Anahtar söZCÜkler/key words

3.3.11.2. Türkiye’de Ücretler

İşgücü maliyeti, rekabet açısından büyük önem taşımaktadır. Özellikle, dünya mal fiyatlarının veri alındığı durumlarda girdi maliyetlerindeki gerileme, birbirine rakip üreticilere göreli bir avantaj yaratmaktadır (Kotan, 2002:3).

1980'ler boyunca sürdürülen ihracata yönelik büyüme stratejisi, gerekli sanayi yatırımlarını, istihdam ile ücret geliri artışlarını gerçekleştirememiş ve 1988 yılında sürdürülemez bir noktaya ulaşmıştır.

1980'lerden sonra yapılan düzenlemeler, ekonomiyi stabilize etmek amacıyla, reel ücretlerin azaltılması ve ihracattaki verimliliğin artırılması için gerçekleştirilmiştir. Çünkü, düşük enflasyon için, ücretlerin daha düşük olmasının gerektiği düşünülmüştür. Ancak, bu politika, ne kalıcıdır, ne de uzun vadede arzulanır bir politikadır (Taymaz, 1999:26).

İşgücü maliyetleri ve işgücü piyasasının istikrarsızlığı, 1980 öncesinde önemli sorunlara yol açmıştır. İşçi kesimi siyasallaşmış ve kurumsal olarak sendikalaşmış, sanayi ise; iç piyasaya yönelik üretim yapmış ve yüksek gümrük duvarlarıyla korunmuştur. 12 Eylül 1980 Askeri Müdahalesinden sonra, askeri yönetimin iki yıl işbaşında kalması, işgücü piyasası ve diğer sivil toplumsal örgütlenmeler üzerinde önemli etkiler yaratmıştır.

1980-1984 döneminde Türkiye ekonomisinin deflasyonist bir trend içinde olduğu görülmektedir. Bu dönemde, gerek reel ücretler gerekse karlılık oranı durgunluk içinde olmuştur. 1984-1988 döneminde ise, reel ücretler hızla erirken karlılık oranlarında yeni bir sıçrama söz konusu olmuştur (Yeldan, 2000:288).

Bu etkiyle; 1980-1987 döneminde işgücü maliyeti sürekli bir düşüş göstermiştir. Ancak, 1988 yılından sonra daimi bir seçim atmosferine girilmesi nedeniyle işgücü maliyeti sürekli yükseliş trendine girmiştir. Örneğin, kamu kesiminde 1994 krizine kadar yükseliş kaydeden işçilik maliyetleri, kriz öncesinde 1988 maliyetinin 2.5 katına ulaşmış; ancak krizle birlikte yeniden düşüş trendine girmiştir. Aynı şiddette olmasa da, özel sektör işçilik maliyetlerinde de paralel bir eğilim gözlenmiştir (Toprak ve Demir, 2001:312).

Hızlı ücret artışlarının gündeme geldiği 1989 yılından itibaren rekabet gücü düşmeye başlamıştır. 1980-1988 döneminde, ücretlerin baskı altında tutulmasıyla elde edilen rekabet gücü, 1989 yılından sonra kaybedilmiştir. Ancak, 1994 yılında ücretlerde yaşanan reel gerilemeye ek olarak, verimlilik düzeyinde gerçekleşen göreli artış sonucunda, rekabet gücü yeniden artmaya başlamıştır (Eşiyok, 2002:45). Aynı eğilim, 1995 yılında da sürmüş, ancak 1996 yılında verimlilik düzeyinin düşmesi ile birlikte rekabet gücünde de düşüş yaşanmıştır.

Aşağıdaki Çizelge 41’de; Türkiye kamu sektöründe yıllar itibarıyla maaş ve ücretler verilecektir.

Çizelge 41: Yıllar İtibarıyla Türkiye Kamu Sektöründe Maaş ve Ücretler (Genel ve Katma Bütçeli Kuruluşlar)

Yıllar	Maaş ve Ücretler (Milyon TL)	Kişi Başına Maaş ve Ücretler (TL/Ay)	Yıllar	Maaş ve Ücretler (Milyon TL)	Kişi Başına Maaş ve Ücretler (TL/Ay)
1968	8,575	1,601	1982	648,580	38,389
1969	9,215	1,630	1983	835,465	48,636
1970	12,057	2,037	1984	1,034,756	56,777
1971	16,869	2,641	1985	1,310,491	69,963
1972	21,274	3,018	1986	1,864,343	97,032
1973	27,689	3,502	1987	2,869,648	145,184
1974	32,486	3,666	1988	5,088,910	254,373
1975	43,215	4,144	1989	12,868,204	638,859
1976	57,035	4,950	1990	26,596,100	1,276,936
1977	81,741	6,302	1991	49,497,853	2,327,729
1978	118,239	8,093	1992	93,088,000	4,193,416
1979	142,559	8,942	1993	169,634,724	7,007,485
1980	295,635	17,834	1994	272,883,091	11,420,654
1981	449,671	26,556	1995	502,773,814	21,427,919

Kaynak: DİE, 1999. İşgücü Piyasası Analizleri 1998, Ankara, s. 139.

Yukarıdaki Çizelge 41'de; Türkiye’de yıllar itibarıyla genel ve katma bütçeli kamu kuruluşlarındaki maaş ve ücretlerin seyri verilmiştir.

Aşağıdaki Çizelge 42'de; Türkiye'de yıllara göre işçi ücretleri ve işgücü maliyeti verilecektir.

Çizelge 42: Türkiye'de Yılara Göre İşçi Ücretleri ve İşgücü Maliyeti (1985-1996)

Yıllar__Tük._Fiy._İn._(1985=100)__Net_Giyd._Üc._(Tl/Saat)'>Yıllar	Tük. Fiy. İn. (1985=100)	Net Giyd. Üc. (Tl/Saat)	Bir Ön. Yıla Göre Reel Art.	İşgücü Mal. (TL/Saat)	Bir Ön. Yıla Göre Reel Art.
1985	100,0	518.53	-	808.32	-
1986	134.6	664.15	-4.8	1,054.86	-3.0
1987	186.9	910.60	-1.3	1,622.12	10.7
1988	327.8	1,423.72	-10.9	2,680.48	-5.8
1989	555.9	2,897.99	23.3	5,896.00	29.7
1990	891.1	5,408.58	16.4	11,082.00	17.3
1991	1,479.2	12,477.00	39.0	27,132.00	47.5
1992	2,516.1	22,014.00	3.7	45,595.00	-1.2
1993	4,179.2	37,659.00	3.0	77,018.00	1.7
1994	8,621.7	64,818.00	-16.6	124,806.00	-21.5
1995	16,691.6	111,865.00	-10.9	195,825.00	-19.0
1996	30,111.6	206,580.00	2.4	364,336.00	3.1

Kaynak: DİE, 1999. Çalışma İstatistikleri 1997, Ankara, s. 434.

Yukarıdaki Çizelge 42'den anlaşıldığı üzere; işçi ücretlerinde ve işgücü maliyetinde 1989, 1990 ve 1991 yıllarında reel anlamda önemli artışlar yaşanmıştır. En büyük artış 1991 yılında olmuştur. 1994 ve 1995 yıllarında ise gerek giydirilmiş ücrette gerekse işgücü maliyetinde önemli düşüşler görülmüştür. Reel olarak düşüşün en çok yaşandığı yıl ise 1994 olmuştur.

1990-1993 döneminde ücretlerde önemli artışlar görülmüş, ancak bu artış, izleyen yıllarda fazlasıyla telafi edilmiştir. 1988-1992 döneminde sürekli yükselen özel kesim imalat sanayi ücretleri, 1993 yılında küçük, 1994 yılında ise büyük bir düşüş yaşamıştır. 1994 krizinden bugüne kadar küçük iyileştirmeler yaşanmasına karşın, süregelen yerel krizler ve 1998 yılındaki küresel kriz nedeniyle artan işsizlikle birlikte, özel kesim imalat sanayii ücretlerinde bir gerileme görüleceği söylenebilir (Toprak ve Demir, 2001:313). Ayrıca, Kasım 2000 ve Şubat 2001 krizleri, maaş ve ücretler üzerinde yeni bir baskı oluşturmuştur.

Türkiye’de 1989-1990 yıllarında ücret patlaması yaşanmış, ortalama işgücü maliyeti bu dönemde reel olarak % 125 artmıştır. Diğer bir ifade ile, reel artış oranı 1.25 kat düzeyinde gerçekleşmiştir. 1988 yılında yapılan toplu iş sözleşmelerinden itibaren, çalışılan saat başına 2,680 TL/saat düzeyinde bulunan ortalama işgücü maliyeti, nominal olarak 1989 yılında % 120, 1990’da % 88, 1991’de % 145, 1992’de % 68 ve 1993’de % 69 oranlarında artarak 77,018 TL/saat düzeyine ulaşmıştır. 1988-1993 arasında nominal ücret artışı yaklaşık 29 kat, yıllık nominal ortalama artış oranı ise % 96 olmuştur (Parasız, 2002:340). Buna karşılık, tüketici fiyatlarında aynı yıllarda sırasıyla % 70, % 60, % 66, % 70 ve % 66 oranlarında artış yaşanmış ve 1989-1993 döneminde fiyatlar yaklaşık olarak 13 kat artmıştır. Yıllık ortalama fiyat artışı % 66 olarak gerçekleşmiştir.

Çizelge 43: Türkiye’de Reel Ücret Maliyetlerindeki Değişim (1988-1995)

Yıllar	1988	1989	1990	1991	1992	1993	1994	1995
İşgücü Maliyeti TL/saat	2,681	5,896	11,082	27,132	45,595	77,018	124,806	235,853
İşgücü Maliyeti Endeksi (1980=100)	1479	3253	6114	14970	25156	42493	68859	130142
Tüketici Fiyatları Endeksi (1980=100)	1655	2807	4500	7470	2707	21106	43542	80988
Reel Ücret Maliyeti (1980=100)	89.3	115.6	136	200.4	198	201.3	158	160