatarni 
turli 
eshelonlar 
tarkibidagi o‗zaro 
bog‗liq korxona-
lar 
o‗rtasida 
taqsimlash 
Ilgari 
yuzaga 
kelgan aloqala-
rni 
saqlash, 
yuqori transak-
tsiya 
xarajat-
lari 
tufayli 
yangi aloqalar-
ni qidirishdan 
bosh tortish 
Davlat 
bilan 
o‗zaro 
munosabatlar 
Reja 
organi 
buyruqlariga 
bo‗ysunish 
To‗liq 
mustaqillik 
Boshqa 
korxonalar bilan 
nizolar 
paydo 
bo‗lganida hakam 
sifatida 
foydalanish 
Rasmana 
musta-qillik, 
lekin 
davlat 
passiv-larni 
boshqa-rishni 
real 
markazlashti-
rish doirasida 
majburiyatlar-
ning bir qis-
mini 
o‗z 
zimma-siga 

---

297 
oladi 
Bandlik siyosati Resurslar 
taq-
chilligining ku-
tilayotgan miq-
doridan 
funk-
tsiya 
sifatida 
mehnatga 
bo‗lgan talab 
Mahsulotga 
bo‗lgan 
talab 
va 
xodim-ning 
mehnat 
unumdorli-
gidan kuti-
layotgan 
miq-doridan 
funksiya si-
fatida meh-
natga 
bo‗lgan 
talab 
Kvazidoimiy xo-
dimlarning meh-
natiga bo‗lgan ta-
lab 
barqaror, 
mahsulotga nisba-
tan kutilayotgan 
talab faqat qis-
man 
va 
vaqtincha-lik 
bandlik 
miq-
doriga 
ta‘sir 
ko‗rsatadi 
Mehnat jamoa-
sining o‗zagini 
saqlab qolishga 
bo‗lgan 
inti-
lish 
tufayli 
mehnatga bo‗l-
gan talab bar-
qaror, 
ixtiyo-
riy 
ishdan 
bo‗shashlar hi-
sobidan ortiq-
cha 
bandlik 
«na-vesi» 
qisqa-radi 
Ish haqi siyosati Yagona 
tarif 
setkasi asosida 
qat‘iy 
belgi-
langan 
Eng yuqori 
mehnat 
unumdorli-
giga 
qarab 
moslashuv-
chan 
Xodimning dara-
jalar 
iЕrarxiya-
sidagi 
o‗rniga 
qarab 
qat‘iy 
belgilangan 
qat‘iy 
belgilangan 
Kasaba 
uyushmasi 
shakli 
Tarmoq 
Tarmoq 
Korxonaning 
kasaba uyushmasi 
Tarmoq 
Kasaba 
uyushmasining 
funksiyasi 
Xodimlarni na-
zorat qilishning 
qo‗shimcha 
mexa-nizmi; ijti-
moiy 
boylik-
larni taqsim-lash 
Xodimlar va 
ish 
beruv-
chilar o‗rta-
sida 
nizo-
lari 
paydo 
bo‗lganida 
vositachi 
Oddiy ishchilar-
dan 
tortib 
to 
direksiyagacha 
bar-cha 
«insayderlar» 
manfaatlarini 
namoyon etish 
Kasaba 
uyushma-lari 
past 
safarbar 
etuv-chi 
salohiyatga ega 
* Manba: muallif tomonidan tuzilgan. 

---

298 
Xulosa 
«Prinsipal-agent» muammosi har qanday tashkilot faoliyat ko‗rsatishini 
murakkablashtiradi. 
«Agent»dan «prinsipal»ning foydaliligini oshiruvchi 
harakatlarni kutishadi, lekin «agent» hamma vaqt o‗zi bilan «prinsipal» o‗rtasida 
mavjud bo‗lgan axborot asimmetriyasidan o‗z foydasi yo‗lida va «prinsipal» 
manfaatlariga zid ravishda foydalanishga harakat qiladi. Muammoni hal etish 
yo‗llari bir nechta: yuqori harajatlar bilan bog‗liq bevosita nazoratni kuchaytirish; 
«prinsipal» tomonidan «agentlar» musobaqasining tashkil etilishi; «agentlar»ning 
tashkilot faoliyatining daromadlarida ishtirok etishi va «agentlar»ning o‗zlari 
tomonidan «prinsipal» funksiyalarining bajarilishi. «Prinsipal-agent» muammosini 
hal etishning ushbu variantlari firma ichki tuzilmasi uchta xilining tabiatini 
izohlaydi: unitar, xolding va multidivizional. 
Firmaning ichki tuzilishi tarkibini shartlab beruvchi omillarning har bir 
o‗ziga xos kombinatsiyasi tashkiliy madaniyat asosida o‗zini o‗zi takror ishlab 
chiqarish tendensiyasiga ega. Gap tashkilotning traЕktoriya bo‗yicha rivojlanishi 
haqida borayapti. «Rivojlanishning tarixiy shartlanganlik samarasi»ning mavjud 
bo‗lishi korxonalarning to‗rtta ideal xili haqida gapirish imkonini beradi: 
buyruqbozlik iqtisodiyotida harakat qiluvchi 
B
korxona, 
A
firma, 
J 
firma va o‗tish 
xilidagi korxona. Korxonalarning bunday xillari buyruqbozlik iqtisodiyotida (rejali 
xilidagi iqtisodiyotda), mutlaq raqobat iqtisodiyotida (Amerika iqtisodiyotida), 
iqtisodiyotning korporativ modelida (Yaponiya iqtisodiyotida) va o‗tish 
iqtisodiyotida yuzaga kelgan omillarning o‗ziga xos kombinatsiyalarini aks 
ettiradi.
 
 
MAVZUGA DOIR TAYANCH IBORALAR 
 
Firma – 
tovar ishlab chiqarish yoki xizmat ko‗rsatish maqsadida iqtisodiy
resurslarning ishlatuvchi tashkilotdir. Mulk egasining tavsifiga ko‗ra qo‗yidagi

---

299 
turdagi firmalar mavjud: davlat, xususiy tadbirkorlik va kapitalistik firmalar, xar 
bir ochiq xolda ular xo‗jalik faoliyatining asosiy maqsadi - qoldiq daromad mulk 
egasining, barcha to‗lovlar amalga oshirganda keyingi daromadini ko‗paytirish,
kiritilgan kapitaldan olinadigan foydani oshirish va mexnatdan keladigan
daromadni yuksaltirishdan iboratdir.
Tashkiliy madaniyat
– tashkilot a‘zolari o‗rtasidagi o‗zaro munosabatlarni 
tartibga soluvchi va ularning jamoaviy bilimlari va tajribasining ifodasi 
hisoblangan me‘yorlar, qoidalar va an‘analar yig‗indisi. 
 “Prinsipal-agent” muammosi
– ―agent‖ning ―prinsipal‖ topshirig‗i va 
ko‗rsatmasini bajarishdagi hiylasi (nayrangi). Hiyla ishlatish (nayrang) axborot 
asimmetriyasi va ―agent‖ faoliyati ustidan nazorat qilishning yuqori darajasi tufayli 
mumkin bo‗ladi. 
Chayqovchilik – 
turli tovarlarni arzon sotib olib, ularga texnologik
ishlov bermasdan qimmat sotish bilan daromad topishni ko‗zlaydigan
faoliyat turi.
 
Firma krediti – 
bu kredit berish shaklida mol beruvchi va sotuvchi to‗lash 
muddati uzaytirilgan kreditni xaridorga beradi. Bu kabi kredit shaklining birdan-
bir misoli maxsulotni iste‘molchiga avans berishdir, avans beruvchiga 
shartnomaga qo‗l qo‗yilgandan so‗ng o‗tkaziladi.
Aralash tuzilma
,
agar bo‗linmalardan biri huddi unitar korxonadagi kabi 
firma rahbariyati tomonidan to‗liq nazorat qilinsa, ikkinchi bo‗linma xoldingdagi 
kabi firma rahbariyatiga moliyaviy jihatdan qaram bo‗lsa, uchinchi bo‗linma esa 
operatsion mustaqillikka ega bo‗lib, multidivizional tuzilmadagi kabi o‗z xarajatini 
qoplash tamoyili asosida faoliyat ko‗rsatgan taqdirda, yuzaga keladi.