Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat
Yüklə 4,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
| – 82 –
– 83 – tarjima hikoyalarni, mumtoz adabiyot namunalaridan «folk- lorlashtirilgan» variantlarni, turli jangnomalarni o‘ziga xos ohangda o‘qiganlar, hikoya qilganlar. Qissaxonlar «Rustami Doston», «Tohir va Zuhro», «Hikoyati Go‘ro‘g‘li Sulton», «Bahrom va Gulandom» kabi dunyoviy qissalarni ijro etish bilan birga, ko‘proq diniy mazmundagi «Bobo Ravshan», «Ibrohim Adham», «Abo Muslim» kabi asarlarni o‘qishgan. Ayrim hollarda eng qobiliyatli qissaxonlarning o‘zlari qissa tuzishgan, ba’zan yangi asarlar yaratishgan, aytilayotgan asarga ijodiy yondashishgan. Doston kuylashning an’anaviy tartiblari, vaqti mavjud. Odatda, dostonlar kech kuzdan erta bahorga qadar kechqurunlari ijro etilgan yoki to‘y-tantanalar baxshilar ishtirokisiz o‘tmagan. Baxshi taklif etilgan xonadonga odamlar yig‘ilib, davra qurib o‘tirishgan. Doston kuylash kichik ziyofatdan so‘ng boshlangan. Baxshi dastlab termalar kuylagan. Do‘mbira ta’rifi va boshqa turli mavzudagi termalar tinglovchi va baxshi o‘rtasida ruhiy yaqinlik, doston kuylash uchun maxsus tayyorgarlik vazifasini ham bajargan. Baxshi ma’lum muddat termalar aytib, tinglovchilar xohishini bilish maqsadida «Nima aytay?» («Doston terish») termasini kuylagan. Tinglovchilar ma’lum bir dostonni tanlashgan. Baxshi ularning istagiga ko‘ra so‘ralgan dostonni ijro etgan. O‘zbek xalq dostonlarining ko‘pchiligi bir kun kuylashga mo‘ljallangan, ammo «Alpomish»ga o‘xshash asarlar bir necha kunlab kuylangan. Doston voqealarining qancha cho‘zilishi tinglovchilarning xohishi, dostonni tinglash kayfiyatiga va baxshining badihago‘yligiga bog‘liq. Birgina dostonning bir hafta yoki bir oy davomida uzluksiz ijro etilganligi haqida ma’lumotlar mavjud. Masalan: XVIII asrning ikkinchi yarmida yashagan Amin baxshi «Alpomish» dostonini tinglovchilarni zeriktirmay uch oy kuylagani – 83 – naql qilinadi. XIX asrda yashagan Jumanbulbul «Ravshan» dostonini ikki hafta davomida kuylagani el orasida og‘izdan og‘izga o‘tib kelgan. Baxshilar ijro davomida dostonning har bir tasviriga mos so‘z va kuy topib avjga chiqa boradi, ularning o‘zlarining ta’biri bilan aytganda, «qaynaydi». Baxshi kuylash davomida tinglovchi auditoriyasini ohangi, kuyi, doston voqealari tasviri bilan butunlay sehrlab qo‘yish holatlari ko‘p kuzatilgan. Bunday ajib xil alolo holatlarida kuylovchi, tinglovchilar bir butun «vujud»ga aylanganlar. Xorazm ekspeditsiyasida folklorshunoslar 300 kishidan ortiq davrada doston kuylagan Ahmad baxshining ijro davomida ilhomlanib, o‘rnidan turganligini, boshqa ijrochilar ham, dostonni sel bo‘lib tinglab o‘tirgan tinglovchilarning ham gur etib o‘rnidan turishganlarini kuzatishgan. Bu xil holatlar baxshi ijrosida ko‘p bor kuzatilgan. Doston kuylash eng avj nuqtaga yetganida, vaqt yarim tundan oshgan paytda baxshi dam olish uchun tanaffus qilgan. Bu choqda baxshi eshituvchilarga yoki o‘z do‘mbirasiga murojaat qilib, bir nechta qistirma misralar to‘qib, ijroni to‘xtatgan: Seni uydan olib chiqdim bo‘ktarib. Sen yuribsan ulfatingni axtarib, Men qo‘yayin seni endi to‘nkarib. Yarim kecha haddi bo‘ldi, jonivor. Yig‘ib opsan ulfatingning jamini, Egang olsin-da bir oz damini, Damin olib aytib berar kamini, Ro‘mol yozar vaqti bo‘ldi, jonivor... Shundan keyin baxshi choponini, belbog‘ini va do‘mbirani to‘nkarilgan holda qoldirib, dalaga (tashqariga) |